Karol Marks

Karol Marks (niem. Karl Marx; ur. 5 maja 1818 w Trewirze; zm. 14 marca 1883 w Londynie) – niemiecki filozof, socjolog, ekonomista, historyk, publicysta polityczny, czołowy przedstawiciel ruchu robotniczego, krytyk kapitalizmu i religii oraz działacz rewolucyjny. Razem z Fryderykiem Engelsem był najbardziej wpływowym teoretykiem socjalizmu i komunizmu, którego założenia zawarli w programowym piśmie Manifest partii komunistycznej (tyt. oryg. Manifest der Kommunistischen Partei, 1848). Głównym dziełem Marksa jest Kapitał, którego pierwszy tom ukazał się w 1867 roku, a dwa pozostałe wydał pośmiertnie Engels. Działalność polityczna Marksa przyczyniła się do powstania I Międzynarodówki. Teoretyczne podstawy marksizmu, nazwanego tak od nazwiska Marksa, do dziś wywierają wpływ na dyskursy historii i socjologii, a także ekonomii i nauk politycznych.

Jak wielu filozofów XIX wieku był pod wpływem filozofii Hegla. Jego stanowisko filozoficzne związane było z młodoheglizmem. Od Hegla przejął model myślowy dialektyki oraz pogląd o prawidłowości historii. Jednak przyczynę jej rozwoju nie widział w „duchu świata”, lecz w materialnych i społecznych uwarunkowaniach oraz wewnętrznych sporach społecznych. Tutaj uwidacznia się drugi istotny wpływ filozoficzny Marksa: materializm, zwłaszcza Feuerbacha. W ten sposób Marks próbował odwrócić dialektykę heglowską niejako „do góry nogami”, łącząc ją z materializmem w postaci „materializmu dialektycznego”.

Centralną siłę napędową w dotychczasowym historycznym procesie rozwoju społeczeństwa ludzkiego Marks widział – oprócz twórczego zajmowania się naturą i społeczeństwem – w walce klasowej. Szczególną rolę odgrywają w tym przemiany rewolucyjne : „Rewolucje są lokomotywami historii.”^[1] Sprowadzając w ten sposób historię do jej materialnych warunków, Marks zastąpił heglowski idealizm „materializmem historycznym”. Znaną teorią w tym kontekście jest schemat podstawy i nadbudowy, według którego instytucje społeczne (państwo, prawo, kultura, pojęcie wartości) stanowią „nadbudowę” głębszej „bazy” ekonomicznych stosunków produkcji (a zarazem stosunków klasowych i dominacji) oraz sił wytwórczych i mimo całej swej niezależności są związane z ich specyfiką. (wyznanie mojżeszowe, od 1824 ewangelickie)

Karol Marks.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec: Hirsch (od 1814 Heinrich) Mordechai (od 1808 Marx, 1777–1838), radca prawny, adwokat w Trewirze, syn rabina Meira Haleviego zwanego Marx Levy (ok. 1743–1804) i Chaji (Eva) (1754–1823, córka rabina Mosesa Lwowa zm. 1788);
Matka: Henriette (1788–1863), córka kupca Isaaka Pressburga (ok. 1747–1832) i Nanette Cohn (ca. 1764–1833);
Żona: od 1843 Jenny (1814–81), córka pruskiego radcy rządu Johanna Ludwiga von Westphalen (1770–1842) i Caroline Heubel (1780–1856);
Dzieci: 2 synów (wcześnie zmarli), 4 córki (1 wcześnie zmarła); nieślubny syn Frederick Demuth (1851–1929), mechanik w Londynie;
Wnuk: Jean Longuet (1876–1938), burmistrz w Châtenay koło Paryża, w latach 1906-36 socjalistyczny deputowany do parlamentu;
Prawnuk: Robert-Jean Longuet (1901–1987), dziennikarz, biograf Karola Marksa.

