Caspar David Friedrich

Caspar David Friedrich (ur. 5 września 1774 w Greifswaldzie, zm. 7 maja 1840 w Dreźnie) – niemiecki malarz, grafik i rysownik w dobie wczesnego romantyzmu. Dzięki romantycznemu malarstwu dokonał oryginalnego wkładu do sztuki nowoczesnej. W najwybitniejszych dziełach w rewolucyjny sposób zerwał z tradycją pejzażowego malarstwa baroku i klasycyzmu. Przewodni temat i motyw tych obrazów łączy pejzaż i religię w alegorię samotności, śmierci, wyobrażenia życia pozagrobowego i nadziei zbawienia. Melancholijny świat Friedricha i obraz samego siebie jest postrzegany jako przykład wizerunku artysty w epoce romantyzmu. (wyznanie ewangelickie)

Carl Johann Baehr - Portret Caspara Davida Friedricha
Portret Caspara Davida Friedricha wykonany przez Johanna Karla Ulricha Bähra, 1836.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia


  • Ojciec: Adolph Gottlieb (1730–1809), mydlarz i wytwórca świec w Greifswaldzie, dokąd jego przodkowie uciekli ze Śląska podczas prześladowań protestantów w czasie kontrreformacji;
  • Matka: Sophie Dorothea Bechly (1747–81) z Neubrandenburga;
  • Brat: Christian (1779–1843), stolarz artystyczny, tworzył drzeworyty według projektów Caspara Davida Friedricha;
  • Ożenił się w Dreźnie w 1818 z Christiane Caroline Bommer (1793–1847) z Drezna;
  • Dzieci: syn i 2 córki m.in. Adolf (1824–89), malarz zwierząt w Dreźnie;
  • Wnuk: Harald (1858–1933), profesor malarstwa w Hanowerze.

Życiorys i twórczość


Autoportret, 1800
Autoportret, 1800.
Staatliches Kunstmuseum Kopenhagen.

Caspar David Friedrich urodził się 5 września 1774 w Greifswaldzie. Po wczesnej śmierci matki w 1781 r. zastępowała mu ją siostra Dorothea. W rodzinnym domu panowała purytańska surowość ojca, który był gorliwym protestantem. Kolejnym ciosem dla jego psychiki była w 1787 r. śmierć o rok młodszego brata Christoffera, który utonął podczas ratowania Caspara Davida, który wpadł do wody w czasie jazdy na łyżwach po lodzie. Od ok. 1790 r. Caspar David Friedrich lekcje rysunku pobierał u architekta i malarza Johanna Gottfrieda Quistorpa (1755–1835) w Greifswaldzie, przyjaciela poety Ludwiga Gottharda Kosegartena (1758–1818), który był przyjacielem i protektorem Philippa Otto Runge (1777–1810). Otoczenie rodzinnego miasta, wędrówki po wyspie Rugii, widoki morza mogły mieć decydujące znaczenie dla jego artystycznego rozwoju. W wyniku tego zainteresowania powstało wiele rysunków w sepii m.in. Arkona przy świetle księżyca, Arkona ze spokojnym morzem przy zachodzie słońca, Wybrzeże półwyspu Mönchgut.

Wędrowiec przy kamieniu milowym, 1802
Wędrowiec przy kamieniu milowym, 1802.
Źródło: Wikimedia Commons 

W latach 1794–98 studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Kopenhadze, gdzie był uczniem m.in. Nicolaia Abildgaarda (1743–1809) i Christiana Augusta Lorentzena (1749–1828). Wpływ nauczycieli na twórczość Caspara Davida Friedricha trudno określić. Postacie jego wczesnych obrazów teatralnych do dramatu Zbójcy Friedricha Schillera (1759–1805) zdradzają wpływ Abildgaarda. W powstałych po studiach portretach krewnych oraz pierwszych rycinach ujawniają się techniki kopenhaskiej edukacji.

