Heinrich Heine

Christian Johann Heinrich Heine (ur. 13 grudnia 1797 w Düsseldorfie jako Harry Chaim Heine; zm. 17 lutego 1856 w Paryżu) – jeden z najwybitniejszych niemieckich poetów, pisarzy i publicystów XIX.

Heine uważany jest za ostatniego poetę romantyzmu. Uczynił język codzienny językiem liryki, a felieton i wiadomości z podróży podniósł do formy sztuki i nadał literaturze niemieckiej nieznaną poprzednio elegancką lekkość. Dzieła niewielu innych niemieckich poetów są tak często tłumaczone na inne języki oraz tak wielu kompozytorów stworzyło do nich muzykę. Z powodu żydowskiego pochodzenia i postawy politycznej był wrogo traktowany przez antysemitów i nacjonalistów. (wyznanie mojżeszowe, od 1825 r. ewangelickie)

Heinrich-Heine
Portret wykonany przez Moritza Daniela Oppenheima, 1831.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Samson (Sigmund) (1764–1828), handlarz suknem w Düsseldorfie; matka Betty (Peire) (1771–1859), córka lekarza Gottschalka van Gelderna (1726–95) w Düsseldorfie i Sary Bock, córki kupca z Siegburga; bracia Gustav Freiherr von Heine-Geldern (1810–86), wydawca gazety Wiener Fremdenblatt i właściciel drukarni książek w Wiedniu, Maximilian (1807–79), dr medycyny, rosyjski radca państwowy i lekarz osobisty; siostra Charlotte (1800–99, poślubiła Moritza Embdena, 1789–1876, kupca i maklera w Hamburgu); – ożenił się w Paryżu w sierpniu 1841 z Crescencią Eugenie (zwaną Mathilde) Mirat (1815–83, wyz. katolickie); bezdzietny.

Życiorys i twórczość

Heinrich Heine wychował się w Düsseldorfie, gdzie w latach 1795-1815 panowali z przerwami Francuzi, co miało dla niego duże znaczenie. Dzięki nim nie tylko zniesiono liczne utrudnienia dla żydowskiej ludności, do miasta wkroczył nowy wolnościowy duch, który oddziaływał także w szkołach. W tym czasie zrodziła się w nim skłonność do ducha francuskiego, a szczególnie do postaci Napoleona Bonaparte. Po okresie nauki w klasie przygotowawczej do liceum w latach 1807-1810 i nauce od kwietnia 1810 do 1814 r. w liceum w Düsseldorfie, gdzie zdał maturę, zaczął uczyć się zawodu kupieckiego u bankiera Rindskopfa we Frankfurcie nad Mennem, a potem w Hamburgu pod nadzorem wujka Salomona Heine. Ponieważ nie posiadał żadnych zdolności i skłonności kupieckich okres ten zakończył się w 1819 r. wraz z bankructwem jego manufaktury Harry Heine & Co..

Przy wsparciu wujka rozpoczął w 1819 r. studia prawnicze w Bonn, gdzie poznał Karla Simrocka. Słuchał tam wykładów Ernsta Moritza Arndta i Augusta Wilhelma Schlegela. Po pierwszych poetyckich próbach w Hamburgu (Ein Traum, gar seltsam, Mit Rosen, Zypressen), gdzie pod pseudonimem wydał zbiór wierszy Hamburgs Wächter, który był wyrazem nieszczęśliwej miłości do kuzynki Amalie. W Hamburgu powstało pierwsze wybitne twórcze dokonanie Belsazar. W 1820 r. rozpoczął pracę nad tragedią Almansor, a w sierpniu tegoż roku ukazał się w Rheinisch-Westfälischen Anzeiger jego esej Die Romantik. W grudniu 1820 r. przeniósł się na uniwersytet do Getyngi, gdzie brał udział w zgromadzeniach tamtejszej korporacji studenckiej, z której został wykluczony z przyczyn antysemickich. W styczniu 1821 r., z powodu pojedynku, do którego jednak nie doszło, otrzymał consilium abeundi, czyli łagodniejszą formę relegacji z uniwersytetu. W tej sytuacji od kwietnia 1821 r. kontynuował studia w Berlinie, gdzie słuchał wykładów Georga Wilhelma Friedricha Hegla, który wywarł na niego silny wpływ, tak że można uznać go za młodego hegeliana . W Berlinie odwiedzał salon literacki prowadzony przez Rahelę Varnhagen von Ense, gdzie kwitnął w tym czasie kult Johanna Wolfganga von Goethego. Poznał tam m.in. Chamisso, Fouqué, Christiana Dietricha Grabbe i Wilibalda Alexisa. Rahel i jej mąż Karl August Varnhagen von Ense pozostali wiernymi przyjaciółmi Heinego i wspierali jego karierę. Varnhagen von Ense korespondował z nim aż do śmierci.

