Karl Philipp Moritz

Karl Philipp Moritz (ur. 15 września 1756 w Hameln; zm. 26 czerwca 1793 w Berlinie) - niemiecki pisarz zaliczany do Sturm und Drang, berlińskiego oświecenia i klasyki weimarskiej i dający także impulsy do wczesnego romantyzmu. Prowadził urozmaicone życie w trakcie którego był uczniem kapelusznika, aktorem, guwernerem, nauczycielem, redaktorem, filozofem i teoretykiem sztuki. (wyznanie luterańskie)

Karl Philipp Moritz
Karl Philipp Moritz.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Johann Gottlieb (1724-88, kwietysta), muzyk wojskowy, podoficer w służbie hanowerskiej; matka Dorothe Henriette König (ok. 1721-83, wyz. luterańskie); - ożenił się 1) w Berlinie w 1792 r. (rozwód 1792), 2) w 1793 r. z Christiane Friedrike Matzdorff (ur. ok. 1776); szwagier Karl Matzdorff, wydawca.

Życiorys i twórczość

Karl Philipp Moritz zamieszkał w 1763 r. w Hanowerze, gdzie otrzymał elementarne wykształcenie. Jesienią 1768 r. zaczął naukę u kapelusznika Johanna Simona Lobensteina w Brunszwiku, gdzie z różnych powodów wiosną 1770 r. targnął się na swoje życie. Dzięki pomocy kapelana garnizonowego Gebharda Heinricha Marquarda mógł uczęszczać w latach 1771-1776 do gimnazjum w Hanowerze. W tym czasie Moritz sam nauczył się już języka angielskiego i zaczął czytać angielskie i niemieckie dzieła z okresu oświecenia, sentymentalizmu, jak również Sturm und Drang. Szczególnie zainteresowały go Cierpienia młodego Werthera Johanna Wolfganga von Goethego. Rozległa literatura i liczne przeżycia teatralne zrodziły w nim chęć zostania aktorem. W lipcu 1776 r. odszedł ze szkoły, aby przyłączyć się w Gocie do wędrownej grupy teatralnej Conrada Ekhofa. Kiedy to się nie powiodło, rozpoczął w Erfurcie studia teologiczne, ale dopiero w lutym 1777 r. ostatecznie zrezygnował ze swoich planów teatralnych. Pod wpływem nacisków herrnhutów (braci morawskich) w Barby, gdzie starał się o przyjęcie, od lutego 1777 r. do wiosny 1778 r. kontynuował studia w Wittenberdze.

Nadzieja na kapelana wojskowego zaprowadziła go do Poczdamu, gdzie 23 lipca 1778 r. został przyjęty jako praktykant w tamtejszym sierocińcu. W listopadzie tego samego roku otrzymał stanowisko drugiego nauczyciela w Gymnasium zum Grauen Kloster w Berlinie.

Po otrzymaniu tytułu magistra w Wittenberdze (30.4.1779) awansował w październiku 1779 r. na zastępcę rektora gimnazjum. W następnym miesiącu wstąpił do loży wolnomularskiej Johannisloge i rozpoczął twórczość pisarską. Oprócz nielicznych wierszy dominowały w niej początkowo pisma pedagogiczno-moralne o deistycznej orientacji, które wydawał u Joachima Heinricha Campe w serii Kleine Kinderbibliothek (Mała biblioteka dziecinna). Pierwsza jego duża publikacja Unterhaltungen mit meinen Schülern (1779/80) wzorowana była na twórczości Jean'a Jacques'a Rousseau i Johanna Gottfrieda Herdera. Pismo Beiträge zur Philosophie des Lebens (1780, Przyczynki do filozofii życia) oraz różne rozprawy dotyczące gramatyki zapewniły mu dostęp do berlińskiego kręgu przedstawicieli filozofii popularnej, m.in. Mosesa Mendelssohna i Markusa Herza, którzy istotnie wpłynęli na jego dalsze prace. Dotyczy to przede wszystkim pierwszego czasopisma psychologicznego w Niemczech ГΝΩΘΙΣΑYTON oder Magazin zur Erfahrungsseelenkunde (10 tomów, 1783-93). To zainteresowanie znalazło oddźwięk w jego "powieści psychologicznej" Anton Reiser (4 tomy, 1785-90; ostatnie wyd. 1991), w której analizuje własne dzieciństwo i młodość. Od 1782 r. prowadził publiczne wykłady o języku i sztuce. W 1784 r. awansował na profesora gimnazjalnego i od września tegoż roku redagował czasopismo Vossische Zeitung. W pracach Versuch einer kleinen praktischen Kinderlogik (1786; Próba małej praktycznej logiki dziecięcej) i Denkwürdigkeiten, aufgezeichnet zur Beförderung des Edlen und Schönen (2 tomy, 1786-88; Osobliwości narysowane do popierania szlachetnego i pięknego) streścił swoje przekonania moralno-filozoficzne, przedstawił wiarę w postęp przez rozwój rozumu, wstawiennictwo za samookreśleniem jednostki i odrzucenie dwuklasowego społeczeństwa - wykształconych i niewykształconych. W tym kontekście sformułował pierwszy projekt swojej estetyki, który uwalnia piękno sztuki od konwencjonalnego zobowiązania do społecznej użyteczności i przygotował pojmowanie sztuki weimarskiej klasyki.

