Thomas Mann

Paul Thomas Mann (pol. Tomasz Mann; ur. 6 czerwca 1875 w Lubece; zm. 12 sierpnia 1955 w Zurychu) – niemiecki prozaik i eseista, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury (1929), uznawany za jednego z najwybitniejszych nowelistów XX wieku. Po wydanej w 1901 pierwszej powieści Buddenbrookowie napisał kolejne nowele i opowiadania takie jak Tonio Kröger (1903), Tristan (1903) i Śmierć w Wenecji (1911). W powieści Czarodziejska góra (1924) kontynuował tradycję europejskiej powieści o formowaniu (Bildungsroman). Sceptyczno-ironiczny dystans autora do postaci jest też znamienną cechą kolejnych noweli m.in. Mario i czarodziej (1930), trylogii Józef i jego bracia ( 1933–1943) oraz powieści Doktor Faustus (1947).

Thomas Mann początkowo zajmował stanowisko sceptyczne wobec zachodniej demokracji, ale na początku lat dwudziestych XX w. stał się przekonanym zwolennikiem i obrońcą Republiki Weimarskiej. Podczas rządów nacjonalistycznych emigrował w 1933 r. do Szwajcarii, a w 1938 do Stanów Zjednoczonych Ameryki, gdzie w 1944 r. przyjął obywatelstwo amerykańskie. Kiedy w Stanach Zjednoczonych zaczęła się kampania antykomunistyczna i oskarżono go o popieranie komunizmu, opuścił w 1952 r. Amerykę i zamieszkał w Szwajcarii.(wyznanie ewangelickie)

Thomas Mann 1937
Thomas Mann, 1937 Fotografia: Carl Van Vechten.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec : Heinrich (1840–91), handlarz zbożem i spedytor, niderlandzki konsul i od 1877 senator Wolnego Miasta Lubeki, syn Johanna Siegmunda (1797–1863), kupca, niderlandzkiego konsula w Lubece i Elisabeth Marty;
  • Matka : Julia (1851–1923), córka Johanna Ludwiga Hermanna Bruhnsa (1821–93), kupca i plantatora w Brazylii i Marii da Silva;
  • Rodzeństwo : bracia Heinrich i Viktor (1890–1949) i siostry Julia (1877–1927, po ślubie Löhr), Carla (1881–1910), aktorka;
  • Żona : od 1905 Katharina (Katia, 1883–1980), córka profesora matematyki Alfreda Pringsheima (1850–1941) i aktorki Hedwig Dohm (1855–1942);
  • Dzieci : 3 synów Klaus, Golo (1909-84), Michael (1919–77), profesor germanistyki na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley i 3 córki Monika (1910–1992), Elisabeth Mann Borgese (1918–2002) i Erika (1905–1969).

Życiorys i twórczość

Początek kariery literackiej

Thomas Mann pochodził z szanowanej i zamożnej lubeckiej rodziny kupieckiej. W 1891 r. zmarł jego ojciec na raka pęcherza moczowego. W testamencie zarządził sprzedaż firmy i domu, w którym mieszkali. Dochód ze sprzedaży został ulokowany, a uzyskane z niego odsetki były do dyspozycji jego żony i dzieci na pokrycie ich utrzymania.

Thomas Mann już jako uczeń pisał szkice prozą i eseje do szkolnego czasopisma Der Frühlingssturm, Monatsschrift für Kunst, Literatur und Philosophie (maj/czerwiec 1893), którego był współwydawcą. Półtorej roku po śmierci ojca matka z trójką jego młodszego rodzeństwa przeprowadziła się do Monachium, a on pozostał w Lubece, gdzie uczęszczał do gimnazjum Katharineum. Jesienią 1893 r. opuścił Lubekę i podążył za rodziną do Monachium. Jako wolontariusz pracował tam przez pół roku w towarzystwie ubezpieczeniowym i napisał pierwsze opowiadania oraz nowelę Gefallen, która ukazała się w czasopiśmie Die Gesellschaft (październik 1894) i uzyskała uznanie Richarda Dehmela (1863–1920). Skłoniło to Thomasa Manna do zostania pisarzem i zrezygnował z dotychczasowej posady. W 1895 r. zapisał się jako wolny słuchacz na Uniwersytet Techniczny w Monachium, aby przygotować się do kariery dziennikarskiej. Jednocześnie w latach 1985–86 publikował artykuły w szowinistyczno-antysemickim czasopiśmie Das Zwanzigste Jahrhundert, Blätter für deutsche Art und Wohlfahrt, z którym kontakty nawiązał jego brat Heinrich. Rozwój Thomasa Manna dokonywał się najpierw w oparciu o brata Heinricha i podobnie jak on czytał pisma Heinricha Heinego (1797–1856), Hermanna Bahra (1863–1934), Paula Bourgeta (1852–1935) i Fryderyka Nietzschego (1844–1900).