W 1821 r. Heinrich Heine opublikował fragmenty tragedii Almansor w czasopiśmie Friedricha Wilhelma Gubitza (1786-1870) Der Gesellschafter. W tragedii Almansor zajął się pierwszy raz obszernie kulturą islamską mauretańskiej Andaluzji, którą opiewał także w licznych wierszach. Akcja sztuki rozgrywa się po upadku Granady i rozważa położenie pozostałej ludności muzułmańskiej, która pod rządami katolickiego króla nie mogła praktykować swojej religii. W tej tragedii znajduje się wcześniejsza wypowiedź polityczna Heinego, która odwoływała się do palenia ksiąg Koranu i innej literatury w języku arabskim:

To był tylko początek, tam gdzie się książki pali,
także na końcu ludzi się pali.

(Das war ein Vorspiel nur, dort wo man Bücher
verbrennt, verbrennt man auch am Ende Menschen.)

W tym samym roku ukazał się jego zbiór wierszy Gedichte, który później opracował w Buch der Lieder. Pozytywne przyjęcie jego wierszy otworzyło mu dostęp do znanych czasopism, w których odtąd dość regularnie ukazywały się jego wiersze, recenzje i inne artykuły np. Briefe aus Berlin i Über Polen. Już podczas tych publikacji, wynikających z osobistych przeżyć musiał pierwszy raz spotkać się z szykanami urzędów państwowych. W 1823 r. ukazały się tragedie Tragödien, nebst einem lyrischen Intermezzo, które zawierały tragedie William Ratcliff : Tragödie in einem Akte i Almansor. W 1823 r. premiera tragedii Almansor w 1823 r. w Brunszwiku została przerwana z powodu protestu publiczności, a William Ratcliff : Tragödie in einem Akte nie została wystawiona w ogóle za życia autora. W 1823 r. zaprzyjaźnił się z Karlem Immermannem.

W latach 1822-1824 zaczął zajmować się pierwszy raz kwestią żydowską. Był aktywnym członkiem Verein für Cultur und Wissenschaft der Juden. W czasie podróży w 1822 r. do Poznania spotkał się z chasydyzmem, który go wprawdzie fascynował, ale nie mógł się z nim identyfikować. Po konwersji w czerwcu 1825 r. na wyznanie ewangelickie w Heiligenstadt w Eichsfeld tematy żydowskie zeszły na drugi plan. Przy chrzcie otrzymał imiona Christian Johann Heinrich. Przestąpienie na protestantyzm było krokiem, który miał mu zapewnić wyjście z duchowej i społecznej izolacji Żydów i jako pełnoprawny członek mógł brać udział w życiu kulturalnym i publicznym. Sam nazwał konwersję "biletem wstępu do europejskiej kultury". Kwestiami żydowskimi zajmował się jednak przez całe życie i pojawiły się one w późniejszych utworach, np. Hebräische Melodien i trzeciej części Romanzero.

W styczniu 1824 r. Heinrich Heine wrócił ponownie na uniwersytet do Getyngi. W tym samym roku wędrował po górach Harz, co zaowocowało w opisie podróży Die Harzreise, który ukazał się w 1826 r. w Der Gesellschafter, a w grudniu odwiedził Goethego w Weimarze. W 1824 r. ukazał się zbiór wierszy Dreiunddreißig Gedichte wraz z jego najbardziej znanym obecnie w Niemczech wierszem Die Loreley. W lipcu 1825 r. ukończył studia i uzyskał tytuł doktora prawa. Wszelkie próby po ukończeniu studiów dokonane w latach 1825-31, a zmierzające do wykonywania zawodu np. adwokata w Hamburgu, czy profesora w Monachium lub Berlinie zawiodły. Te zawodowe niepowodzenia miały przyczynę chyba w mniejszym stopniu w jego pochodzeniu żydowskim, a raczej w niechęci do ekstremalnego liberalizmu i w tym czasie politycznie podejrzanych poglądów Heinego. W tej sytuacji przeprowadził się do Hamburga i zaczął działalność jako wolny pisarz.

