Novalis

Novalis, właściwie Georg Philipp Friedrich Freiherr von Hardenberg (ur. 2 maja 1772 w Oberwiederstedt, koło Hettstedt w Saksonii; zm. 25 marca 1801 w Weißenfels) – niemiecki poeta, prozaik w okresie wczesnego romantyzmu oraz filozof.

Jego pisarskie nazwisko »Novalis« wywodzi się z rodzinnych historycznych wspomnień, jak Hardenberg sam pisał w liście z 24 lutego 1798. Już w XIII w. panowie von Hardenberg na dobrach Rode (później Großenrode) zwani byli de novali z Roden. W 1561 r. ta gałąź rodu wymarła.

Legenda Novalisa już wcześnie poddawana była krytyce i na niej skupiła się drwina Heinricha Heine i Młodych Niemiec. Jednakże oddziałuje ona do dzisiaj i wydaję się być nieśmiertelna. Dopiero w ostatnich dziesięcioleciach Hardenberg został odkryty jako poeta i teoretyk symbolizujący w »romantyzmie prawie nowoczesność«, jak napisał Thomas Mann. Różnorodne są jego oddziaływania na francuski symbolizm, na Maurice'a Maeterlincka, na Hugo von Hofmannsthala, Gottfrieda Benna i innych. Wpłynął na nowoczesną lirykę i uważany jest za jej protoplastę. Nowoczesna powieść zawdzięcza impuls jego teoretyczno-artystycznym rozważaniom. (wyznanie luterańskie)

Novalis
Novalis.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Heinrich Ulrich Erasmus von Hardenberg (1738–1814), dyrektor salin w Dürrenbergu, Artern i Kösen; matka Auguste Bernhardine z domu von Bölzig (1749–1818); miał 10 rodzeństwa, z którego kilkoro zmarło na gruźlicę.

Życiorys

Novalis spędził dzieciństwo w domu rodzinnym na zamku Oberwiederstedt, gdzie został wychowany w surowej pietystycznej pobożności. Jego ojciec po śmierci pierwszej żony, którą uznał jako karę za swoje »bardzo światowe życie«, przyłączył się do zboru herrnhutów (braci morawskich), nie jako członek, ale tylko jako przyjaciel. Pierwsze nauki otrzymał od nauczyciela domowego Christiana Daniela Erharda Schmida (1762–1812).

Krótkotrwały pobyt w domu wujka Friedricha Wilhelma von Hardenberga w Lucklum koło Brunszwika, którego światowy styl życia był w sprzeczności z atmosferą domu rodzicielskiego, z pewnością miał wpływ na niego. W 1785 r. rodzina przeprowadziła się do Weißenfels. W maju 1789 r. spotkał się z Gottfriedem Augustem Bürgerem w Langendorf koło Weißenfels. Po ukończeniu nauki w 1790 r. w gimnazjum w Eisleben wstąpił w październiku na uniwersytet w Jenie, aby studiować prawo. Pozostała spuścizna literacka z lat 1788-91, która jest niezwykle obszerna, odzwierciedla literacki obraz świata młodego Hardenberga. Oprócz licznych wierszy o treści anakreontycznej wzorowanych przede wszystkim na pismach Johanna Nikolausa Götza, Christopha Martina Wielanda, Johanna Georga Jacobiego i Friedricha Wilhelma Gottera istnieją wiersze pisane w stylu pisarzy określanych jako Göttinger Hainbund zwłaszcza braci Christiana i Friedricha Leopolda Graf zu Stolberg-Stolberg, Gottfrieda Augusta Bürgera i Ludwiga Hölty, ody i pieśni na wzór Karla Wilhelma Ramlera i Friedricha Gottlieba Klopstocka oraz liczne tłumaczenia autorów antycznych. W Jenie pracowali wówczas Carl Leonhard Reinhold jako nauczyciel filozofii i Friedrich Schiller jako profesor historii. Silny wpływ wywarł na niego Schiller. W każdym razie pierwszy wiersz opublikowany w 1791 r. w czasopiśmie Wielanda Teutscher Merkur jest pod wrażeniem spotkania z autorem Zbójców.

Od października 1791 r. kontynuował studia w Lipsku, gdzie zaprzyjaźnił się z Friedrichem Schlegelem. Spotkanie Schlegela i Hardenberga było decydujące do powstania tzw. wczesnego romantyzmu jenskiego, czego świadectwem jest ich obszerna korespondencja. Zwrot Hardenberga ku filozofii oraz studiowanie pism Kanta i później Fichtego nastąpił pod decydującym wpływem Schlegela. Od 1793 r. kontynuował studia w Wittenberdze, które ukończył w czerwcu 1794 roku.