Buddenbrookowie

W latach 1896–98 Thomas Mann przebywał z bratem Heinrichem w Rzymie i Palestrinie. Tam otrzymał od swego berlińskiego wydawcy Samuela Fischera (1859–1934) zlecenie na napisanie większego dzieła. W 1897 r. rozpoczął zapiski do Buddenbrooków (pierwotnie miała to być wspólna praca obu braci). W tym czasie ukazał się jego pierwszy tom nowel Der kleine Herr Friedemann (1898). Końcem kwietnia 1898 r. wrócił do Monachium. Od 1898 do 1900 r. był lektorem i korektorem czasopisma satyrycznego Simplicissimus. We wrześniu 1899 r. podczas podróży do Alsgard (Dania) powstała koncepcja noweli Tonio Kröger. W lipcu 1900 r. ukończył zapiski do Buddenbrooków. W październiku tego samego roku na podstawie zaświadczenia o złym stanie zdrowia mógł przerwać roczną służbę wojskową. W październiku 1901 r. ukazała się w dwóch tomach książka Buddenbrookowie i natychmiast została uznana przez krytyków (Rainer Maria Rilke (1875–1926), Samuel Lublinski (1868–1910), Gertrud Bäumer (1873–1954) i inni) jako wybitne dokonanie w sztuce narracji i mistrzowskie dzieło psychologizmu w sensie dekadencji przełomu wieków.

W odróżnieniu od brata Heinricha, który zajmował się krytycznie tematami tego okresu, Thomas Mann początkowo unikał bezpośrednich problemów teraźniejszości i kompleksowego przedstawienia ich przebiegu historyczno-społecznego, co pokazuje powieść Buddenbrookowie, i rozwinął pewien szczególny aspekt zarówno osobistych, jak i uwarunkowanych czasem doświadczeń: sprzeczność sztuki i życia. Tematy te sprecyzował i zmodyfikował w nowelach Tristan, Sechs Novellen (1903), wśród nich Tonio Kröger. Krytycy, którzy stawiali mu zarzut "zimnego artysty" (Carl Muth (1867–1944)) i "mocną regresję" w tematyce w Buddenbrookach (Carl Hermann Busse (1872–1918)), nie zauważyli, że nowele były przypowieściami, w których przede wszystkim dzięki ironii postacie pokazane zostały jako społeczne typy.

Światopogląd Thomasa Manna

Heinrich Thomas Mann
Heinrich (z lewej) i Thomas Mann (z prawej), fotografia Atelier Elvira, Monachium ok. 1902 roku.
Źródło: Wikimedia Commons

Światopoglądowo Thomas Mann związał się przez małżeństwo z monachijskimi żydowskimi kręgami mieszczańskimi. To spowodowało, że po wybuchu I wojny światowej bronił "społecznego cesarstwa" i pewnego romantyczno-idealistycznego pojmowania "posłannictwa niemieckiej oryginalności" i usprawiedliwiał wojnę jako "plagę", "oczyszczenie" i "wyzwolenie" (Gedanken im Kriege, 1914). Aprobował złamanie neutralności przez Niemcy w stosunku do Belgii i usprawiedliwiał konserwatywne uzasadnienia Heinricha von Treitschke (1834–1896) narodowego bezprawnego zachowania wojennego "prawem rosnącej potęgi" (Friedrich und die große Koalition, 1915). W odpowiedzi na antywojenne pismo Zola brata Heinricha napisał Betrachtungen eines Unpolitischen (1918), co doprowadziło do otwartego konfliktu światopoglądowego między braćmi. Kontrowersje między nimi trwały do 1922 roku. Thomas Mann z biegiem czasu zmienił jednak swoje poglądy polityczno-społeczne i zbliżył się do demokratycznego stanowiska brata. Dopiero na takim fundamencie udało się mu napisać drugą wielką powieść Der Zauberberg (1924, Czarodziejska góra), której pierwsza koncepcja powstała już w 1913 roku. W tym procesie nowej duchowej orientacji stali się dla niego ideałami "nowego rozumienia służby życiowej" i demokratycznego "życia mieszczańskiego" Johann Wolfgang von Goethe (1749–1832) i Lew Tołstoj (1828–1910), których dzieła czytał już w młodości.

