Johann Wolfgang von Goethe

Johann Wolfgang von Goethe (tytuł szlachecki od 1782; ur. 28 sierpnia 1749 we Frankfurcie nad Menem; zm. 22 marca 1832 w Weimarze) – niemiecki poeta, rysownik, weimarski mąż stanu i przyrodnik. (wyznanie ewangelickie)

Goethe uważany jest za jednego z najwybitniejszych niemieckojęzycznych poetów i najbardziej uniwersalnych umysłów. Od napisania pierwszych większych poematów stał w centrum niemieckiego życia duchowego. Pozycję tę utrzymał przez całe swoje długie życie i jego oddziaływanie trwa do dzisiaj.
Jako dwudziestosześciolatek został zaproszony na dwór weimarski, gdzie spędził resztę życia. Był przyjacielem księcia Karola Augusta (1757–1828), ministrem, sprawował różne inne urzędy i kierował przez ćwierć wieku dworskim teatrem.
Literackie prace Goethego obejmują lirykę, dramaty, epikę, pisma autobiograficzne, z zakresu teorii sztuki i literatury, jak również przyrodnicze. Duże znaczenie literackie ma jego obszerna korespondencja. Był prekursorem i reprezentantem nurtu literackiego Sturm und Drang (burza i napór). Jego powieść Cierpienia młodego Wertera uczyniła go znanym w całej Europie.
Goethe zaliczany jest razem z Friedrichem Schillerem (1759–1805), Johannem Gottfriedem Herderem (1744–1803) i Christophem Martinem Wielandem (1733–1813) do klasyków weimarskich. Jego powieść Lata nauki Wilhelma Meistra stała się poprzedniczką niemieckojęzycznego typu powieści Bildungsroman (powieść o formowaniu), a Faust zyskał renomę najwybitniejszego dzieła niemieckiej literatury. Na starość postrzegany był zagranicą jako reprezentant ducha Niemiec. Do dzisiaj liczne wiersze, dramaty i powieści Goethego zaliczane są do szczytowych osiągnięć literatury światowej.

Johann Wolfgang von Goethe (Stieler 1828)

Portret Johanna Wolfganga von Goethego wykonany przez Josepha Karla Stielera, 1828. Źródło: Wikimedia Commons

 

Genealogia


Ojciec Caspar (1710–1782), prawnik i radca cesarski; matka Catharina Elisabeth Textor (1731–1808); siostra CorChristophem Martinem Wielandemnelia (1750–77, poślubiła w 1773 Johanna Georga Schlossera (1739–99); – ożenił się 19 października 1806 w Weimarze z Christiane (1765–1816), córką archiwisty Johanna Friedricha Vulpiusa (1725–86) i Chistiane Margarethe Riehl (1742–71); szwagier Chrstian August Vulpius (zm. 1827), pisarz; miał 5 dzieci, z czego czworo wcześnie zmarło.

Życiorys


Dom rodzinny i dzieciństwo

Rodzina Goethego ze strony ojca pochodziła z niższego i średniego mieszczaństwa; przodkowie matki byli szanowanymi prawnikami, a jej ojciec miejskim sołtysem (Stadtschultheiß), wyższym urzędnikiem we Frankfurcie nad Menem. Ojciec Goethego był doktorem prawa i cesarskim radcą. Zarówno Goethe i jego siostra Caroline otrzymali staranne uniwersalne wykształcenie dzięki nauczycielowi domowemu. Rodzice zadbali także o ich edukację artystyczną. Ojciec zajmował się malarstwem, matka preferowała natomiast poezję i wpajała dzieciom pietystyczno-herrnhutowską pobożność w wolnej formie reprezentowanej przez Susanne von Klettenberg (1723–1774), jej bliską przyjaciółkę.

Lekcje domowe organizowane były pod czujnym okiem ojca, miały uniwersalny charakter, każde studium doprowadzone było do końca. Z drugiej strony nigdy nie był hamowany wolny rozwój zainteresowań, a wręcz przeciwnie, zawsze był wspierany. Goethe gruntownie poznał język łaciński, jak również język grecki nie był mu obcy, dzięki czemu mógł poznać atmosferę artystyczną greckich poetów. Zaczął uczyć się języka hebrajskiego oraz starannie studiował język francuski. Także nauczył się języka angielskiego - co wówczas było rzadkością – i poznał podstawy języka włoskiego. Pierwsza edukacja dzieci opierała się na poznaniu Biblii, która dla Goethego stała się na całe życie źródłem kunsztu językowego i poetyckich motywów. Do tego wcześnie doszła nauka historii świata, literatury europejskiej, a zwłaszcza francuskiej.

Goethe w Z mojego życia. Zmyślenie i prawda opisuje wojnę siedmioletnią i zajęcie Frankfurtu przez Francuzów. W rodzinnym domu, ku niezadowoleniu ojca, zakwaterował się królewski porucznik hrabia François de Théas de Thoranc (1719–1794). Młody Wolfgang przebywał w otoczeniu malarzy, którzy pracowali dla hrabiego, uczęszczał często do francuskiego teatru i zawarł znajomość z aktorami oraz poznał reguły francuskiej dramaturgi. Rok po zawarciu pokoju miasto stało się miejscem koronacji cesarza Józefa II (1741–1790), co zrobiło na nim mocne wrażenie. Świąteczne dni doprowadziły go do kontaktu z wątpliwym towarzystwem, czego odkrycie doprowadziło go do pierwszego kryzysu psychicznego.

Na ten czas, jak Goethe odnotował w swojej autobiografii, przypadły pierwsze kalkulacje związane z własnymi planami życiowymi. Ojciec marzył, aby syn poszedł tą samą drogą co on i studiował w Lipsku prawoznawstwo. Jednak w Wolfgangu w skrytości rosły inne zamiary; od 7 roku życia próbował swoich sił w poezji. W autobiografii dołączył jako przykład wczesnego bajania baśń Der neue Paris. Do rozwoju zamiłowania do poezji i aktorstwa przyczynił się także otrzymany w 1753 r. od babci na Boże Narodzenie teatr lalek.

Studia w Lipsku

Lata 1765–68 spędził Goethe w Lipsku jako student prawa, po tym jak ojciec odrzucił jego chęć studiowania filologii na uniwersytecie w Getyndze. Bez żadnego ochmistrza chłopiec został wysłany (w towarzystwie podróżującego na targi księgarza) z listem polecającym do profesora historii i prawa Johanna Gottloba Böhme (1717–1765) i 19 października 1765 r. immatrykulował na uniwersytet. Wkrótce znalazł się w kręgu młodych ludzi, którzy krytycznie go nastawiali wobec uniwersyteckich nauczycieli Johanna Christopha Gottscheda (1700–1766) i Christiana Fürchtegotta Gellerta (1713–1769), ale także drwili z jego starofrankońskiego zachowania. Musiał zmienić swój strój i nauczyć się "ogłady", krytykowano jego wymowę, odrzucano jego poezję. O około rok starszy przyjaciel Ernst Wolfgang Behrisch (1738–1809) motywował go jednak do pisania nowych wierszy, które Goethe pisał na czysto, ale za radą jedynego przyjaciela nie publikował. Jednak później w wyniku samokrytyki wszystko co dotychczas napisał spalił. W tym czasie uczył się także rysunku u Adama Friedricha Oesera (1717–1799), który był przyjacielem Johanna Joachima Winckelmanna (1717–1768). Rysownik i sztycharz Johann Michael Stock (1737–1773), Oeser oraz Winckelmann (1717–1768) nakłonili go do odwiedzenia Galerii Obrazów Starych Mistrzów w Dreźnie (niem. Gemäldegalerie Alte Meister).

