Friedrich Schlegel

Karl Wilhelm Friedrich von Schlegel (ur. 10 marca 1772 w Hanowerze; zm. 12 stycznia 1829 w Dreźnie) – niemiecki filozof kultury, pisarz, krytyk literacki, historyk i filolog klasyczny. Friedrich Schlegel był obok swojego brata Augusta Wilhelma Schlegela jednym z najważniejszych reprezentantów wczesnego romantyzmu w Jenie. Uważany jest za pioniera typologii języków i indologii.

Schlegel wywarł wpływ prawie na wszystkie obszary nauk humanistycznych. W niemieckim obszarze językowym uchodzi za założyciela krytyki literackiej. W Europie jego nazwisko stało się w XIX w. synonimem opozycji wobec klasycyzmu. Jego kontrowersyjna powieść Lucinde (1799) z elementami autobiograficznymi i szerząca emancypację płci inspirowała Thomasa Manna (1875–1955) i Roberta Musila (1880–1942). Jego filozofia sztuki i życia wywarła wpływ m.in. na Wilhelma Diltheya (1833–1911), Martina Heideggera (1889–1976) i Waltera Benjamina (1892–1940). (wyznanie ewangelickie, od 1808 katolickie)

Friedrich Schlegel, 1801. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Johann Adolf Schlegel (1721-1793), pedagog i pastor; matka Erdmuthe Hübsch (1735-1811); rodzeństwo 4 braci: Karl August Moritz (1756–1826), pastor w Getyndze i Hamburgu, Johann Karl Fürchtegott (1758–1831), pastor i radca konsystorza w Hanowerze, Carl August (1761–89), brytyjski żołnierz w Indiach, autor mapy Indii i pism o jej geografii, August Wilhelm (1767-1845), 2 siostry Henriette Ernst (zm. 1801), Charlotte Ernst (zm. 1826); – ożenił się w Paryżu w 1804 z Dorotheą Brendel Mendelssohn (1764-1839); przybrani synowie Johannes Veit (1790–1854), Philipp Veit (1793–1877).

Życiorys

Początkowo wychowaniem Friedricha Schlegela zajmował się wujek Johann August (1734–1776), który był pastorem w Hanowerze, a potem brat Moritz. W 1789 r. przerwał zgodnie z wolą ojca naukę u bankiera Schlemme w Lipsku i w 1790 r. rozpoczął studia prawnicze w Getyndze, gdzie razem z bratem Augustem Wilhelmem słuchał wykładów filologa klasycznego Christiana Gottloba Heynego (1729–1812). W 1791 r. przeniósł się na uniwersytet do Lipska, gdzie dodatkowo studiował filozofię i historię i w 1792 r. zaprzyjaźnił się z Novalisem (1772–1801). Z powodów finansowych przerwał w 1794 r. studia i przeprowadził się do siostry Charlotte do Drezna, gdzie intensywnie poświęcił się studiowaniu literatury greckiej. W lecie 1796 r. podążył za bratem do Jeny, poznał tam Johanna Gottlieba Fichtego (1762–1814), Johanna Wolfganga von Goethego (1749–1832), Johanna Gottfrieda Herdera (1744–1803) i Christopha Martina Wielanda (1733–1813). Opublikowana w 1797 r. rozprawa Über das Studium der Griechischen Poesie (O studium poezji greckiej), jak również recenzja wydawanego przez Friedricha Schillera (1759–1805) czasopisma Musen-Almanach, w której naszkicował podstawowe zasady nowoczesnej poezji, wywołały konflikt między nim a Schillerem z powodu różnic w pojmowaniu sztuki. Zawarte w tych pismach idee rozpowszechnił jego brat w czasie prowadzonych w Wiedniu wykładów Über dramatische Kunst und Literatur (3 tomy, 1809–11, O sztuce i literaturze dramatycznej) jako poseł niemieckiego romantyzmu w Europie.