Punkt zwrotny w życiu Moritza stanowiła dwuletnia podróż do Włoch (08.1786-12.1788). W jej wyniku zrezygnował z zawodu nauczyciela na rzecz działalności literackiej. W Rzymie, gdzie żył między niemieckimi artystami zaprzyjaźnił się w listopadzie 1786 r. z Johannem Wolfgangiem von Goethe, którego w swoim dzienniku 14 grudnia 1786 r. określa jako młodszego brata. W tym czasie powstało jego najważniejsze pismo dotyczące teorii sztuki Über die bildende Nachahmung des Schönen (1788, O twórczym naśladowaniu piękna), które późną jesienią 1788 r. omawiał z Herderem w Rzymie. Wracając z Włoch Moritz zatrzymał się od 4.12.1788 do31.01.1789 r. u Goethego w Weimarze.

W lutym 1789 został profesorem teorii sztuk pięknych w Pruskiej Akademii Sztuki. Wykłady Moritza obejmowały teorię sztuki, archeologię i mitologię. Wspólnie z Aloysem Hirtem wydawał czasopismo Italien und Deutschland in Rücksicht auf Sitten, Gebräuche, Litteratur und Kunst (2 tomy, 1789-92). Jego książki oraz eseje wywarły duży wpływ na Alexandra von Humboldta, Wilhelma Heinricha Wackenrodera i Ludwiga Tiecka i ukształtowały dzięki podkreśleniu autonomicznej fantazji, krytykę dyletantyzmu i odrzucenie alegorii wczesnoromantycznego pojmowania sztuki (Götterlehre oder mythologische Dichtungen der Alten, 1791). W październiku 1791 r. Moritz został mianowany z polecenia ministra Johanna Christopha von Wöllnera członkiem Pruskiej Akademii Nauk. Kiedy Jean Paul przesłał mu w czerwcu 1792 r. manuskrypt Unsichtbaren Loge (Niewidzialna loża), postarał się o wydanie tego pisma, przez co ugruntował przyszłą karierę młodego pisarza.

Karl Philipp Moritz zmarł 26 czerwca 1793 w Berlinie. Jego pisma szybko uległy zapomnieniu za wyjątkiem Götterlehre oder mythologische Dichtungen der Alten i Allgemeine deutsche Briefsteller (1793). Po 1960 r. nowe zainteresowanie Moritz zawdzięcza w dużej mierze Arno Otto Schmidtowi, które koncentruje się przede wszystkim na powieści Anton Reiser i jego magazynie ГΝΩΘΙΣΑYTON oder Magazin zur Erfahrungsseelenkunde.

Dzieła (wybór)

  • Beiträge zur Philosophie des Lebens aus dem Tagebuch eines Freimäurers, 1780.
  • Reisen eines Deutschen in England im Jahr 1782, 1783
  • Andreas Hartknopf, Eine Allegorie, 1785.
  • Anton Reiser, 4 tomy, 1785-1790.
  • Versuch einer kleinen praktischen Kinderlogik, 1786.
  • Denkwürdigkeiten, aufgezeichnet zur Beförderung des Edlen und Schönen 2 tomy, 1786-88.
  • Reisen eines Deutschen in Italien in den Jahren 1786 bis 1788, 3 części, 1792/93.
  • Vorbegriffe zu einer Theorie der Ornamente, 1793.
  • Vorlesungen über den Styl oder praktische Anweisungen zu einer guten Schreibart, 1793/94.
  • Launen und Phantasien, 1796.

Literatura

  • Willi Winkler: Karl Philipp Moritz. Rowohlt, Reinbek 2006, ISBN 3-499-50584-3.
  • Ludwig Geiger: Moritz, Carl Philipp w Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Tom 22, Duncker & Humblot, Leipzig 1885, s. 308-320.
  • Albert Meier: Moritz, Carl Philipp w Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 18, Duncker & Humblot, Berlin 1997, ISBN 3-428-00199-0, s. 149-152.

Linki