Podróże, w czasie których Thomas Mann prowadził wykłady w licznych krajach, umocniły jego międzynarodowe uznanie. W 1926 r. został powołany jako jeden z pierwszych członków do nowo powstałej Sekcji Sztuki Poetyckiej Pruskiej Akademii Nauk. Otrzymana Nagroda Nobla w dziedzinie literatury w 1929 r. potwierdziła jego światową renomę. W 1922 r. wystąpił z mową Von deutscher Republik (O niemieckiej republice), która kolejny raz przyniosła mu nadzwyczajne poważanie. W obliczu grożącego nacjonalizmu wygłosił 17 października 1930 r. w Berlinie apel Deutsche Ansprache, Ein Appell an die Vernunft (Niemiecka przemowa, apel do rozsądku. Thomas Mann miał jeszcze nadzieję, że jego żądanie wspólnego "działania mieszczaństwa i socjalizmu" zostanie zrozumiane jako nakaz czasu.

Emigracja

11 lutego 1933 r. Thomas Mann opuścił Niemcy, aby wykład Leiden und Größe Richard Wagners, który wygłosił na uniwersytecie w Monachium z okazji 50 rocznicy śmierci kompozytora, powtórzyć w Amsterdamie, Brukseli i Paryżu. Ostrzeżony telefonicznie przez najstarsze dzieci Klausa i Erikę, nie wrócił już z tej podróży do Niemiec. Spóźniony protest przeciw jego wykładowi (Protest der Richard Wagner-Stadt München, 16./17.4.1933) podpisany m.in. przez Hansa Knappertsbuscha (1888–1965), Hansa Ericha Pfitznera (1869–1949), Richarda Straussa (1864–1949) i ministrów oraz przewodniczących publicznych instytucji utwierdziły go w tym postanowieniu. Emigrację rozpoczął wędrówką przez liczne miasta (Arosa, Lugano, Bandol, Sanary-sur-Mer, Bazylea, Zurych, Strasburg, Praga, Wiedeń). Końcem 1933 r. wynajął dom w Küsnacht nad Jeziorem Zuryskim.

W następnych trzech latach Thomas Mann zachowywał ostrożność w publicznych wypowiedziach dotyczących sytuacji politycznej, aby nie narazić się na utratę kontaktu z niemiecką publiką. Z uwagi na grożące represje nie zgodził się na patronat wydawanego przez jego syna Klausa czasopisma emigrantów Die Sammlung. Dopiero początkiem 1936 r. uznał za stosowne, po ukazaniu się artykułu szwajcarskiego publicysty Eduarda Korrodiego (1885–1955) w Neue Zürcher Zeitung i częstych napomnieniach córki Eriki, wypowiedzieć się publicznie na temat nacjonalistycznych Niemiec. Efektem tego było odebranie mu w grudniu obywatelstwa niemieckiego, jak również tytułu doktora honoris causa filozofii bońskiego uniwersytetu, który został mu nadany w 1919 roku. Mann nie odpowiedział na pierwszy, lecz na drugi akt listem do dziekana uniwersytetu, który opublikowany został 15 stycznia 1937 r. w zuryskim wydawnictwie Oprechta pt. Ein Briefwechsel. Pismo wkrótce ukazało się w tłumaczeniach prawie na wszystkie języki europejskie. W Niemczech rozpowszechnione było nielegalnie pt. Briefe deutscher Klassiker. Wege zum Wissen i było najwybitniejszą wypowiedzią przeciw nacjonalistycznym Niemcom. Od tego czasu Mann pisał różne pisma polityczno-kulturalne i polityczne. Założył czasopismo Maß und Wert (1937-40), którego w trzecim i ostatnim roku wydawcą był jego syn Golo.