W 1826 r. ukazał się u wnuka Joachima Heinricha Campe wydawcy Juliusa Campe (1792-1867) pierwszy tom Reisebilder z Heimkehr, Die Harzreise i Die Nordsee, I.. Wraz z publikacją tego dzieła oraz w następnym roku Buch der Lieder stał się Heine szeroko znany i obwołany jednym z najwybitniejszych poetów młodej generacji. Jednak już wkrótce pojawiły się głosy przeciw niemu. Z krytyką spotkał się jego opis podróży do Harzu Die Harzreise szczególnie konserwatywnych recenzentów. Krytyka ta wzmagała się z każdym ukazaniem nowego tomu Reisebilder i późniejszych pism teoretycznych z ich wyraźnymi atakami na powstający porządek w państwie i społeczeństwie. W czterech tomach Reisebilder (1826-31) informował o podróżach do Harzu (1824), do Anglii (1827) i Włoch Północnych (1828), jak również o letnim pobycie nad Morzem Północnym. W drugim tomie Reisebilder zaprezentował Ideen. Das Buch Le Grand, gdzie w luźnym gawędziarskim tonie opowiadał o romantycznych przeżyciach miłosnych, wspomnieniach młodzieńczych i jego wzrastającym podziwie do Napoleona, który spersonifikował w postaci francuskich weteranów wojennych. Znajdują się tam wrażenia z życia codziennego, a nawet dygresje przeciw np. Augustowi von Platenowi. W 1828 r. Heine pracował przez kilka miesięcy dla wydawnictwa Cotta jako wydawca w Monachium czasopisma Politische Annalen. Z pracy tej zrezygnował z powodu podróży do Włoch, która prowadziła go do Mediolanu, Genui, Lukki, Florencji i Wenecji. Śmierć ojca w Hamburgu wezwała go w grudniu 1828 r. z Wenecji do Niemiec, gdzie w 1829/30 dokończył dwa ostatnie tomy Reisebilder.

Kiedy wkrótce po paryskiej rewolucji lipcowej nie powiodła się ostatnia próba zdobycia jakiejś posady w Niemczech, Heinrich Heine wyjechał w maju 1831 r. do Paryża, gdzie pozostał, aż do śmierci. Z entuzjazmem powitał rewolucję paryską, po której oczekiwał ostatecznego uwolnienia ludzi z państwowych i społecznych kajdan, usunięcia przywilejów klas uprzywilejowanych i przywrócenia wolności słowa i pisma. Wyjazd do Paryża miał służyć do informowania niemieckiego społeczeństwa o życiu kulturalnym i politycznym w francuskiej stolicy. Artykuły jego ukazywały się od końca 1831 r. w augsburskim wydawnictwie Cotta Allgemeiner Zeitung, ale początkiem 1832 przestano je publikować po interwencji Metternicha. Te wiadomości opublikował w grudniu 1832 roku w książce Französische Zustände, która została zakazana w Prusach.

W Paryżu Heine stał się bardzo szybko znany w literackim świecie i znalazł dostęp do kręgów duchowych i towarzyskich elit. Tłumaczenia jego pism ukazały się w ważniejszych gazetach francuskich. W salonach paryskich był mile widzianym gościem i spotykał się z Balzakiem, Dumas starszym, George Sand, Mussetem, Alfredem de Vigny, politykami, wielkim bankierem Rothschildem i innymi. Kręgom tym chciał Heine przekazać nowy, właściwy obraz Niemców, pokazać ich poezję i filozofię jako przeciwieństwo nie docierających do młodej generacji wrażeń zawartych w pismach Madame de Staël. W związku z tym napisał serię esejów État actuel de la littérature en Allemagne. De l'Allemagne depuis Madame de Staël o rozwoju poezji niemieckiej dla czasopisma L'Europe littéraire (Paryż 1833), które dwa lata później zaprezentował Niemcom jako Die Romantische Schule. Pierwszy z czterech tomów zbioru opublikowanego pt. Salon zawierał esej Französische Maler, cykl wierszy Verschiedene i fragment opowiadania Aus den Memoiren des Herren von Schnabelewopski. Następnie w 1834 r. napisał przeznaczoną dla Francuzów historię religii i filozofii w Niemczech (Zur Geschichte der Religion und Philosophie in Deutschland), która ukazała się pt. De l'Allemagne depuis Luther w czasopiśmie Revue des deux mondes. W rym samym roku spotkał późniejszą towarzyszkę życia Crescence Eugénie Mirat (Mathilde).