Pielgrzymka o zachodzie słońca
Pielgrzymka o zachodzie słońca, 1805.
Źródło: Wikimedia Commons

Po ukończeniu studiów wrócił wiosną 1798 r. do Greifswaldu, ale już w lecie zamieszkał w Dreźnie, gdzie w tym czasie dzięki obecności braci Augusta Wilhelma (1767–1845) i Friedricha Schlegel (1772–1829), Novalisa (1772–1801) i Jeana Paula (1763–1825) rozkwitał niemiecki romantyzm. Tutaj na jego dalszy rozwój artystyczny wpływ wywarli nauczyciele Akademii Sztuk Pięknych tacy jak Johann Christian Klengel (1751–1824) i Adrian Zingg (1734–1816). Na utrzymanie zarabiał wówczas malowaniem popularnych prospektów (przeważnie rysunki piórem i w sepii). Od 1799 r. w jego obrazach pojawiał się temat śmierci np. rysunek Scena żałobna na plaży (1799). Z Drezna odbywał w 1801 i 1802 r. długie podróże piesze do Neubrandenburga, Breesen i Greifswaldu, w czasie których powstały liczne rysunki z motywami wiejskiego życia i portrety krewnych. W Greifswaldzie intensywnie zajmował się ruinami klasztoru Eldena, które stały się centralnym motywem wielu prac malarza jako symbol upadku, bliskości śmierci i upadku starej wiary. W lecie 1802 i 1803 r. wędrował po wyspie Rugii, co zaowocowało w wielu jego pracach. Niektórzy biografowie przypuszczają, że Caspar David Friedrich usiłował między 1803 a 1805 rokiem popełnić samobójstwo poprzez podcięcie gardła. Aby ukryć pozostałą bliznę nosił odtąd nietypowe bokobrody sięgające szyi.

Caspar David Friedrich - Krzyż w górach
Krzyż w górach, 1808.
Źródło: Wikimedia Commons

Pierwszy sukces przyniósł mu udział w wystawie Weimarskich Przyjaciół Sztuki (Weimarer Kunstfreunde) w 1805 roku. Johann Wolfgang von Goethe (1749–1832) przyznał mu połowę nagrody i uhonorował jego prace w Jenaische Allgemeine Literaturzeitung za pejzaże Pielgrzymka o zachodzie słońca i Jesienny wieczór nad jeziorem. Podczas obecności wojsk francuskich w Saksonii, przyłączył się w Dreźnie do kręgu osób o podobnych poglądach patriotycznych, do których należeli m.in. malarz Ferdinand Hartmann (1774–1842), filozof Gotthilf Heinrich Schubert (1780–1860) i poeta Heinrich von Kleist (1777–1811).

W latach 1806, 1807, 1808, 1809, 1810 i 1811 podróżował ponownie do Neubrandenburga, Breesen, Greifswaldu, na wyspę Rugię, w Karkonosze i w góry Harzu. Od 1807 r. Caspar David Friedrich poświęcał się malarstwu olejnemu. W święta Bożego Narodzenia 1808 r. wystawił w swoim atelier obraz Krzyż w górach przeznaczony dla ołtarza w kaplicy domowej hrabiny Thun und Höllenstein na zamku w Děčínie w Czechach. Odwaga dzieła pod względem tematu i formy zaowocowała w styczniu 1809 roku krytyką ze strony Friedricha Wilhelma Basiliusa von Ramdohra ( 1757– 1822 ), która wywołała ożywioną dyskusję, co spowodowało, że wkrótce nazwisko malarza znalazło się na ustach wszystkich, a Krzyż w górach stał się programowym dziełem nowej sztuki romantycznej.

Caspar David Friedrich - Poranna mgła w górach
Poranna mgła w górach, 1808.
Thüringer Landesmuseum Heidecksburg w Rudolstadt.