Przez swojego późniejszego szwagra Schlossera, który go odwiedził w Lipsku, został na Wielkanoc 1766 wprowadzony do towarzystwa przy stole gospodarza Schönkopfa i zakochał się w jego córce Annie Katharinie (1746–1810), która była trzy lata starsza od niego, ale odwzajemniała jego miłość. Po pewnym czasie szczęśliwego zrozumienia nadszedł czas rozdźwięku wywołany zazdrością Goethego. Jego miłość wzrastała do dziewczyny, ale niemożność zawarcia związku małżeńskiego i niepokoje sumienia nie dały się uspokoić. Z listów z tego roku, jak również ze wspomnień autobiograficznych można wywnioskować, że młody kochanek podlegał zmiennym uczuciom. Zachowane wiersze z tego okresu - książka Annette (1767), zbiór Neue Lieder (wydany anonimowo w 1769) i sielance Die Laune des Verliebten (1767/68, opublikowana 1806) - są utworami jeszcze w "przedgoetowskim" stylu. Jednakże w swojej autobiografii napisał, że poezja pomogła mu wówczas przezwyciężyć jego niepokoje bytu. Do tej wiadomości dołączył fundamentalną uwagę, która opisuje późniejszą jego poezję i zawiera klucz do autobiografii Z mojego życia. Zmyślenie i prawda. Miejsce to brzmi : » I tak zaczął się ów kierunek, z którego przez moje całe życie nie mogłem zboczyć, mianowicie to, co mnie ucieszyło lub dręczyło czy zajmowało, przekształcone zostało w obraz, w wiersz i przez to połączone ze mną samym, aby zarówno moje pojęcie o rzeczach zewnętrznych skorygować, jak również mnie we wnętrzu uspokoić. Dar do tego nikomu nie był bardziej potrzebny niż mi … «

Ten zwrot ku poezji wynikającej z jego egzystencji można by datować na wcześniejszy okres, jeśli brać pod uwagę okres lipski. Listy z owego czasu mają więcej »prawdziwego uczucia« niż poezja.

Konflikt z Käthchen Schönkopf został zakończony w kwietniu 1768 r., ale jego wewnętrzne położenie wciąż było krytyczne. Zaniedbał studia i w 1768 r. popadł w ciężką chorobę.

Już podczas jazdy do Lipska uległ wypadkowi, gdy przewrócił się wóz , którym podróżował. Rana klatki piersiowej odżyła ponownie po upadku z konia w październiku 1767 roku. W następnym roku nastąpił krwotok, który na długo przykuł go do łóżka. W tym czasie pocieszycielem i przyjacielem jego okazał się Ernst Theodor Langer (1743–1820). Johann Wolfgang Goethe, jeszcze nie do końca wyleczony, wrócił 28 sierpnia 1768 r. do rodzinnego domu.

Rekonwalescencja w domu rodzinnym

Dziewiętnaście miesięcy, które Goethe spędził we Frankfurcie były okresem choroby. Powolny powrót do zdrowia zaowocował ścisłym kontaktem z matką i siostrą. Ojciec był wyrozumiały, chociaż nie ukrywał rozczarowania zmianą usposobienia i przebiegiem edukacji syna. Z przyjaciółmi lipskimi pozostawał w kontakcie listowym. W tym czasie nawiązał ścisły kontakt z kręgiem skupionym wokół Susanne von Klettenberg (1723–1774). Ona starała się wskazać mu doświadczenia łaski wierzących i rozwinąć w nim wiarę w wyzdrowienie. Goethe udał się do pobliskiego Marienborn, gdzie odbywał się synod herrnhutów, i tam znowu przystąpił do Komunii Świętej. Spekulacje, którymi zajmowali się ci mistycznie pobożni ludzie, otworzyły przed nim drogę do filozoficznego rozważania świata, które przekazane jest w literaturze alchemicznej i neoplatońskiej. Przede wszystkim zrozumiał znaczenie obserwacji przyrody, które odnowione zostało przez Paracelsusa (1493–1541) i Johanna Helmonta (1579–1644).

Strasburg

Wyleczony z choroby Goethe udał się końcem marca 1770 r. do Strasburga, aby tam ukończyć studia, na uniwersytecie urządzonym na sposób francuski, ale gdzie nadal większość wykładów prowadzona była w języku niemieckim. Tym razem poświęcił się studiom prawniczym i szybko nadrobił zaległości. Nawiązał tam sporo znajomości, a najważniejszą z nich była z teologiem, teoretykiem sztuki i literatury Johannem Gottfriedem Herderem (1744–1803). Podczas prawie codziennych spotkań, Herder zwrócił jego uwagę na pierwotną siłę języka takich autorów jak : Homer, Szekspir i Ossian, jak również na poezję ludową i dał decydujący impuls do dalszego rozwoju młodego poety. Później Herder zawdzięczał prawdopodobnie wstawiennictwu Goethego powołanie do służby weimarskiej. Do grona przyjaciół i znajomych Goethego należeli okulista i pisarz Johann Heinrich Jung-Stilling (1740–1817) oraz teolog i pisarz Jakob Michael Reinhold Lenz (1751–1792). W lecie 1771 r. napisał dysertację pt. De Legislatoribus, w której rozważał stosunek państwa i religii. Wywołała ona skandal wśród tamtejszych teologów. Fakultet nie przyjął jej do druku, lecz polecił mu napisanie tez i dążenie do osiągnięcia licencjatu poprzez dysputę, który w Niemczech równoważny był tytułowi doktora. Goethe podążył za tą radą, przygotował 56 tez, dyskutował, oczywiście po łacinie, w czym mocno go wspierał Lenz. W ten sposób został 6 sierpnia 1771 r. doktorem prawa.

Podobnie jak w Lipsku tak i tutaj wykazywał zainteresowanie medycyną, uczęszczał na wykłady z anatomii i do kliniki. Odbywał w Strasburgu liczne wycieczki, zwiedzał Alzację. W Strasburgu wyzwolił się ze ścisłego kręgu pietystycznego i odtąd jego pobożność była bardziej otwarta. Uniezależnił się od całego dogmatyzmu i liturgicznej konwencji.

W czasie wycieczki w październiku 1770 r. do pobliskiej wsi Sesenheim poznał córkę tamtejszego pastora, Friederike Brion (1752–1813). Podczas kolejnych wizyt dotychczas obopólna sympatia przerodziła się w miłość. Listy i pieśni, znane później jako Pieśni z Sesenheim , szybko umocniły związek z młodą delikatną dziewczyną, która w alzackim stroju była ucieleśnieniem charakteru kraju i na zawsze podarowała serce obcemu. Przypuszczalnie odwiedził ją na Wielkanoc 1771, a kiedy zachorowała, spędził cztery tygodnie na parafii. Ale jeśli nawet jego serce wypełnione było miłością, to był świadomy, że nie dochowa wierności i nie uczyni ją swoją żoną, i że nie byłoby to zgodne z jego planami.

Lata 1771–1775

Lata 1771–1775 Goethe spędził w domu rodzinnym we Frankfurcie, za wyjątkiem krótkiego pobytu w Wetzlar i kilku podróży. W tym okresie pracował jako adwokat. Ważniejsza jednak stała się dla niego poezja. Wiosną 1774 r. doszło pierwszy raz do jego zaręczyn z córką frankfurckiego kupca Philippa Anselma Müncha, jednak jego praktyka adwokacka pozostała nędzna i zaręczyny rozwiązano już jesienią. Jasnym stało się, że musi szukać innej drogi życiowej.
Impuls, który otrzymał dzięki Herderowi, wywołał wewnętrzną rewolucję, na którą oczekiwali młodzi ludzie w Niemczech i Szwajcarii. Goethe walczył w tym czasie z nowymi uczuciami i myślami »czasu geniuszu« i próbował je wyrazić poetycko. W sztuce poetyckiej doszły u niego do głosu nowe zasady: poezja powinna stać się »pierwotna«, przez to, że kształtuje prawdziwe uczucia oraz łączyć, jak w pradawnych czasach, język serca i metaforyczną symbolikę. Próżny błyskotliwy i malowniczy sposób wyrażania się w poezji powinien zniknąć, a także w świeckich pieśniach do głosu powinien dojść język wzbudzony pietyzmem pobożnego wnętrza.