W 1934 Thomas Mann odbył pierwszą podróż do Stanów Zjednoczonych Ameryki (Meerfahrt mit Don Quijote, 1934), które odwiedził kolejny raz w 1935 roku. Po podróży z wykładami po Stanach Zjednoczonych w pierwszej połowie 1938 r. zamieszkał we wrześniu w Princeton, gdzie na tamtejszym uniwersytecie został profesorem gościnnym. W 1940 r. przeprowadził się do Kalifornii. W 1941 r. zlecił budowę domu w Pacific Palisades koło Los Angeles, w którym mieszkał w latach 1942–52. Tutaj powstał czwarty tom powieści Joseph und seine Brüder, której pierwszy tom ukazał się jesienią 1933, drugi w 1934 i trzeci w 1936 roku. W międzyczasie powstał projekt powieści Doktor Faustus (1947). Oprócz pism autobiograficznych pisał o kwestiach polityki światowej. Od 1940 r. prowadził antyfaszystowskie pogadanki radiowe w British Broadcasting Corporation (BBC) przeznaczone dla niemieckich słuchaczy, które w 1942 r. ukazały się pt. Deutsche Hörer, 25 Radiosendungen nach Deutschland. Od 1942 r. był konsultantem literatury niemieckiej w Library of Congress w Washingtonie.

W Princeton utrzymywał kontakty towarzyskie z Albertem Einsteinem (1879–1955), mężem córki Eriki W.H. Audenem (1907–1973), Erichem von Kahlerem (1885–1970), Hermannem Brochem (1886–1951), Annette Kolb (1870–1967) i z wieloma innymi emigrantami w Pacific Palisades takimi jak Arnold Schönberg (1874–1951), Hanns Eisler (1898–1962), Ernst Křenek (1900–1991), Ernst Toch (1887–1964), Theodor W. Adorno (1903–1969), Lion Feuchtwanger (1884–1958), Bruno Frank (1887–1945), Bruno Walter (1876–1962) i Franz Werfel (1890–1945). Szczególnie ważna była dla niego sąsiedzka obecność brata Heinricha, którego wspierał finansowo. W tym okresie angażował się razem z żoną także w organizacjach pomagających emigrantom. Jego osobista znajomość z prezydentem Franklinem Delano Rooseveltem (1882–1945) i przyjaźń z wybitnymi publicystami amerykańskimi oraz kontakty z kręgami waszyngtońskiej biurokracji i dyplomacji zapewniły mu nie tylko dokładny wgląd w politykę światową, lecz również umożliwiły umiarkowany wpływ na nią. W 1944 r. Thomas Mann otrzymał obywatelstwo amerykańskie.

Ostatnie lata życia

Pierwszy raz po wojnie Thomas Mann odwiedził Europę w 1947 r., aby wziąć udział w pierwszym międzynarodowym powojennym spotkaniu PEN-Clubu w Zurychu. W 1949 r. wygłosił przemówienia we Frankfurcie nad Menem i Weimarze podczas uroczystości 200-lecia urodzin Goethego i odebrał nagrodę Goethe-Preise przyznawaną przez te miasta. Rozczarowany polityką amerykańską po śmierci Roosevelta i oskarżony przez kalifornijskiego deputowanego Donalda Lestera Jacksona (1910–1981) przed kongresem w Washingtonie o sprzyjanie komunizmowi, postanowił opuścić Stany Zjednoczone i w 1952 r. wrócił do Szwajcarii. Najpierw zamieszkał w Erlenbach koło Zurychu, a w 1954 r. kupił dom w Kilchbergu nad Jeziorem Zuryskim. Tam ukończył w tym samym roku pierwszą część Bekenntnisse des Hochstaplers Felix Krull. W rocznicę śmierci Friedricha Schillera (1759–1805) wygłosił w 1955 r. mowy (Versuch über Schiller) w Stuttgarcie i Weimarze.