Biografia

Młodość i początek działalności politycznej

Karol Marks był trzecim z dziewięciorga dzieci prawnika Heinricha (Heschel) Marxa (1777–1838) i jego żony Henriette z domu Presburg. Przodkowie Heinricha Marxa byli rabinami. W okresie napoleońskiego panowania Heinrich Marx był od 1811 do 1813 roku tłumaczem sądowym i przysięgłym tłumaczem w Osnabrücku. Po kongresie wiedeńskim jego miasto rodzinne Trewir stało się częścią pruskiej prowincji Prus i jako Żyd nie mógł wykonywać zawodu adwokata. W związku z tym między 1816 a 1822 r. konwertował na protestantyzm. 26 sierpnia 1824 ochrzczone zostały jego dzieci Sophia, Hermann, Henriette, Louise, Emilie, Caroline i Karol. Żona Heinricha Marxa przyjęła chrzest dopiero 20 listopada 1825 r., ponieważ obawiała się dezaprobaty swojej rodziny, szczególnie ojca, który był także rabinem. Karol Marks był ze strony matki kuzynem w trzecim stopniu niemieckiego poety Heinricha Heine, z którym podczas pobytu w Paryżu utrzymywał ścisły kontakt. Jego kuzynem pierwszego stopnia był Frederik Philips (1830–1900), który z synem Gerardem założył holenderski koncern elektryczny Philips. Ojciec zapoznał go z francuskim i nienieckim oświeceniem, a w domu przyszłego teścia von Westphalena czytał pisma Homera, Shakespeare'a i romantyków. Westphalen, który był wyższym pruskim urzędnikiem w Trewirze, interesował się także saintsimonizmem i od niego Karol Marks pierwszy raz usłyszał o tej doktrynie filozoficzno-społecznej.

Do 12 roku życia uczył Karola Marksa ojciec i zaprzyjaźniony księgarz. Od 1830 r. Karol Marks uczęszczał do gimnazjum w Trewirze, którego rektorem był Hugo Wattenbach (1767–1848), liberalny nauczyciel języków klasycznych i filozofii, podejrzewany od 1832 r. (po Hambacher Fest) o radykalne poglądy polityczne i objęty nadzorem policyjnym. Trzy wypracowania maturalne z łaciny, religii i niemieckiego dają pierwszy wgląd w sposób myślenia 17-letniego Marksa. W wypracowaniu z łaciny należało odpowiedzieć na pytanie, czy panowanie Augusta słusznie można zaliczyć do najszczęśliwszych czasów Cesarstwa Rzymskiego. Marksa dobrotliwa charakterystyka oświeconego władcy, którego łagodne rządy nie dał obywatelom zauważyć, że odebrano im wolność, nie wykazuje jeszcze prawie żadnych cech krytycznego spojrzenia na historię. W eseju o religii, który prawdopodobnie odpowiadał racjonalistycznej religijności ojca, „zjednoczenie wiernych w Chrystusie” jest interpretowane całkowicie jako wyraz doskonałej bezinteresownej moralności w duchu praktycznej miłości ludzkiej. W rozprawie z języka niemieckiego Betrachtungen eines Jünglings bei der Wahl seines Berufs (Rozważanie młodego człowieka na temat wyboru zawodu) młody abiturient moralizował zgodnie z duchem środowiska i czasu. Z tej rozprawy często cytowane jest tylko jedno zdanie, które wyraża już coś w rodzaju świadomości społecznego uwarunkowania naszej egzystencji: „Nasze relacje w społeczeństwie do pewnego stopnia już się zaczęły, zanim zdołaliśmy je określić”. Oczywiście w następnym fragmencie kontynuuje myśl ze wskazaniem na indywidualną „naturę psychiczną”, która wyznacza granice wolnego wyboru zawodu i wymienia różne talenty. Jako zasadę odpowiedzialnego wyboru zawodu uważa za konieczne wybranie „stanu”, „w którym możemy najwięcej uczynić dla ludzkości”, bo wtedy „nie cieszymy się biedną, ograniczoną, egoistyczną radością, ale nasze szczęście należy do milionów, nasze czyny żyją po cichu, ale z wiecznym skutkiem, a nasze prochy zwilżają rozżarzone łzy szlachetnych ludzi”. To co 17-letni Marks napisał w sierpniu 1835 r. można przyjąć za maksymę jego późniejszego działania i życia, które oddał w służbie sprawy ludzkości, która skonkretyzowała się w „emancypacji klasy robotniczej”.

Po zdanej w 1835 r. maturze rozpoczął studia prawnicze w Bonn, gdzie słuchał wykładów Ferdinanda Waltera, Eduarda Puggé, Friedricha Gottlieba Welckera i Augusta Wilhelma Schlegela. W Bonn studiował także literaturę i zaczął pisać romantyczne wiersze, które dedykował swojej ukochanej Jenny von Westphalen, a później sam je sarkastycznie oceniał. Za pośrednictwem Moriza Carrière przyłączył się do kręgu poetyckiego, do którego należeli Emanuel Geibel, Karl Grün, Karl Ludwig Bernays, Theodor Creizenach i Heinrich Bernhard Oppenheim. Od 1831 r. kontynuował studia w Berlinie, gdzie uczęszczał na wykłady Eduarda Gansa, Friedricha Carla von Savignyego, Augusta Wilhelma Hefftera, Adolfa Augusta Friedricha Rudorffa. Jednak bardzo interesowały Marksa filozofia i historia, co spowodowało, że studia prawnicze stały się drugoplanowe. Odtąd Karol Marks słuchał wykładów Henricha Steffensa, Georga Andreasa Gablera, Carla Rittera, Bruno Bauera i Carla Eduarda Gepperta. Tutaj Marks przyłączył się do kręgu młodoheglistów, którego najwybitniejszymi przedstawicielami byli bracia Bruno i Edgar Bauer. Zaprzyjaźnił się również z Karlem Friedrichem Köppenem i Adolfem Friedrichem Rutenbergiem.