W Strasburgu Goethe opierając się na pieśniach ludowych i postępując zgodnie z zasadami Lessinga i Herdera znalazł nowy ton w liryce.

W styczniu 1772 r. Goethe przeżył w Frankfurcie » ponurą ceremonię « publicznego stracenia przez ścięcie dzieciobójczyni Susanny Margarethy Brandt.[1] Według Rüdigera Safranskiego stała się pierwowzorem » tragedii Gretchen « w Fauście, nad którym zaczął pracować początkiem 1770 roku.[2].

Wydawca Johann Konrad Deinet (1735–1797) zaproponował Johannowi Heinrichowi Merckowi (1741–1791) kierowanie czasopismem Frankfurter Gelehrten Anzeigen, a Herder pozyskał do niego Goethego. Dzięki Goethemu także Georg Schlosser został tym zainteresowany. Ukazujące się od 1 stycznia 1772 r. dwa razy w tygodniu wiadomości były wspólnie przez przyjaciół rozważane i potem przez jednego z nich napisane, wiele z nich wyszło spod pióra Goethego. Jednak zbyt mały krąg odbiorców spowodował, że po roku redakcją czasopisma zajął się Karl Friedrich Bahrdt (1741–1792) w Gießen.

Od maja 1772 r. Goethe był praktykantem w Wyższym Sądzie Krajowym w Wetzlar i opuścił miasteczko 11 września. Poznał tam Charlotte Buff (1753–1828), zaręczoną z hanowerskim sekretarzem w służbie dyplomatycznej Johannem Christianem Kestnerem (1741-1800), w której się zakochał. Swoje uczucia długo skrywał, ale po skradzionym pocałunku Charlotte mu wyjaśniła, że nie może niczego więcej od niej oczekiwać niż tylko przyjaźni.

Rok 1773 dostarczył poecie bólu rozstania i osamotnienie. W Niedzielę Palmową Kestner i Charlotte zawarli ślub. Merck w lecie wyjechał w podróż do Berlina i Petersburga, która trwała do grudnia. Siostra Cornelia, która jesienią 1772 r. zaręczyła się z Johannem Georgiem Schlosserem (1739–99), który brał udział w procesie przeciw dzieciobójczyni Susannie Margarethe Brandt, wyszła za niego za mąż 1 listopada 1773 r. i przeniosła się do Karlsruhe. W tym samym 1773 roku powstała jego sympatia do Maximiliane de La Roche (1756–1793), która doprowadziła do zatargu z jej przyszłym mężem Peterem Antonem Brentano (1735–1797). Te bolesne przeżycia i udział w losie Karla Wilhelma Jerusalema (1747–1772), który odebrał sobie życie, zaowocowały teraz w największym dziele tego okresu, powieści Cierpienia młodego Wertera. 1 lutego 1774 r. zaczął Goethe opracowywać tę powieść, napisał ją w ciągu sześciu tygodni i wydał jesienią tegoż roku. Książka ta przyniosła mu światową sławę i przesądziła o jego powołaniu do pisarstwa.

Po ukończeniu Cierpień młodego Wertera stworzył w ciągu jednego tygodnia dramat Clavigo, który ukazał się jeszcze w sierpniu 1774 r., jako pierwsze dzieło noszące jego nazwisko. Sztuka rozczarowała szekspirowskich przyjaciół, także Christopha Martina Wielanda (1733–1813) i Mercka, z powodu tradycyjnej formy. Okazała się jednak sukcesem scenicznym i wystawiana była przez Augusta Wilhelma Ifflanda (1759–1814) i Conrada Ekhofa (1720–1778).

Okres frankfurcki zalicza się do najproduktywniejszych w twórczości Goethego. Poza wspomnianymi dziełami powstały w tym czasie wielkie hymny (m.in. Wandrers Sturmlied, Ganymed, Prometheus und Mahomets Gesang), kilka krótkich dramatów (m.in. Das Jahrmarktsfest zu Plundersweilern i Götter, Helden und Wieland ), dramat Stella. Ein Schauspiel für Liebende oraz śpiewogry Erwin und Elmire i Claudine von Villa Bella. Oprócz tego pisał artykuły do pisma Physiognomische Fragmente zur Beförderung der Menschenkenntnis und Menschenliebe wydawanego przez Johanna Caspara Lavatera (1741–1801). Rozpoczął też pracę nad tragedią Egmont, którą przerwał z powodu wizyty w 1774 r. weimarskich książąt Karola Augusta (1757–1828) i Constantina (1758–1793)

W latach 1774/75 przybywało do niego wielu gości, którzy pragnęli go poznać, a którzy często znajdowali lokum w jego rodzinnym domu. W lecie 1774 r. przybyli do niego Lavater i Johann Bernhard Basedow (1724–1790) i Goethe odbył z nimi podróż wzdłuż Renu, z Ems do Düsseldorfu, do Friedricha Heinricha Jacobiego (1743–1819). Goethego odwiedził także Friedrich Gottlieb Klopstock (1724–1803). Goethe przeczytał autorowi Mesjady sceny z fragmentów Fausta. 11 grudnia 1774 r. wojskowy wychowawca książąt Constantina i Carla Augusta, Karl Ludwig Knebel (1744–1834), w czasie podróży , która prowadziła przez Frankfurt zjawił się u Goethego. Jako znawcy literatury odbyli fascynującą rozmowę i Knebel namawiał poetę do złożenia wizyty książętom. Doszło do żywej rozmowy z księciem Karolem Augustem i opiekunem książąt hrabią Johannem Eustachem von Görtzem (1737–1821), co skutkowało zaproszeniem do towarzyszenia im w dalszej podróży do Moguncji (Mainz). Goethe zaproszenie przyjął i podróżował z nimi.

W zimie 1774/75 Goethe poznał córkę zamożnego bankiera, 16-letnią Lili Schönemann (1758–1817), która stała się jego kolejną miłością. Świadectwem tej miłości są liczne pieśni do Lili. Jednak ojciec Goethego nie wyraził zgody na ten związek, gdyż »miejska dama« z domu ewangelicko-reformowanego wydawała mu się z góry nie stosowna dla staromieszczańskiego luterańskiego domu, a sam Goethe miał wątpliwości, czy byłoby możliwe połączenie tak różnych stylów życia obu rodzin. Aby wyzwolić się z tej miłości wykorzystał do tego podróż do Szwajcarii (maj/lipiec), do której namówili go odwiedzający go hrabiowie Christian (1748–1821) i Friedrich Leopold Graf zu Stolberg-Stolberg (1750–1819). Jednak nawet uroki wspaniałej przyrody nie mogły wyrugować miłości do Lili, ale także myśl o małżeństwie też nie dojrzała. Znowu naszła Goethego obawa przed związkiem małżeńskim. Te sprzeczne uczucia usiłował oddalić podróżą do Włoch. Jeszcze w wieku 80 lat Goethe wyjawił zaufanemu przyjacielowi Frédéricowi Soretowi (1795–1865) »Lili była pierwszą, którą głęboko i prawdziwie kochałem, i być może także ostatnią«. Miłość do Lili Goethe obszernie opisał w Zmyśleniach i prawda (księga XVII).