Thomas Mann Grave 2005-03-26
Cmentarz Kilchberg: Grób Thomasa, Katii, Errki, Moniki, Michaela i Elisabeth Mann, 2005.
Źródło: Wikimedia Commons

Thomas Mann zmarł 12 sierpnia 1955 r. w szpitalu kantonalnym w Zurychu na naderwanie dolnej części tętnicy brzusznej (aorta abdominalis) wskutek miażdżycy. Pochowany został 16 sierpnia na cmentarzu w Kilchbergu. Mowę pogrzebową wygłosił jego długoletni przyjaciel Carl Zuckmayer (1896–1977).

Cytaty

  1. „Bolesna prawda jest lepsza niż kłamstwo.”

    (Tekst oryginalny: „Eine schmerzliche Wahrheit ist besser als eine Lüge.” w Die Macht der Kürze, s. 49, BoD – Books on Demand, 2004.)

  2. „Mieć fantazję nie oznacza coś wymyślać, lecz zrobienie czegoś z istniejących rzeczy.”

    (Tekst oryginalny: „Fantasie haben heißt nicht, sich etwas auszudenken, es heißt, sich aus den Dingen etwas zu machen.” w Essays, tom I, s. 303, Fischer Taschenbuch Verlag,1977.)

  3. „W Niemczech zanadto są gotowi do jawnego przyznawania się do złego, dopóki to tak wygląda, jakby historia chciała temu przyznać rację..”

    (Tekst oryginalny: „Man ist in Deutschland allzu bereit, sich offenkundig zum Bösen zu bekennen, solange es so aussieht, als wollte diesem die Geschichte recht geben..”)

Dzieła (wybór)

Powieści

  • Buddenbrooks – Verfall einer Familie. 1901 (pol. tłum. Ewa Librowiczowa, Buddenbrookowie : dzieje upadku rodziny : powieść, 2 tomy, 1931).
  • Königliche Hoheit. 1909 (pol. tłum. Witold Hulewicz, Królewska Wysokość : powieść, 1929).
  • Der Zauberberg. 1924 (pol. tłum. Juljusz Feldhorn, Czarodziejska góra : powieść, 4 tomy, 1930).
  • Joseph und seine Brüder. 1933–1943 (pol. tłum. Marceli Tarnowski Józef i jego bracia : trylogja, 1934).
    • Die Geschichten Jaakobs. 1933 (pol. tłum. Marceli Tarnowski Powieść pierwsza, Historje Jakóbowe, 1934).
    • Der junge Joseph. 1934 (pol. tłum. Edyta Sicińska, Historie Jakubowe ; Młody Józef, 1961).
    • Joseph in Ägypten. 1936 (pol. tłum. Edyta Sicińska, Maria Traczewska, Józef w Egipcie, 1961).
    • Joseph der Ernährer. 1943 (pol. tłum. Maria Traczewska, Józef żywiciel, 1961).
  • Lotte in Weimar. 1939 (pol. tłum. Feliks Konopka, Lotta w Weimarze, 1958).
  • Doktor Faustus. 1947 (pol. tłum. Maria Kurecka i Witold Wirpsza, Doktor Faustus, 1960).
  • Der Erwählte. 1951(pol. tłum. Anna Linke, Wybraniec, 1960).
  • Bekenntnisse des Hochstaplers Felix Krull. 1954 (pol. tłum. Andrzej Rybicki i [wiersze przeł. Jadwiga Dackiewicz], Wyznania hochsztaplera Feliksa Krulla, 1957).