Zgodnie z wolą ojca w październiku 1794 r. został pisarzem publicznym w Tennstedt/Turyngia, aby pod kierownictwem Coelestina Augusta Justa (1750–1822), późniejszego przyjaciela i pierwszego biografa, wejść do praktyki administracyjnej. W Tennstedt przesądził się jego los, kiedy w podróży służbowej 17 listopada 1794 r. do zamku Grüningen, do Johann von Rockenthien poznał jego przybraną dwunastoletnią córkę Sophie von Kühn (1782–1797). Stała się ona jego natchnieniem, w miłości do niej znalazł klucz do »własnego siebie«. W marcu 1795 r. oboje zakochali się w sobie.

Lata 1795/96 stoją pod znakiem szczegółowych studiów filozoficznych, a w szczególności zajmował się nauką Fichtego, co później określił jako »konieczne studia wprowadzające« do całego przyszłego życia i »ćwiczenie konieczne« jego sił myślowych. Fichtego poznał już w maju 1795 r. w Jenie. Od jesieni tegoż roku do jesieni roku następnego napisał liczne pisma, w których stworzył własną formę myślenia.

Troska o Sophie, która w listopadzie 1795 r. zachorowała na suchoty i początkiem lipca 1796 r. przeszła ciężki nawrót choroby, wpłynęła na jego poglądy, na »nieskończoną ideę miłości«. Śmierć narzeczonej 19 marca 1797 r. stanowiła »gwałtowną korektę« jego życia. Odtąd jako cel życia widział swoją pracę poetycką i filozoficzną. W tym czasie oprócz pism Fichtego, Friedricha Wilhelma Josepha von Schellinga i Augusta Ludwiga Hülsena duże znaczenie miały dla niego poglądy holenderskiego filozofa Fransa Hemsterhuisa. Teoria Hemsterhuisa o moralnym organie w człowieku doprowadziła go do krytyki Kanta i Fichtego. Pierwszy owoc tych intensywnych prac tworzą pisma Pyłek (Blütenstaub) i Wiara i miłość, czyli król i królowa (Glauben und Liebe oder Der König und die Königin) z lutego względnie maja 1798 roku. W historii romantyzmu wybitne znaczenie ma pierwsze z nich, ponieważ w nim wyraża się pierwszy raz postawa romantycznego spojrzenia do wewnątrz i na zewnątrz człowieka. Świat zewnętrzny potraktowany jest jako przeszkoda do zrealizowania wewnętrznego JA człowieka. Drugie pismo stanowi natomiast sformułowanie romantycznego stosunku do społeczeństwa, a szczególnie do państwa. Od początku 1798 r. również w innych pismach Hardenberga pojawiała się poezja romantyczna i jego idealizm magiczny. Celem magii jest dla niego nie niezależność umysłu wobec świata zmysłów, lecz ich zastosowanie i ożywienie, a celem poezji podniesienie człowieka ponad siebie samego, przezwyciężenie bólu, śmierci i czasu, świadomość iluzji jako takiej. W Chrystus i Zofia (Christus und Sophie) w 1798 r. pierwszy raz sformułował sławny program poezji »świat musi stać się romantyczny«.

Od wiosny 1796 r. Novalis pracował w salinach. 1 grudnia 1797 r. zamieszkał Freibergu, aby studiować, zgodnie z rodzinną tradycją, na tamtejszej Akademii Górniczej. W polu jego zainteresowań znalazły się przede wszystkim geologia, mineralogia, chemia, matematyka i górnictwo. Jego nauczycielami byli tam m.in. Wilhelm August Lampadius (1772–1842) i Abraham Gottlob Werner. W tym czasie powstał zbiór materiałów do encyklopedii Das Allgemeine Brouillon. Materialien zur Enzyklopädistik 1798/99. Owocem pisarskim z okresu studiów są fragmenty powieści Uczniowie z Sais (Die Lehrlinge zu Sais), której pierwsza część została już napisana początkiem 1798 r., a na przełomie 1798/99 ją kontynuował.