We wrześniu 1775 r. książę Karol August przybył ponownie do Frankfurtu. Księżna Anna Amalia (1739–1807) skończyła właśnie swoją regencję i 18-letni książę dziedzic objął panowanie. Książę podróżował wówczas do Karlsruhe, aby poślubić księżniczkę Luise von Hessen-Darmstadt. Goethe przywitał go 22 września i został przez księcia zaproszony do Weimaru. 12 października młodożeńcy przybyli do Frankfurtu i ponowili zaproszenie.

Pierwsze dziesięciolecie w Weimarze

Goethe przybył do Weimaru 7 listopada 1775 roku. W tym czasie na dworze panowała jeszcze księżna Anna Amalia (1739–1807), która tworzyła dwór w stylu książąt renesansowych. Powołała poetę Christopha Martina Wielanda (1733–1813) na wychowawcę młodych książąt, Ludwiga von Knebla (1744–1834) jako ochmistrza drugiego syna i wielu innych artystów, którzy tworzyli życie kulturalne w Weimarze. Początkowo Goethe czas w Weimarze spędzał na polowaniach, tańcach, maskaradach i innych rozrywkach. W wierszu Ilmenau, który w 1783 r. zadedykował księciu z okazji jego 26 urodzin, Goethe zawarł wrażenia z tego pierwszego okresu w Weimarze.

11 czerwca 1776 r. Goethe został mianowany tajnym radcą w służbie dyplomatycznej (Geheimer Legationsrat) z prawem udziału i zabierania głosu w posiedzeniach tajnego konsylium (Geheimes Consilium), trzy osobowego gremium doradzającego księciu. W tym samym roku odwiedzili go byli przyjaciele z okresu Sturm und Drang Jakob Michael Reinhold Lenz (1751–1792) i Friedrich Maximilian Klinger (1752–1831), którzy byli przez pewien czas wspierani finansowo przez niego. Z nieznanego do dzisiaj powodu Goethe kazał Lenza wypędzić z księstwa.[3]

Działalność urzędnicza Goethego skupiała się od 1777 r. na odnowie górnictwa w Ilmenau i od 1779 r.przewodniczeniu komisji do budowy dróg i d/s wojny, łącznie z kompetencją do zaciągania rekrutów do weimarskiej armii. Jego starania o ograniczenie wydatków publicznych, rozwój gospodarczy zadłużonego księstwa powiodły się tylko częściowo, co skłoniło go do rezygnacji z pełnionych funkcji. W tym czasie odbywał podróże z księciem. W celach służbowych podróżował w 1778 r. do Dessau i Berlina, od września 1779 do stycznia 1780 przebywał w Szwajcarii, gdzie odwiedził w Zurychu Johanna Caspara Lavatera (1741–1801) i Johanna Jakoba Bodmera (1698–1783), jak również był kilka razy w Harzu (1777, 1783 i 1784). Wrażenia z pierwszej podróży do Harzu przedstawił poetycko w wierszu Harzreise im Winter. W czasie podróży zainteresował się geologią, mineralogią i naukami przyrodniczymi, czemu poświęcił dużą część swojego życia. Zainteresowanie to wynikało z impulsów metafizycznych i artystycznych. Jego celem było też przedstawienie wzajemnych relacji człowieka i przyrody. W Weimarze kontynuował rozpoczęte jeszcze we Frankfurcie studia alchemiczne, fizjognomiczne i badanie czaszek. W 1784 r. znalazł kość podszczękową ludzkiej czaszki. Prowadzone studia spowodowały, że przez pewien czas mieszkał w zamku w Jenie, później w domu ogrodnika ogrodu botanicznego i słuchał wykładów z anatomii Justusa Christiana von Lodera.

W 1779 r. Goethe został tajnym radcą (Geheimer Rat), a w 1804 rzeczywistym tajnym radcą (Wirklicher Geheimer Rat). 10 kwietnia 1782 r. otrzymał tytuł szlachecki, co przypuszczalnie ułatwiło mu działalność na dworze i w służbie państwowej. Działalność Goethego w Ilmenau i zwalczanie tam korupcji skłoniły księcia w 1782 r. do mianowania go ministrem finansów. W tym samym roku został także nadzorcą uniwersytetu w Jenie.[4] W 1783 został przyjęty do zakonu iluminatów pod imieniem Abaris. W latach 1776–1783 jego głównym instrumentem w planowanych reformach były różne komisje, ponieważ system urzędniczy nie był do tego zdolny. Reformatorskie starania Goethego w latach 80-tych utrudnione zostały przez arystokrację księstwa.[5]

Radca dworu Johann Joachim Christoph Bode (1731–1793) zainteresował Goethego weimarską lożą wolnomularską »Anna Amalia zu den drei Rosen«, do której Goethe wstąpił 23 czerwca 1780 roku. Już w 1782 r. został jej mistrzem razem z księciem Karolem Augustem (1757–1828).

Pośród niepokojów działalności dworskiej i państwowej, wędrówek i podróży jego produktywność literacka nie wygasła. Pracował nad wieloma projektami, ale prawie nic nie napisał poza okolicznościowymi wierszami, dokończył rozpoczętą jeszcze we Frankfurcie pierwszą wersją Iphigenie auf Tauris oraz rozpoczął Egmont, Tasso (1780/81) i fragment powieści Wilhelm Meisters Theatralische Sendung, która dopiero w 1910 r. w odpisie Barbary Schultheß ujrzała światło dzienne. Oprócz wierszy miłosnych do Charlotte von Stein (1742–1827) (np. Warum gabst du uns die tiefen Blicke) . Powstały także jedne z najbardziej znanych poematów Goethego Król Elfów, Pieśń nocna wędrowca, Granice ludzkości i Das Göttliche.

Wewnętrzną zmianę Goethe zawdzięcza także, o siedem lat starszej, Charlottcie von Stein, damie dworu książęcego. Od stycznia 1776 r. datuje się ich związek przyjacielski i miłosny, który udokumentowany jest w 1770 listach Goethego do niej (listy Charlotty von Stein nie zachowały się). Charlotte von Stein stała się »wychowawczynią« poety, zapoznała go z dworskimi manierami, uspokoiła jego wewnętrzny niepokój, wzmocniła jego samodyscyplinę. Zatajony przez Goethego wyjazd w 1786 r. do Rzymu wstrząsnął tym związkiem, a po jego powrocie nastąpiło zerwanie, z powodu miłości poety do Christiane Vulpius (1765–1816), jego przyszłej żony.

Do dalszego rozwoju sztuki poetyckiej Goethego poza Charlotte von Stein istotnie przyczynił się przybyły do Weimaru w 1776 r., dzięki jego protekcji, Johann Gottfried Herder (1744–1803). Początkowo łączyła ich ścisła przyjaźń, ale później dzielił ich coraz większy dystans. Goethe brał aktywny udział w głównym dziele Herdera Ideen zur Philosophie der Geschichte der Menschheit (Idee dotyczące filozofii historii ludzkości), szczególnie pierwszej części, która pokazuje historię natury w kontekście połączenia z człowiekiem.

Podróż włoska (1786–1788)

W połowie lat 80-tych, będący na szczycie kariery urzędniczej, Goethe popadł w kryzys. Jego działalność nie przyniosła oczekiwanych sukcesów, ciążyły mu obowiązki i życie dworskie, a stosunki z Charlotte nie układały się po jego myśli. Skromna działalność pisarska tego okresu też nie napawała go dumą i prowadziła do rozterki – czy dalej powinien pisać, czy może właściwe byłoby poświęcenie się malarstwu. Przebywając w kurorcie w Karlowych Warach (wówczas Karlsbad) postanowił udać się do Włoch. Książę dał mu wolną rękę, a dla pozostałych tam przebywających osób, Charlotty von Stein i Herdera, pozostało to tajemnicą. 3 września 1786 r. Goethe bez pożegnania opuścił kurort.