W 1797 roku Friedrich Schlegel przeprowadził się do Berlina, w salonie Rahel Levin (1771–1833) poznał swoją przyszłą żonę i zaprzyjaźnił się z Ludwigiem Tieckem (1773–1853) i Friedrichem Schleiermacherem (1768–1834). Razem z bratem Augustem Wilhelmem wydawał czasopismo Athenäum (3 tomy, 1798–1800), które nadało kierunek wczesnemu romantyzmowi. Od 1799 r. przebywał znowu w Lipsku, gdzie w 1800 r. habilitował się i prowadził wykłady o filozofii transcendentalnej, na które uczęszczał także Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770–1831). Po rozpadzie kręgu romantyków w Jenie w 1801 r. wyjechał w 1802 r. do Paryża, założył tam czasopismo Europa (2 tomy, 1803–05) i zaczął studiować sanskryt. Po ślubie zamieszkał w 1804 r. w Kolonii.

W 1808 r. zamieszkał w Wiedniu, gdzie konwertował na katolicyzm. Przejście na katolicyzm i opublikowanie pisma Über die Sprache und Weisheit der Indier (1808, O języku i mądrości mieszkańców Indii), w którym rozliczył się z panteizmem współczesnej filozofii, były decydującym punktem zwrotnym w jego życiu. Po zmianie wyznania zaostrzyła się u niego niechęć wobec logiczno-dyskursywnego sposobu myślenia. W 1809 r. został sekretarzem dworskiej i państwowej kancelarii. W 1810 r. prowadził w Wiedniu dla wybranej publiki odczyty Über die neuere Geschichte (1811, O nowszej historii). W latach 1812/13 wydawał czasopismo Deutsches Museum. Od 1815 do 1818 r. był austriackim posłem do Bundestagu w Frankfurcie nad Menem, w 1819 r. podróżował do Włoch. W latach 1820-23 wydawał czasopismo Concordia, wokół którego skupił się krąg wiedeńskich romantyków, do którego należeli Adam Heinrich Müller (1779-1829), Franz von Baader (1765-1841), Karl Ludwig von Haller (1768-1854), Franz Bernhard Joseph Bucholtz (1790-1838) i Zacharias Werner (1768-1823). Konserwatywne ukierunkowanie tego czasopisma doprowadziło w 1828 r. do waśni między Schlegelem a jego bratem Augustem Wilhelmem, który się zdystansował wobec niego.

Grób Friedricha Schlegela. Źródło: Wikimedia Commons

W 1828 r. Friedrich Schlegel udał się w do Drezna, aby prowadzić tam wykłady. Zmarł nieoczekiwanie 12 stycznia 1829 w Dreźnie i został pochowany na tamtejszym cmentarzu Alter Katholischer Friedhof.

Ironia romantyczna

Friedrich Schlegel próbował paradoksy i sprzeczności nowoczesnej sztuki, a przede wszystkim literatury, usunąć przez wprowadzenie określenia ironii. Dzięki ironii zostaje pokazane, jak z chaosu nieskończonego wyrasta artystyczny "świat". Ponieważ ironia ujawnia znikomość i kruchość egzystencji ludzkiej, która nie zwraca na siebie uwagi w artystycznym tworzeniu, przy tym wzbudza uczucie "niemożności i konieczności zupełnego przekazu" (Lyceum-Fragment Nr. 108). W późnych wykładach Philosophie der Sprache und des Wortes (Filozofia języka i słowa, 1827-29, wydrukowane 1830) oczekiwał, że stanie się zrozumiała "ironia miłości" widocznej sprzeczności skończoności i nieskończoności. Jego koncepcję ironii rozszerzył później Adam Heinrich Müller (1779-1829).

Zastosowanie tego teoretycznego artystycznego postępowania jest kontrowersyjne. Przede wszystkim wskazywana jest baśń Ludwiga Tiecka (1773–1853) Der gestiefelte Kater (Kot w butach) jako przykład dramaturgicznego zastosowania ironii romantycznej. Podobnie dzieła E.T.A. Hoffmanna (1776–1822) i Heinricha Heinego (1797–1856) wskazywane są jako przykłady jej praktycznego zastosowania. Wprawdzie jest to także kontrowersyjne, ponieważ nie da się wykazać, że Hoffmann znał pisma teoretyczno-literackie i estetyczno-literackie Schlegela. Ironia romantyczna znalazła później wyraz między innymi w twórczości polskich poetów Juliusza Słowackiego (Balladyna, Beniowski) i Cypriana Norwida.