W 1835 r. ukazał się drugi tom zbioru Salon, który przede wszystkim zawierał niemiecką wersję Über Deutschland seit Luther. W grudniu tegoż roku pisma Heinego zostały zakazane razem z pismami Młodych Niemiec przez Bundestag Związku Niemieckiego we Frankfurcie nad Menem. Zmusiło go to do złagodzenia wypowiedzi polityczno-światopoglądowych lub przynajmniej do nie wygłaszania ich publicznie. Objęcie jego pism cenzurą spowodowało, że ponownie zajął się czystą twórczością poetycką i prozą nowelistyczną. Godne uwagi jest, że Heine pomimo, że bardzo dobrze znał język francuski, to tłumaczenie pism przeznaczonych dla Francuzów zlecał innym. Sobie zastrzegał dodatkowe ich przejrzenie i opracowanie tekstu francuskiego.

W 1836 r. rząd francuski zapewnił Heinrichowi Heine pensję jako emigrantowi politycznemu. Szybko też Heinrich Heine odłączył się od przebywających w tym czasie emigrantów politycznych w Paryżu, szczególnie od Ludwiga Börne i jego kręgu. W 1840 r. wyraził zdanie na temat Ludwiga Börne w książce Heinrich Heine über Ludwig Börne. Książka ta przysporzyła mu wielu wrogów wśród bliskich mu kręgów liberalnych. W 1841 r. z powodu niej doszło do pojedynku na pistolety między nim a kupcem z Frankfurtu nad Menem, Salomonem Strauß, w którym został ranny w biodro. W tym samym roku ukazał się czwarty tom Salonu, w którym ukazały się Briefen über die französische Bühne, fragment opowiadania Rabbi von Bacherach oraz wiersze i romance.

W 1843 r. spotkał Arnolda Ruge, Friedricha Hebbela i Karola Marksa. W tym samym roku w czasopiśmie Zeitung für die elegante Welt ukazał się epos Atta Troll. Ein Sommernachtstraum (w formie książki ukazał się w 1847), a w następnym roku opublikował Deutschland. Ein Wintermärchen. W obu tych dziełach skomentował zgryźliwie panujące w Niemczech stosunki państwowe, kościelne i społeczne. Jednocześnie opublikował drugi wielki zbiór wierszy Neuen Gedichte, w którym połączył wcześniej opublikowane wiersze miłosne, ballady i liryki podejmujące tematy społeczne i polityczne. Najwybitniejszy z jego politycznych wierszy Die schlesischen Weber ukazał się wówczas tylko jako ulotka. W obu tych latach tzn. w 1843 i 1844 odbył z żoną dwie ostatnie podróże do Niemiec.

W 1844 r. poznał Ferdinand Lassalle i rozpoczął współpracę z Karolem Marksem i Arnoldem Ruge w wydawanym przez nich czasopiśmie opozycyjnym Deutsch-Französische Jahrbücher. Spotkanie z Marksem miało znaczny wpływ na jego wiersze polityczne, jeśli nawet wcześniej miał już styczność z francuskim socjalizmem Henri de Saint-Simona (1760-1825), Pierre-Josepha Proudhona (1809-1865) i Charles'a Fourier'a (1772-1837). Po zmarłym w grudniu wujku Salomonie rozpoczął się w rodzinie spór o spadek. Została nadal utrzymana rodzinna pensja dla Heinricha Heine, wszakże pod warunkiem, że w swoich pismach nie będzie opisywał członków rodziny.