Johann Heinrich Wilhelm Tischbein - Goethe in der roemischen Campagna

Johann Wolfgang von Goethe w Kampanii. Autor: Johann Heinrich Wilhelm Tischbein, 1787.
Źródło: Wikimedia Commons

Podróż prowadziła przez Bawarię, Weronę do Padwy i Wenecji, gdzie pozostał trzy tygodnie do 14 październik. Stamtąd napisał do księcia, Charlotty i Herdera i posłał im swój dziennik. Potem udał się przez środkowe Włochy i 29 października osiągnął Rzym.

Tutaj udał się do malarza Wilhelma Tischbeina (1751–1829), który dzięki jego protekcji został wysłany tutaj przez księcia Gothy. Razem z nim zamieszkał w domu przy ulicy Via del Corso (obecnie znajduje się tam muzeum poświęcone poecie) i wkrótce przebywał w środowisku innych malarzy niemieckich (Friedrich (Fritz) Bury (1763–1823, Johann Georg Schütz (1755–1813), Johann Heinrich Meyer (1760–1832). Poznał tam także pisarza Karla Philippa Moritza (1756–1793), rzeźbiarza Alexandra Trippela (1744–1793) i malarkę Angelikę Kauffmann (1741–1807).

Zimę spędził w Rzymie. 22 lutego 1787 r. podróżował z Tischbeinem do Neapolu, gdzie zawarł znajomość z Jakobem Philippem Hackertem (1737–1807), zwiedził Pompeje, Paestum oraz badał tamtejszą roślinność i minerały. 29 marca wyruszył na Sycylię w towarzystwie pejzażysty Christopha Heinricha Kniepa (1755–1825). 6 czerwca 1787 r. wrócił do Rzymu, kontynuował naukę rysunku, robił okoliczne wycieczki, mało w tym czasie pisał. Udało mu się jedynie ukończyć dramat Egmont, który rozpoczął jeszcze we Frankfurcie, ostateczną wersję dramatu Ifigenia i rozpoczął Torquato Tasso. 23 kwietnia 1788 r. pożegnał Rzym i wrócił przez Florencję, Lombardię i Szwajcarię do Weimaru, gdzie przybył 18 czerwca. O pierwszym i drugim pobycie w Rzymie oraz podróży do Neapolu i na Sycylię informują oba tomy Podróży włoskiej. Są one artystycznym opracowaniem listów i dzienników owego czasu (1816 i 1817) jako część wydanej przez poetę autobiografii. Podróż włoska jest wzorcowym przykładem opisu »podróży edukacyjnej« w literaturze niemieckiej.

Pobyt w Weimarze w latach 1789–1806

Goethe wrócił przemieniony z Włoch, w nadziei, że swoimi doświadczeniami podzieli się z gronem weimarskich przyjaciół. Okazało się jednak, że stary krąg odsunął się od niego. Księżna Anna Amalia i Herder sami podróżowali do Włoch, Karol August przebywał często poza krajem, ponieważ wstąpił do pruskiej służby wojskowej i jako generał brał udział w ówczesnych zawirowaniach politycznych i wydarzeniach wojennych. Przede wszystkim Charlotte von Stein nie wybaczyła Goethemu kryjomego wyjazdu z Karlowych Warów i na kilka lat zerwała zupełnie z nim. Jego ostatni list do niej z tego okresu pochodzi z 8 czerwca 1789 roku.

Impulsem do waśni z Charlotte stały się jego kontakty z 22-letnią Christiane Vulpius (1765–1816), którą poznał 12 lub 13 lipca 1788 roku. Stała się jego kochanką, a wkrótce też towarzyszką życia. Goethe zamieszkał w »domku myśliwskim« (Jägerhaus) przy ulicy Marienstraße, gdzie wprowadziła się będąca już wysoko w ciąży Christiane. Razem z nią wprowadziła się tam także część jej rodziny. 25 grudnia 1789 r. Christiane urodziła syna Augusta Waltera, jedyne dziecko, które dożyło dojrzałego wieku. Czworo kolejnych dzieci zmarło kilka dni po narodzeniu. W 1792 r. Goethe wrócił z żoną do domu przy Frauenplan, który w 1794 r. podarował jemu książę w podziękowaniu za towarzyszenie w kampanii wojennej w 1792 i 1793 roku.[6] Słabo wykształcona Christiana, pochodząca z biednej rodziny, wykluczona była z weimarskiego towarzystwa i z życia duchowego Goethego. Sytuację jej komplikowała też »nielegalność związku«. Dopiero w 1806 r. nastąpiła zmiana dzięki zawartemu małżeństwu, które utorowało jej drogę do dobrego towarzystwa. Na małżeństwo Goethe zdecydował się po bitwie pod Jeną, kiedy Christiane uratowała go przed plądrującymi jego dom w Weimarze francuskimi żołnierzami. Pięć dni później małżeństwo zostało zawarte. Jako grawer na obrączkach Goethe wybrał datę bitwy i jego uratowanie w nocy strachu; 14 października 1806.[7]

Johann Wolfgang Goethe -Skalne Miasto

Tablica pamiątkowa i popiersie  upamiętniające pobyt Goethego w Skalnym Mieście w 1790 roku.

Mało znana jest historia przelotnego związku z 21 letnią Henriette von Lüttwitz, którą poznał podczas jesiennych manewrów w 1790 r. na Śląsku we Wrocławiu, i której oświadczył się. Jednak oświadczyny zostały odrzucone przez jej ojca.[8]  W tym czasie odwiedził też Skalne Miasto w Czechach, o czym dzisiaj przypomina tablica pamiątkowa i popiersie poety.

Po powrocie z Włoch Goethe sprawował nadzór nad teatrem i placówkami naukowymi w Jenie oraz rozpoczął pierwszy cykl wierszy Römische Elegien (Elegie rzymskie), który łączył teraźniejsze przeżycia miłosne i erotyczne i rzymskie doświadczenia z mitami. 20 spośród 25 wierszy ukazało się w 1795 r. w czasopiśmie Horen Schillera. W 1790 r. ukończył Torquato Tasso i wydał fragment Faust. Ein Fragment. Po powrocie z Włoch Goethe zajmował się przede wszystkim badaniem przyrody. W 1790 r. opublikował pismo Versuch die Metamorphose der Pflanzen zu erklären, które uczyniło go współzałóżycielem morfologii porównawczej. Połączeniem poezji i nauk przyrodniczych jest wielki poemat Die Metamorphose der Pflanzen (1798). W latach 90-tych zaczął zajmować się teorią kolorów, która zajmowała go do końca życia. Od 1791 do 1792 r. publikował pismo Beiträge zur Optik.

W 1790 r. jeszcze raz podróżował do Włoch, aby odebrać księżnę Annę Amalię z Wenecji. Jednak przeżycia z poprzedniej podróży nie powtórzyły się i tym razem Goethe zobaczył włoskie życie bez wyidealizowania, a nawet trochę strasznie. W Venezianische Epigramme przedstawił zniechęcenie i nastrój w kontraście do erotycznej atmosfery tego pobytu. W 1795 r. Venezianische Epigramme ukazały się w Musenalmanachu Schillera.

Nieprzychylnie Goethe patrzył na rewolucję francuską, która wstrząsnęła ówczesnym światem. Był zwolennikiem stopniowych reform w sensie oświecenia. Po latach, w rozmowie z Johannem Peterem Eckermannem (1792–1854), powiedział: »powstania rewolucyjne klas niższych są następstwem niesprawiedliwości wielmoży.«[9] W 1792 r. Goethe towarzyszył księciu w pierwszej wojnie koalicyjnej przeciw rewolucyjnej Francji. Przez trzy miesiące obserwował nędzę i gwałty tej wojny, która zakończyła się zwycięstwem francuskim. Zebrane doświadczenia opisał w piśmie autobiograficznym Kampania we Francji (1822).