Obraz Poranna mgła w górach, powstały prawdopodobnie również w 1808 roku, odzwierciedla, podobnie jak poprzedni, świat myśli i idei Caspara Davida Friedricha. Choć poszczególne motywy opierają się na precyzyjnej obserwacji przyrody, nie ma konkretnego miejsca związanego z przedstawioną sylwetką górską. Raczej chodzi tutaj o pewną wizję, która daje świadectwo głębokiej religijnej świadomości malarza. Stożek górski otoczony kłębami mgły staje się coraz bardziej widoczny w swojej górnej części. W najwyższym punkcie masywu - skalistej skale flankowanej przez dwa skaliste szczyty - w błękitne niebo wznosi się ledwo rozpoznawalny krzyż. To właśnie tutaj interpretacja obrazu jest najbardziej zmysłowo przekazywana widzowi. Sam krzyż, który oznacza Chrystusa, może otworzyć niebo dla ludzi. Góra, niczym przypowieść, symbolizuje chrześcijaństwo lub nawet bardziej ogólnie - to, co boskie w naturze. Na niej mogą zakorzenić się sosny i świerki, które tak jak chrześcijanie potrzebują oparcia. Kiedy z morza mgły wyłaniają się tylko szpice drzew, to Friedrich być może nawiązuje do możliwości poznawczych ludzkiego umysłu. Ogólnie rzecz biorąc, spektakl natury stworzony przez Caspara Davida Friedricha jest urzekający ze względu na wierność rzeczywistości. Stała się ona dla niego estetycznym środkiem potwierdzającym duchowy wymiar tego obrazu.

Caspar David Friedrich-Mnich nad morzem, 1810
Mnich nad morzem, 1810.
Źródło: Wikimedia Commons

Śmierć siostry Dorothei 22 grudnia 1808 r. i ojca 6 listopada 1809 r. głęboko go dotknęły. Pod wpływem dotkliwej utraty stworzył obrazy Mnich nad morzem (1808–10) i Opactwo w dębowym lesie (1809–1810), które w 1810 r. zaprezentował na wystawie Akademii Sztuki w Berlinie. Za namową 15-letniego księcia koronnego Fryderyka Wilhelma IV (1795–1861) zostały zakupione przez króla pruskiego. Uznanie jakie uzyskał spowodowało, że 12 listopada 1810 r. wybrano go na członka Pruskiej Akademii Sztuki. Kolejne lata umocniły jego renomę. W 1816 r. został członkiem Drezdeńskiej Akademii. Od 1818 r. przyjaźnił się z lekarzem, przyrodnikiem, filozofem i malarzem Carlem Gustavem Carusem (1789–1869), którego Dziewięć listów o malarstwie pejzażowym (Neun Briefe über Landschaftsmalerei) powstało pod wpływem kontaktów z wielkim malarzem. W tym samym roku zaprzyjaźnił się z norweskim pejzażystą Johanem Christianem Clausenem Dahlem (1788–1857), który od 1820 r. wynajmował mieszkanie w tym samym budynku, w którym mieszkał Friedrich.

Caspar David Friedrich zaprojektował pomnik dla zmarłego pastora Franza Christiana Bolla (1776–1818), który wykonał jego przyjaciel rzeźbiarz Christian Gottlieb Kühn (1780–1828). W latach 1818 i 1819 powstała seria obrazów, które można odczytać jako obrazy ku pamięci pastora. Do nich zaliczyć można Wędrowiec nad morzem mgły (1818) i Altana ogrodowa (1818). W 1821 r. atelier artysty odwiedził rosyjski poeta Wasilij Andriejewicz Żukowski (1783–1852), który zakupił jego prace dla własnej kolekcji i zbiorów cara. Zakupy te zapewniły malarzowi dochody na kolejne lata i uczyniły go znanym w moskiewskich i petersburskich kręgach artystycznych.

W 1824 Caspar David Friedrich został profesorem nadzwyczajnym w Drezdeńskiej Akademii Sztuk Pięknych. Jenak nadzieja na profesurę zwyczajną po śmierci Johanna Christiana Klengela (1751–1824) nie spełniła się. W tym czasie w Saksonii górę zaczęły już brać ideały malarskiej szkoły düsseldorfskiej, a Friedrich popadał w coraz większe osamotnienie. Choroby i problemy finansowe rzucały cień na jego twórczość. W 1835 r. udar mózgu sparaliżował jego dalsze możliwości twórcze, a od 1837 r. już nic nie stworzył.