Dora Stock - Julie von Charpentier
Julie von Charpentier .
Źródło: Wikimedia Commons

We Freibergu poznał Julie von Charpentier (1778–1811), z którą w grudniu 1798 r. zaręczył się. Czuł się powołany do misji »tworzenia ziemi«. Pod tym względem Julie stała się towarzyszką życia ziemskiego, podczas gdy Sophie pozostała pośredniczką »wyższego świata«, który powinien zostać wprowadzony na tym świecie.

Od maja 1799 r. pracował ponownie w salinach, gdzie został asesorem i członkiem dyrekcji. Od 1798 r. często przebywał w towarzystwie braci Schlegel, z którymi spotykał się w Jenie, Dreźnie i Weimarze, zawarł znajomość z Ludwigiem Tieckiem, z którym w lecie 1799 r. zaprzyjaźnił się. Wiosną 1799 r. napisał pierwsze pieśni religijne, które do lata 1800 r. stworzyły pewien cykl. Chociaż kilka z nich znalazło się w śpiewniku ewangelickim są one w historii pieśni kościelnych wyrazem pewnego całkiem osobistego przeżycia i indywidualnej religijności. Schlegel nazwał je »najbardziej boskimi«, co kiedykolwiek zostało stworzone i porównał je z najbardziej wewnętrznymi i głębokimi poematami Johanna Wolfganga von Goethego. W ścisłym związku z nimi znajdują się Hymny do nocy (Hymnen an die Nacht), które ukończył 31 stycznia 1800 roku. Późną jesienią 1799 r. stworzył esej Chrześcijaństwo albo Europa (Die Christenheit oder Europa), realny historyczny obraz przyszłości, który począwszy od upadku średniowiecznych ideałów przez stopnie upadku i postępującej ewolucji zarysował jako prorocze oczekiwanie »świętego czasu wiecznego pokoju« i »nowego, trwałego Kościoła«. W kwietniu 1800 r. ukończył pierwszą część powieści Heinrich von Ofterdingen, której druga część pozostała tylko we fragmentach. Powieść ta, podobnie jak wiele innych powieści wczesnoromantycznych pozostaje pod wpływem Lat nauki Wilhelma Meistra Goethego.

6 grudnia 1800 r. został mianowany w Thüringer Kreis wysokim urzędnikiem (radcą ziemskim). W 1800 r. brał udział w pierwszych pomiarach geologicznych regionu i badał obszar między Zeitz, Köstritz, Gerą, Ronneburgiem i Meuselwitz.

Novalis zmarł 25 marca 1801 r. w Weißenfels z powodu krwotoku wywołanego suchotami (gruźlicą) i został pochowany na tamtejszym cmentarzu Alten Friedhof.

Dzieła (wybór)

Liryka

  • Lamenty młodzieńca (Klagen eines Jünglings), 1791 w in Wielands Der Neue Teutsche Merkur Wielanda.
  • Kwiaty (Blumen), 1798.
  • Pieśni duchowe (Geistliche Lieder), wydane 1802.
  • Hymny do nocy (Hymnen an die Nacht), powstały w 1799/1800, wydane w 1800.
  • Wenn nicht mehr Zahlen und Figuren, wiersz z fragmentów powieści Heinrich von Ofterdingen.
  • Do Juliena (An Julien) 1800.

Fragmenty

Epika
  • Uczniowie z Sais (Die Lehrlinge zu Sais), fragment powieści wydany w 1802.
  • Heinrich von Ofterdingen, fragment powieści wydany w 1802, często określany jako powieść edukacyjna.
Pisma filozoficzne
  • Blüthenstaub, opublikowane w 1798 w czasopiśmie Athenaeum Friedricha Schlegela.
  • Wiara i miłość, czyli król i królowa (Glauben und Liebe oder Der König und die Königin), 1798.
  • Sammlung von Fragmenten und Studien, zbiór powstał w 1799–1800.
  • Chrześcijaństwo albo Europa (Die Christenheit oder Europa), data powstania 1799, data wydania 1826.

Literatura

  • G. Baur: Hardenberg: „Friedrich Leopold v., genannt Novalis”, w: Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Tom 10, Duncker & Humblot, Leipzig 1879, s. 562–570, online.
  • Hans Joachim Mähl: „Novalis”, w: Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 7, Duncker & Humblot, Berlin 1966, ISBN 3-428-00188-5, s. 652–658, online.
  • Wolfgang Hädecke: Novalis. Biographie. Hanser, München 2011, ISBN 978-3-446-23766-7.

Linki

Autor: Roman Penkała