W styczniu 1793 r. rozpoczął prace nad eposem zwierzęcym Lis Przechera. Straszna satyra świata politycznego jest napisana z elegancką ironią. Nad dopracowaniem eposu pracował w obozie polowym pod Moguncją. Od 12 maja do sierpnia 1793 r. brał udział w oblężeniu Moguncji, którą po trzymiesięcznym oblężeniu zdobyły oddziały pruskie i austriackie. Pod wpływem wrażeń z czasu rewolucji powstało szereg satyrycznych, antyrewolucyjnych, ale także antyabsolutystycznych komedii: Der Groß-Cophta (1791), Der Bürgergeneral (1793) i fragment Die Aufgeregten (1793), oraz zbiór nowel Unterhaltungen deutscher Ausgewanderten (1795) i epos Hermann und Dorothea (1797). Wydarzenia okresu wojennego i rewolucyjnego znalazły oddźwięk także w pismach z późniejszych lat - w Wilhelm Meister i drugiej części Fausta.

Problemy przyrodnicze, doprowadziły w 1794 r. do zbliżenia z Schillerem, z którym Goethe spotkał się już w 1788 r. w Rudolstadt, a w 1789 r. przyczynił się do jego powołania na uniwersytet do Jeny. W czerwcu 1794 r. Goethe został współpracownikiem czasopisma Die Horen wydawanego przez autora Zbójców. Końcem lipca w Jenie doszło między obu poetami do rozmowy podczas posiedzenia tamtejszego Towarzystwa Przyrodniczego na temat goethowskiej teorii »prarośliny« (niem. Urpflanze). Obaj zdawali sobie sprawę z dzielących ich różnic. We wrześniu 1794 r. Schiller przebywał dwa tygodnie w domu Goethego, przez kilka dni jednocześnie z Wilhelmem von Humboldtem. Również Goethe częściej udawał się do Jeny, aby spotkać się z Schillerem. Rozwinęła się między nimi przyjaźń, a prowadzona przez nich korespondencja, opublikowana w 1828/29, jest jednym z największych dokumentów literackich.

Uniwersytet w Jenie przeżywał w tych latach okres swojej świetności i dał możliwość Goethemu do bliższej znajomości z czołowymi przedstawicielami nauki.

Od 1787 r. działa tam kantysta Carl Leonhard Reinhold (1757–1823) jako następca Johanna Gottlieba Fichtego (1762–1814). W latach 1798–1803 działał tam Friedrich Wilhelm Joseph von Schelling (1775–1854), a później Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770–1831). Przedstawicielem teologii był tam Heinrich Eberhard Gottlob Paulus (1761–1851). Oprócz Johanna Jakoba Griesbacha (1745–1812), przebywali tam Gottlieb Hufeland (1760–1817), Ludwig Tieck (1773–1853), bracia Friedrich (1772–1829) i August Wilhelm Schlegel (1767–1845), Friedrich Hölderlin (1770–1843) i Novalis (1772–1801).

Te lata owocnej pracy przerwane były od lipca do listopada trzecią podróżą Goethego do Szwajcarii, w czasie której odwiedził ostatni raz matkę. W lecie 1795 r. odwiedził po raz trzeci Karlowe Wary, gdzie wcześniej był w 1785 i 1786, a ponownie udał się dopiero po śmierci Schillera. Nowe opracowanie Wilhelma Meistera, w którym udział brał także Schiller, wykazuje nowe cechy twórczości Goethego. Goethe zaczął pisać artykuły do czasopisma Musenalmanach, wydawanego przez Schillera. Nastąpiła ich wspólna praca nad satyrycznymi dystychami Xenien (1797), w których na wzór łacińskiego poety Marcusa Valeriusa Martialisa, scharakteryzowali - najczęściej ironicznie - współczesne im postacie. Potem nastąpił rok ballad, które przeżyły nowy rozkwit dzięki Herderowi i Gottfriedowi Augustowi Bürgerowi (1747–1794). W balladach Erlkönig, Zauberlehrling, Die Braut von Korinth, Der Gott und die Bajadere Goethe wprowadził do nich motyw mityczny i ludowy.

Schiller wywarł najistotniejszy wpływ na trzy największe dokonania Goethego. Goethe przekazał Schillerowi manuskrypt Wilhelma Meistera i prosił go o artystyczną radę. Dzięki Schillerowi powieść stała się tzw. powieścią formującą (niem. Bidungsroman) i ukazała się w 1795 r. pt. Wilhelm Meisters Lehrjahre. Od jesieni 1796 r. do wczesnego lata 1797 r. Goethe napisał epos mieszczański Hermann und Dorothea. Kolejnym eposem miał być Achilleïs, nad którym pracował do 1799 roku, aby ostatecznie dalsze prace nad nim zaniechać. Również dzięki pomocy Schillera podjął w czerwcu 1797 r. prace nad Faustem.

W ten sposób » klasyczna « epoka wspólnego działania obu poetów stała się bardzo wydajna. Starania Goethego dotyczyły też rozkwitu teatru do czego przyczyniło się sprowadzenie przez niego z Lipska do Weimaru śpiewaczki Corony Schröter (1751–1802). Została ona odtwórczynią Iphigenie. Razem z Franzem Kirmsem (1750–1826) kierował od 1791 r. nowym teatrem dworskim (Hoftheater) w Weimarze. Goethe stworzył teatr według nowych reguł klasycystycznego stylu, opierał się znowu na scenie francuskiej i opuścił linię wytyczoną szekspirowską odnową, a która dostrzeżona została ponownie dopiero przez Ludwiga Tiecka (1773–1853) i Otto Ludwiga (1813–1865). Najpierw nauczył sztuki aktorskiej trzynastoletnią Christiane Neumann (1778–1797), której po wczesnej śmierci zadedykował wiersz Euphrosyne. W 1803 r. otworzył z 12 uczniami pewnego rodzaju szkołę teatralną. W Bad Lauchstädt koło Halle zorganizował letnią scenę. Z Schillerem troszczył się o rozszerzenie repertuaru. Na życzenie księcia przetłumaczył tragedię Voltaire'a (1694-1778) Le fanatisme ou Mahomet le Prophète (Mahomet Prorok czyli Fanatyzm), aby wystawić ją na scenie weimarskiej. Wielkie czasy teatru zaczęły się, gdy w 1799 r. Schiller przeprowadził się z Jeny do Weimaru i pracował jako jego dramaturg i poeta. 2 kwietnia 1803 r. odbyła się premiera Natürliche Tochter, ostatniej doskonałej pod względem formy, ale fragmentarycznie zachowanej sztuki Goethego w klasycystycznym guście. W 1817 r., z powodu konfliktu z aktorką Karoline Jagemann (1777–1848), kochanką księcia Karola Augusta, zrezygnował z zajmowanego stanowiska i był to jedyny przypadek, w którym książę złamał wierność wobec swojego starego przyjaciela.

W kontekście z tymi staraniami znajdowały się też organizowane konkursy i wystawy » weimarskich przyjaciół sztuki «, do których poza Schillerem (a później Carlem Ludwigiem Fernowem (1763–1808)), należał Johann Heinrich Meyer (1760–1832), którego Goethe sprowadził do weimarskiej szkoły rysunku. Meyer przez długi czas mieszkał u Goethego, do końca życia był jego przyjacielem i razem z nim wydawał w latach 1816–1832 czasopismo Über Kunst und Altertum. Działalność tego kręgu pozostała jednak prowincjonalna, jeśli nawet swoje prace przesyłali im Peter von Cornelius (1783–1867), Philipp Otto Runge (1777–1810) i Caspar David Friedrich (1774–1840), którzy byli cenieni przez Goethego.