Opowiadania i nowele

  • Vision. 1893.
  • Gefallen. 1894.
  • Der Wille zum Glück. 1896.
  • Enttäuschung. 1896.
  • Der Tod. 1897.
  • Der kleine Herr Friedemann. 1897.
  • Der Bajazzo. 1897.
  • Tobias Mindernickel. 1898.
  • Der Kleiderschrank. 1899.
  • Gerächt. 1899.
  • Luischen. 1900.
  • Der Weg zum Friedhof. 1900.
  • Gladius Dei. 1902.
  • Tonio Kröger. 1903 (pol. tłum. Leo Belmont, Tonio Kröger, 1923).
  • Tristan. 1903 (pol. tłum. Leopold Staff, Tristan, 1924).
  • Die Hungernden. 1903.
  • Das Wunderkind. 1903.
  • Ein Glück. 1904.
  • Beim Propheten. 1904.
  • Schwere Stunde. 1905.
  • Anekdote. 1908.
  • Das Eisenbahnunglück. 1909.
  • Wie Jappe und Do Escobar sich prügelten. 1911.
  • Der Tod in Venedig. 1911 (pol. tłum. Lucjan Frank Erdtracht, Śmierć w Wenecji, 1922).
  • Herr und Hund. 1918 (pol. tłum. Stanisław Alberti, Pan i pies : sielanka).
  • Gesang vom Kindchen. 1919.
  • Wälsungenblut. 1921.
  • Tristan und Isolde. 1923.
  • Unordnung und frühes Leid. 1926.
  • Mario und der Zauberer. 1930 (pol. tłum. Marceli Tarnowski, Mario i czarodziej : tragiczne przeżycie wakacyjne, 1932).
  • Die vertauschten Köpfe. 1940 (pol. tłum. Walentyna Kwaśniakowa, Zamienione głowy, 1992).
  • Das Gesetz. 1944.
  • Die Betrogene. 1953 (pol. tłum. Andrzej Dołęgowski, Oszukana, 1967).

Eseje

  • Versuch über das Theater. 1907.
  • Die Lösung der Judenfrage. 1907.
  • Gedanken im Kriege. 1914.
  • Friedrich und die große Koalition. 1915.
  • Betrachtungen eines Unpolitischen. 1918.
  • Zur jüdischen Frage. 1921.
  • Goethe und Tolstoi. 1923.
  • Von deutscher Republik. 1923.
  • Über die Lehre Spenglers. 1924.
  • Theodor Fontane. 1928.
  • Deutsche Ansprache. Ein Appell an die Vernunft. 1930.
  • Goethe als Repräsentant des bürgerlichen Zeitalters. 1932.
  • Goethe und Tolstoi. Zum Problem der Humanität. 1932.
  • Leiden und Größe Richard Wagners. 1933.
  • Freud und die Zukunft. 1936.
  • Ein Briefwechsel. 1937.
  • Bruder Hitler. 1938.
  • Vom zukünftigen Sieg der Demokratie. 1938.
  • Schopenhauer. 1938.
  • Achtung, Europa! 1938.
  • Das Problem der Freiheit. 1939.
  • Deutsche Hörer! 1942.
  • Deutschland und die Deutschen. 1947.
  • Nietzsches Philosophie im Lichte unserer Erfahrung. 1947.
  • Goethe und die Demokratie. 1949.
  • Der Künstler und die Gesellschaft. 1953.
  • Gerhart Hauptmann. 1952.
  • Versuch über Schiller. 1955.

Pisma autobiograficzne

  • Im Spiegel. 1907.
  • Okkulte Erlebnisse. 1924.
  • Meine Arbeitsweise. 1925.
  • Pariser Rechenschaft. 1926.
  • Lübeck als geistige Lebensform. 1926.
  • Lebensabriß. 1930.
  • Ein Briefwechsel. 1937.
  • On Myself. 1940.
  • Die Entstehung des Doktor Faustus. Roman eines Romans. 1949 (pol. tłum. Maria Kurecka, Jak powstał doktor Faustus? : powieść o powieści, 1960).
  • Meine Zeit. 1950.
  • Lob der Vergänglichkeit. 1952.

Sztuki teatralne

  • Fiorenza. 1906 (pol. tłum. Maryan Henzel, Fiorenza, 1907).
  • Luthers Hochzeit. 1954 (fragment).

Literatura

  • Klaus Harpprecht: Thomas Mann. Eine Biographie. Rowohlt-Verlag, Reinbek 1995, ISBN 3-498-02873-1.
  • Donald A. Prater: Thomas Mann – Deutscher und Weltbürger. Eine Biographie. Hanser, München/Wien 1995, ISBN 3-446-15363-2.
  • Klaus Schröter: „Mann, Thomas” w Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 16, Duncker & Humblot, Berlin 1990, ISBN 3-428-00197-4, s. 43–50 (online).

Linki