Od lutego 1848 r. ponownie Heinrich Heine zaczął pisać wiadomości o politycznym i kulturalnym życiu w Paryżu dla augsburskiej gazety Allgemeine Zeitung. W maju tegoż roku załamał się po diagnozie, że choruje na wiąd rdzenia kręgowego (postać kiły ośrodkowego układu nerwowego). Choroba ta przykuła go na 8 lat do łóżka, które nazwał kryptą materacową (Matratzengruft). Pomimo silnych boleści i postępującego paraliżu pozostały żywe jego umysł i siła twórcza. W 1851 r. ukazał się nowy tom jego wierszy Romanzero. Zarówno w balladach i wierszach takich jak Lamentationen i Hebräische Melodien pojawiły się nowe tony, bardziej gorzkie i bardzie wypełnione bólem niż wcześniejsze.

Oprócz opracowania politycznych wiadomości do gazet z lat 1840-1844 pt. Lutezia, poematów Donna Diana i Doktor Faust, które napisał na życzenie dyrektora teatru londyńskiego stworzył ostatnią wielką pracę prozą Geständnisse, w której próbował przedstawić swoją drogę duchową od dzieciństwa i zajmował się wielkimi kwestiami politycznymi światopoglądowymi, które określiły jego dzieło. Pamiętniki, nad którymi pracował od wielu lat nie ukończył.

Heinrich Heine zmarł 17 lutego 1856 r. w Paryżu i trzy dni później został pochowany na cmentarzu Montmartre. W tym czasie przez jemu współczesnych był na wpół zapomniany, postacią już prawie legendarną, przez niewielu lubianą, a przez wielu pogardzaną.

Dzieła (wybór)

  • Tragödien nebst einem lyrischen Intermezzo (w tym William Ratcliff, Almansor i Lyrisches Intermezzo),1823.
  • Dreiunddreißig Gedichte 1824.
  • Reisebilder. Erster Teil (w tym Die Harzreise, Die Heimkehr, Die Nordsee. Erste Abteilung oraz różne wiersze), 1826.
  • Buch der Lieder, 1827.
  • Reisebilder. Zweiter Teil (w tym Die Nordsee. Zweite und dritte Abteilung, Ideen. Das Buch Le Grand i Briefe aus Berlin), 1827.
  • Reisebilder. Dritter Teil (w tym Die Reise von München nach Genua i Die Bäder von Lucca), 1830.
  • Einleitung zu Kahldorf über den Adel sowie Reisebilder. Vierter Teil (w tym Die Stadt Lucca i Englische Fragmente), 1831.
  • Französische Zustände, 1832.
  • Der Salon. Erster Teil (w tym Französische Maler, Aus den Memoiren des Herren von Schnabelewopski oraz różne wiersze), 1834.
  • Der Salon. Zweiter Teil (w tym Zur Geschichte der Religion und Philosophie in Deutschland i cykl wierszy Neuer Frühling), 1835.
  • Der Salon. Dritter Teil, 1836.
  • Die romantische Schule, 1836.
  • Der Schwabenspiegel, 1838.
  • Shakespeares Mädchen und Frauen, 1839.
  • Ludwig Börne. Eine Denkschrift, 1840.
  • Der Salon. Vierter Teil (w tym Der Rabbi von Bacherach, Über die französische Bühne i różne wiersze), 1840.
  • Neue Gedichte Heine, 1844 (w tym Deutschland. Ein Wintermärchen)
  • Atta Troll – Ein Sommernachtstraum, 1847.
  • Romanzero, 1851.
  • Vermischte Schriften, 3 tomy (w tym Geständnisse, Die Götter im Exil, Die Göttin Diana, Ludwig Marcus, Gedichte 1853 und 1854, Lutetia. Erster Teil i Lutetia. Zweiter Teil) 1854.

Literatura

  • Max Brod: Heinrich Heine (Biographie). Allert de Lange, Amsterdam 1934.
  • Herbert Eulenberg: Heinrich Heine. Aufbau Verlag, Berlin 1947.
  • Eberhard Galley: „Heine, Christian Johann Heinrich” w Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 8, Duncker & Humblot, Berlin 1969, ISBN 3-428-00189-3, s. 286–291.

Linki