Od śmierci Schillera do końca wojny wyzwoleńczej

W tym okresie nastąpiły liczne zmiany nie tylko w życiu samego poety, ale także w otaczającym go środowisku. W 1803 r. zmarł Herder, uniwersytet w Jenie przeżywał od kilku lat kryzys. Akademię opuścili Schelling, Schlegel, Heinrich Eberhard Gottlob Paulus (1761–1851) oraz obaj bracia Friedrich (1774–1839) i Christoph Wilhelm Hufeland (1762–1836). Po śmierci Schillera Goethe poważnie zachorował. Wkrótce po tym nastąpiła polityczna katastrofa w środkowych Niemczech. W 1805 r. Francuzi pokonali Austrię, Prusy uległy im 14 października 1806 r. w bitwie pod Jeną, a sam poeta tylko dzięki żonie ocalił życie. Księżna Anna Amalia, stara protektorka i przyjaciółka Goethego, uciekła przed bitwą, wróciła chora i zmarła 10 kwietnia 1807 roku. 13 września 1808 r. poeta stracił także matkę. Wydarzenia te silnie na niego wpłynęły.

Jako nauczyciela domowego swojego syna zatrudnił Friedricha Wilhelma Riemera (1774–1845), który mieszkał u niego do 1812 r. i stał się jego współpracownikiem. Redagował wydanie dzieł Goethego oraz towarzyszył mu w 1806 r. w Karlowych Warach. Jego dzienniki stanowią ważne źródło informacji o życiu Goethego.

Spotkanie Goethego z Napoleonem Bonaparte (1769–1821) podczas erfurckiego zjazdu książąt nie miało charakteru politycznego. Podczas pierwszej audiencji 2 października 1808 r. w obecności Charles'a-Maurice'a de Talleyranda (1754–1838) rozmawiano o Werterze, Voltairze i tragedii, a 6 października otrzymał zaproszenie do Paryża, zlecenie na napisanie Brutusa i Order Legii Honorowej. Napoleon wywarł silne wrażenie na poecie. Goethe go podziwiał i Napoleon był wzorem dla postaci Timura w zbiorze wierszy Dywan Zachodu i Wschodu (1819). Goethe dystansował się tak od rewolucji, jak i od jej poskramiaczy, a potem od zwycięzców Napoleona. Nie akceptował też wzrastającej w Niemczech nienawiści narodowej. 14 marca 1830 r. w wypowiedzi do Eckermanna stwierdził, że taka nienawiść może mieć miejsce tylko na niższych stopniach kultury.

Mniejsze zaangażowanie w sprawy państwowe zaowocowało wzrostem poetyckiej twórczości, która po śmierci Schillera przyjęła inne formy. Skończył się okres » klasyczny «, wiersze przyjęły inną formę, nabrały innej treści, zmienił się ich rytm i sposób przedstawienia świata. Dzięki romantykom zainteresował się średniowieczną poezją i poetami orientalnymi, przede wszystkim poezją perskiego poety Hafeza, co zaowocowało powstaniem zbioru wierszy Dywan Zachodu i Wschodu (1819). Typowe dla późnego stylu Goethego stało się stopienie antycznej i romantycznej miary wiersza.

Za wyjątkiem 1809 r. Goethe w latach 1806–12 spędzał wszystkie lata w Karlowych Warach, Mariańskich Łaźniach lub Teplicach nad Bečvou, w 1813 r. tylko w Teplicach. W niektórych latach pozostawał w Czechach do 122 dni. Spotykał tam wielu znajomych, jak również poznawał nowych ludzi pochodzących z czeskiej, austriackiej i polskiej szlachty. Stanowili oni publikę podczas jego recytacji wierszy i brali udział w jego geologicznych i mineralogicznych studiach. W 1812 r. doszło w Teplicach do jego spotkania z Ludwigiem van Beethovenem (1770–1827). W tym czasie Beethoven skomponował już muzykę do wielu pieśni Goethego, a na zamówienie wiedeńskiego teatru dworskiego napisał w 1809/10 uwerturę do tragedii Egmont.

Dla Goethego bliższe były pieśni, muzyka chórowa i opera aniżeli muzyka instrumentalna. Od czasów lipskich utrzymywał kontakty z kompozytorami. Od siedemnastego roku życia (do 1788) współpracował z Philippem Christophem Kayserem (1755–1823), potem z Johannem Friedrichem Reichardtem (1752–1814), który skomponował także muzykę do wielu pieśni Goethego i wreszcie od 1799 r. z przyjacielem i powiernikiem Carlem Friedrichem Zelterem (1758–1832).

W czasie podróży do Karlowych Warów od 16 do 18 maja 1810 r. stworzył koncepcję autobiografii Z mojego życia. Zmyślenie i prawda. Jej opracowanie rozpoczął w listopadzie 1810 r., pierwsza część ukazała się w 1811, druga w 1812 i trzecia w 1814, jedynie czwartą podyktował dopiero w 1830 r. i ukazała się w 1833 r., po jego śmierci. W tym okresie ukończył też powieść Powinowactwa z wyboru (1809) oraz w 1810 r. wydał trzytomowe dzieło Teoria barw.

Lata 1814–1823

Wojna wyzwoleńcza miała się ku końcowi. Na prośbę Augusta Wilhelma Ifflanda (1759–1814) napisał, z okazji odbywających się uroczystości pokojowych, sztukę Des Epimenides Erwachen (lipiec 1814). Zainspirowany tłumaczeniem perskich wierszy Josepha von Hammera-Purgstalla (1774–1856) rozpoczął prace nad zbiorem wierszy Dywan Zachodu i Wschodu. W 1815 r. odbył ostatnią podróż w rodzinne strony. Odwiedził Wiesbaden, Moguncję, Nassau Frankfurt, gdzie spotkał w domu kupca Willemera jego przyszłą żonę Marianne Jung (1784–1860). Stała się ona kolejną miłością poety. Razem z Johannem Sulpizem Boisserée (1783–1854) i jego bratem zwiedzał Heidelberg. Najpiękniejsze wiersze miłosne w Dywanie Zachodu i Wschodu inspirowane były miłością do Marianne.

Następne lata przyniosły wielkie zmiany; 6 czerwca 1816 r. zmarła żona, Christiane; 17 czerwca 1817 r. ożenił się syn August z Ottilie von Pogwisch (1796–1872). Ottilie urodziła dwóch synów, Wolfganga i Walthera oraz córkę. W 1817 r. Goethe przebywał dłuższy czas w Jenie. W latach 1818–23 ponownie miesiące letnie spędzał w czeskich kurortach. W tych latach powstała książka Geschichte meines botanischen Studiums (1817, Historia moich studiów botanicznych) oraz do roku 1824 ukazała się seria pism Zur Naturwissenschaft überhaupt (O naukach przyrodniczych w ogóle), w których poruszał tematy dotyczące morfologii, geologii i mineralogii. W 1818 r. Goethe został członkiem Niemieckiej Akademii Przyrodników Leopoldina.

W wieku 72 lata poeta ponownie przeżywał namiętną miłość do poznanej w Mariańskich Łaźniach w 1821 r. Ulryki (1804–1899), córki swojej przyjaciółki von Levetzow. Spotykał ją tam ponownie w 1822 i 1823 roku. Myślał nawet o kolejnym małżeństwie, ale starania o jej rękę pozostały bezowocne. W 1823 r. w drodze powrotnej z Mariańskich Łaźni napisał elegię Marienbader Elegie.