Istniały odtąd szczególne kontrowersje, czy zastosowanie techniki ironii romantycznej powinno służyć obiektywizacji ówczesnych dzieł sztuki czy wręcz przeciwnie powinna panować subiektywna samowola w dziele sztuki. Ironię romantyczną nie uważa się za ironiczne rozbicie elementów estetyki romantycznej, a raczej zalicza się do jej elementów romantycznej estetyki. Przede wszystkim ironia romantyczne jest pewną historyczną estetyczną techniką, która nie opisuje jeden ponadczasowy i niezależny typ, lecz jej elementy znajdują się także poza romantyczną estetyką.

Ciągła zmiana z samotworzenia i samounicestwienia, samoograniczenie jest pierwszą z trzech podstawowych koncepcji ironii w Schlegela Athenäum. Opisuje ona stosunek autora i jego dzieła. Do tego nawiązuje Schlegela rozumienie ironii jako refleksji poetyckiej, przy czym nowoczesna poezja musi nie tylko zespolić jej materiał w artystycznej refleksji, lecz musi przedstawić się w każdej interpretacji. Trzecia koncepcja ironii Schlegela jest raczej symboliczno-filozoficzna. W ironii jest wszystko tylko oznaką, środkiem pokazania całości, jest ona symbolicznym rozumieniem wszystkich poszczególnych i koniecznie ograniczonych bytów jako część nieskończonej obfitości życia, świadomości nieskończonego chaosu. Filozofia dla Schlegela jest więc także właściwą ojczyzną ironii. Jego zdaniem ironia jest zdolnością filozoficzną, a nie poetycką, a zatem nie zwykłą retoryczną, lecz ironią Sokratesa - nie przekazuje żadnej ustalonej wiedzy, lecz chce osiągnąć własną refleksję w zmieniającym się nurcie pytań i odpowiedzi.

Włodzimierz Szturc w książce Ironia romantyczna. Pojęcie, granice, poetyka (1992) podsumowuje tezy Schlegla: „Ironia romantyczna jest sposobem tworzenia, który wykorzystuje dialektykę przeciwieństw lub formę paradoksu użytą dla przybliżenia lub określenia zasadniczej sprzeczności bytu rozdzielonego na idealne i realne. Sposób ten ujawnia się w dziele poprzez programowy dystans autora do jego kreacji, plątanie wątków i postaci w celu obnażenia powikłań świata, wykorzystanie niepowagi i komizmu w celu deziluzji świata przedstawionego. Przybiera często postać ‹‹pisania o pisaniu››, a zgodnie z zasadą ‹‹permanentnej parabazy››, czyli wychylania się autora z dzieła, oznacza pozbawienie tego dzieła suwerenności

Dzieła (wybór)

• Vom ästhetischen Werte der griechischen Komödie. 1794.
• Über die Diotima. 1795.
• Über das Studium der griechischen Poesie. 1797.
• Kritische Fragmente. („Lyceums“-Fragmente), 1797.
• Fragmente. („Athenaeums“-Fragmente), 1798.
• Lucinde. 1799.
• Über die Philosophie. An Dorothea. 1799.
• Ideen. 1800.
• Gespräch über die Poesie. 1800.
• Charakteristiken und Kritiken. 1801.
• Transcendentalphilosophie. 1801.
• Alarkos. 1802.
• Beiträge zur Geschichte der europäischen Literatur. 1803.
• Grundzüge der gotischen Baukunst. 1804/1805.
• Über die Sprache und Weisheit der Indier. 1808.
• Geschichte der alten und neueren Literatur. 1815.
• Sämmtliche Werke. 10 tomów, 1822–1825.

Literatura

• Constantin von Wurzbach: Schlegel, Friedrich von. w Biographisches Lexikon des Kaiserthums Oesterreich. 30. Theil. Kaiserlich-königliche Hof- und Staatsdruckerei, Wien 1875, s. 72–79.
• Franz Muncker: Schlegel, Friedrich von w Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Band 33, Duncker & Humblot, Leipzig 1891, s. 737–752.
• Jure Zovko: Schlegel, Carl Wilhelm Friedrich von w Neue Deutsche Biographie (NDB). Band 23, Duncker & Humblot, Berlin 2007, ISBN 978-3-428-11204-3, s. 40–42.

Linki

• Pisma Friedricha Schlegela i o nim w Deutsche Digitale Bibliothek.