Caspar David Friedrich - Kobieta w oknie
Kobieta w oknie, 1822.
Źródło: Wikimedia Commons

W nekrologu poświęconym zmarłemu przyjacielowi Carus napisał, że Caspar David Friedrich „z przenikliwością umysłu i w absolutnie innowacyjny sposób sięgnął w sferę życia codziennego, prozaiczność, stagnację, co znalazło wyraz w gorzkiej melancholii, z czego wyniknął osobliwy nowy kierunek poetycki.” Nie można trafniej powiedzieć o przynależności Friedricha do ruchu romantycznego i o artystycznej pozycji tego malarza w historii malarstwa pejzażowego.

Już tematyka obrazów Friedricha stała wyraźnie w sprzeczności do barokowego malarstwa pejzażowego. Malował pejzaże pełne symboliki z krzyżami, gotyckimi ruinami, patriotycznymi pomnikami i statkami. Natura w jego obrazach wydaje się być samotna, często opuszczona, nie będąca miejscem życia ludzi, lecz pierwotnym krajobrazem. Chętnie wyróżniał samotny motyw i monumentalizował. Obraz Poranek w Karkonoszach staje się przypowieścią o powstawaniu świata i początku życia, obraz Pejzaż zimowy staje się przypowieścią o opuszczeniu i śmierci. Człowiek, drzewo, budynek, kamień wyrastają poza ich ograniczoną reprezentatywność i mają nieograniczone znaczenie ogólne. Wszystkie przeciwieństwa otoczone są wspaniałym wspólnym nastrojem, który jednocześnie odzwierciedla doświadczenia artysty.

Nowej tematyce odpowiadała nowa forma obrazu: brak ram, nagłe przeciwstawne zestawianie bliskiego planu z odległym, ornamentalne, niemal płaskie prowadzenie linii, które z przeciwstawienia ograniczoności i bezkresu czerpią swoją milczącą, niekiedy niesamowitą siłę, cienko i spiczasto naniesionej farby, która bez zmysłowego uroku wzmacnia symboliczną wypowiedź rysunku, szczególnie charakterystyczną dla szarości fioletu w różnych stopniach gradacji, co sprawia, że formy stają się bezcielesne i niepojęte.

Obrazy (wybór)


  • Chata ze studnią na Rugii, 1802, Kunsthalle w Hamburgu.
  • Lato, 1807, Nowa Pinakoteka w Monachium.
  • Krzyż w górach, 1808, Galeria Nowych Mistrzów w Dreźnie.
  • Poranna mgła w górach, 1808, Thüringer Landesmuseum Heidecksburg w Rudolstadt.
  • Mnich nad morzem, 1808–10, Stara Galeria Narodowa w Berlinie.
  • Opactwo w dębowym lesie, 1809–10, Pałac Charlottenburg w Berlinie.
  • Pejzaż z tęczą, 1810, Muzeum Folkwang w Essen.
  • Karkonosze, 1817, Stara Galeria Narodowa w Berlinie.
  • Skały kredowe na Rugii, 1818, kolekcja Fundacji Oskara Reinharta w Winterthur.
  • Wędrowiec nad morzem mgieł, 1818, Kunsthalle w Hamburgu.
  • Kobieta w oknie, 1822, Stara Galeria Narodowa w Berlinie.
  • Morze lodu, 1823/24, Kunsthalle w Hamburgu.
  • Etapy życia, 1835, Museum der Bildenden Künste w Lipsku.
  • Trumna przy otwartym grobie, 1836, Muzeum im. Puszkina w Moskwie.

Literatura


Caspar David Friedrich - Etapy życia, 1835
Etapy życia, 1835.
Źródło: Wikimedia Commons 
  • Wojciech Bałus: Osiągalne - nieosiągalne : o topografii symbolicznej obrazów z motywem krzyż̇a w twórczości Caspara Davida Friedricha, Heidelberg 1999.(PDF)
  • Willi Wolfradt: Caspar David Friedrich und die Landschaft der Romantik, Berlin, Mauritius 1924.
  • Kurt Karl Eberlein: Caspar David Friedrich der Landschaftsmaler,Bielefeld und Leipzig, Velhagen & Klasing, 1939.
  • Theodor Pyl: „Friedrich, Caspar David” w Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Tom 8 (1878), s. 64-66 (online).
  • Herbert von Einem: „Friedrich, Caspar David” w Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 5 (1961), s. 602-603 (online).

Linki