Ostatnie lata

Po tym bolesnym doświadczeniu miłosnym Goethe spędzał kolejne lata w swoim domu przy Frauenplan. Przestał jeździć do kurortów, wzrosła jego intensywność pracy, w czym wspierany był przez grono współpracowników (Riemer, Eckermann, Meyer) i pomocników. W tym czasie Goethe zatrudniał do pięciu pisarzy. Wciąż rozszerzał się krąg jego zainteresowań. Korespondował z przyrodnikami z całego świata, uporządkował swoje zbiory i je rozszerzył o kolekcję miedziorytów i monet. Przyjmował wielu gości, a jego dom stał się centrum duchowym dla młodej generacji romantyków nie tylko z Niemiec, lecz także z Anglii. Wrogość grupy literackiej »Młode Niemcy« nie zaszkodziła jego renomie.

Do ostatnich dni Goethe pracował nad dokończeniem swoich głównych dzieł i uporządkowaniem dzieł zebranych. Pracę rozpoczynał około 5 lub 6 rano dokonując przygotowań, a po przybyciu pisarza zaczynał dyktować. W swoim skromnym gabinecie chodząc dyktował prawie wszystkie swoje pisma. Ukończył czwartą część Z mojego życia. Zmyślenie i prawda. Jedynie nie chciał opisać okresu weimarskiego. O ostatnim dziesięcioleciu życia poety informacje przekazali jego współpracownicy i przyjaciele (Riemer, Frédéric Jacob Soret). Najwybitniejszym uzupełnieniem autobiografii Goethego jest książka Eckermanna Gespräche mit Goethem (Rozmowy z Goethem), która powstała za wiedzą Goethego.

W 1829 światło dzienne ujrzała ostateczna wersja Lat wędrówki Wilhelma Meistra. W latach 1827–30 ukazało się 40 tomów jego dzieł zebranych Goethe’s Werke i do tego doszło w latach 1832–42 20 tomów spuścizny wydanych przez Eckermanna i Riemera.
Ostatnie wielkie dzieło, druga część tragedii Faust, zostało ukończone w 1831 rok i zgodnie z wolą autora miało ukazać się w przygotowywanej spuściźnie jako całość. Kilka tygodni przed śmiercią Goethe wprowadził w nim jeszcze kolejne poprawki.

Maska pośmiertna Johanna Wolfganga von Goethego

Maska pośmiertna Johanna Wolfganga von Goethego wykonana przez rzeźbiarza Ernsta Rietschela.

Johann Wolfgang von Goethe zachorował 16 marca 1832 r., po tym jak rankiem podyktował jeszcze list do Wilhelma von Humboldta i zmarł 22 marca. Pochowany został 26 marca w książęcym mauzoleum w Weimarze, obok Schillera, księcia Karola Augusta i jego żony księżnej Luise von Hessen-Darmstadt (1757–1830).

Dzieła (wybór)


Proza

  • Die Leiden des jungen Werther 1774 (wyd. pol. 1877, Cierpienia młodego Wertera).
  • Wilhelm Meisters Lehrjahre. 1796 (wyd pol. 1893, Lata nauki Wilhelma Meistra wraz z Latami wędrówki Wilhelma Meistra).
  • Die Wahlverwandtschaften 1809 (wyd. pol. 1861, Powinowactwa z wyboru).
  • Wilhelm Meisters Wanderjahre. 1821 (pol wyd. 1893, Lata wędrówki Wilhelma Meistra).
  • Der Mann von fünfzig Jahren. (opowiadanie, pol. wyd. Pięćdziesięcioletni mężczyzna, 1976, tł. Maria Leśniewska ; il. Andrzej Strumiłło).

Dramaty

  • Götz von Berlichingen. 1773 (wyd. pol. 1877, Götz z Berlichingen Żelaznoręki).
  • Iphigenie auf Tauris. 1787 (wyd. pol. 1833, Ifigenia w Taurydzie).
  • Egmont. 1788 (wyd. pol. 1885).
  • Torquato Tasso. 1790 (wyd. pol. 1861).
  • Faust cz. 1., 1808 (wyd. pol. 1844).
  • Faust cz. 2., wyd. pośmiertnie w 1833 (wyd. pol. 1962).
  • Urfaust – napisany przed podróżą do Włoch, zapomniany, wydany ok. 100 lat później.

Poezje

  • (Prometheus. 1773 (Prometeusz).
  • Römische Elegien. 1790 wyd. pol. 1956, Elegie rzymskie).
  • Reineke Fuchs. 1794 (wyd. pol. 1877, Lis Przechera).
  • Der Zauberlehrling. 1797 (wyd.pol. Uczeń czarnoksiężnika).
  • Hermann und Dorothea. 1798 (wyd. pol. 1845, Herman i Dorota).
  • Der Erlkönig. 1782 (Król Elfów).
  • Kennst du das Land. (wyd. pol. Znasz-li ten kraj tłum. Adam Mickiewicz).
  • Dywan Zachodu i Wschodu (1819, wyd. pol. 1963).

Autobiograficzne i inne

  • Aus meinem Leben. Dichtung und Wahrheit. 1811-1833 (wyd. pol. Z mojego życia. Zmyślenie i prawda, PiW, Warszawa 1957).
  • Maximen und Reflexionen. 1833 (wyd. pol. Refleksje i maksymy, Czytelnik, Warszawa 1977).
  • Italienische Reise. 1816–1817 (wyd. pol. Podróż włoska, PiW, Warszawa 1980).

Baśnie

  • Märchen von der grünen Schlange und der schöne Lilie. 1795 (pol. wyd. Baśń, 2000, tł. Marek Sołek ; il. Magdalena Smoławska).

Literatura


  • Michael Bernays: Goethe, Johann Wolfgang w Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Band 9, Duncker & Humblot, Leipzig 1879, s. 413–448.
  • Wilhelm Flitner: Goethe, Johann Wolfgang v. w Neue Deutsche Biographie (NDB). Band 6, Duncker & Humblot, Berlin 1964, ISBN 3-428-00187-7, s. 546–575.
  • Georg Simmel: Goethe. Klinkhardt, Leipzig 1913.
  • Albert Bielschowsky: Goethe, sein Leben und seine Werke. 43. Auflage. 2 tomy, C.H. Beck, München 1925.
  • Friedrich Gundolf: Goethe. Verlag Bondi, Berlin 1916.

Linki


Przypisy


  1. Rüdiger Safranski: Goethe. Kunstwerk des Lebens. Biographie. Hanser, München 2013,s. 120.
  2. Rüdiger Safranski: Goethe. Kunstwerk des Lebens. Biographie. Hanser, München 2013, s. 119.
  3. Rüdiger Safranski: Goethe. Kunstwerk des Lebens. Biographie. Hanser, München 2013, s. 228.
  4. Dieter Borchmeyer: Weimarer Klassik. Portrait einer Epoche. Aktualisierte Neuausgabe. Beltz Athenäum, Weinheim 1998, s. 73 f.
  5. Dieter Borchmeyer: Weimarer Klassik. Portrait einer Epoche. Aktualisierte Neuausgabe. Beltz Athenäum, Weinheim 1998, s. 73–78.
  6. Nicholas Boyle: Goethe. Der Dichter in seiner Zeit. Band II: 1790–1803. Insel Verlag, Frankfurt am Main 2004, s. 145 i 251.
  7. Wolfgang Frühwald: Goethes Hochzeit. Insel Verlag, Frankfurt am Main 2007, s. 35, 42, 60.
  8. Irma Margarethe Lengersdorff: Eine Heiratsabsicht Goethes aus dem Jahr 1790. W: Goethe-Jahrbuch. Neue Folge, Band 27, 1965, s. 175–192.
  9. Johann Peter Eckermann: Gespräche mit Goethe in den letzten Jahren seines Lebens. Gespräch vom 4. Januar 1824. w Projekt Gutenberg-DE Insel Verlag, Frankfurt am Main 1981.