Georg W. F. Hegel, który zmarł w 1831 r., miał silny wpływ na życie duchowe w Niemczech. Zwolennicy Hegla dzielili się na prawicowych heglistów (staroheglistów), którzy uważali państwo pruskie za nowoczesne i postępowe oraz na młodoheglistów, którzy oczekiwali w postępie procesu historycznego dalszych fundamentalnych zmian, dalszego rozwoju społeczeństwa pruskiego, rozwiązania problemu masowego ubóstwa, likwidacji państwowej cenzury i zniesienia politycznej dyskryminacji większości ludzi.

Ponieważ Karol Marks w dniu śmierci ojca miał dopiero 25 lat, to jego prawnym opiekunem został Johann Heinrich Schlink.

Studia na uniwersytecie w Berlinie ukończył 30 kwietnia 1841 roku. Chociaż Bruno Bauer zalecał mu złożenie pracy doktorskiej u Georga Andreasa Gablera (1786–1853), następcy Hegla na katedrze w Berlinie, Karol Marks zwrócił się do historyka literatury Oskara Ludwiga Bernharda Wolffa (1799–1851) w Jenie, który przyjaźnił się z Heinrichen Heine i związany był z przedstawicielami Młode Niemcy (niem. Junges Deutschland). 6 kwietnia 1841 roku Wolff otrzymał jego pracę doktorską zatytułowaną Różnica między demokratyczną i epikurejską filozofią natury (tyt. oryg. Differenz der demokritischen und epikureischen Naturphilosophie) i już 15 kwietnia – in absentia kandydata – wydał dyplom doktorski. Marks najwyraźniej nie musiał przystępować do egzaminu ustnego. Licząc na profesurę, Marks przeprowadził się do Bonn. Jednak polityka rządu pruskiego uniemożliwiła mu – podobnie jak Ludwigowi Feuerbachowi, Bruno Bauerowi i innym – karierę akademicką, ponieważ Marks był uważany za czołową postać opozycyjnej lewicy heglowskiej.

W tym czasie liberalni obywatele Kolonii założyli czasopismo Rheinische Zeitung für Politik, Handel und Gewerbe jako wspólny organ różnych opozycyjnych nurtów począwszy od liberałów monarchistycznych po radykalnych demokratów. Karol Marks stał się głównym współpracownikiem gazety, która pierwszy raz ukazała się 1 stycznia 1842 roku. 15 października 1842 r. Marks objął redagowanie gazety, która odtąd reprezentowała radykalne stanowisko opozycyjne. Cenzura zabroniła opublikować artykuł o „kolońskim sporze religijnym”. Wiadomość o debacie Landtagu dotyczącej ustawy o kradzieży drewna ukazała się anonimowo jesienią. Cykl artykułów wywołał sensację. Marks skrytykował słabą pozycję Renu - tłumacząc to jego składem. Krytykował Landtag, który domagał się jedynie złagodzenia, a nie zniesienia cenzury, co jest właściwe tylko dla wolnego państwa. W przeciwieństwie do utożsamiania wolności prasy z ogólną wolnością handlu Marks podkreślił: „Pierwsza wolność prasy polega na tym, że nie jest ona handlem. Pisarzowi, który sprowadza ją do środka materialnego, należy się, jako kara za ten wewnętrzny brak wolności, ten zewnętrzny brak wolności, czyli cenzura, a raczej samo jej istnienie jest karą" (MEW t. 1, s. 71). Omawiając debaty nad ustawą o kradzieży drewna, rozwodził się nad konsekwencjami egzekwowania skodyfikowanego burżuazyjnego prawa własności do lasu, w tym do drewna leżącego na ziemi, i jego sprzeczności z prawem zwyczajowym biedniejszej ludności wiejskiej oraz zarysował podstawową krytykę własności prywatnej. W artykułach o ubóstwie chłopów znad Mozeli zwracał uwagę na znaczenie warunków ekonomicznych. Chociaż nadal reprezentował stanowisko zdecydowanych reform demokratycznych i odrzucał skrajną euforię młodoheglistów w Berlinie jako bezproduktywną, zaczynał się już stawać krytykiem burżuazyjnego społeczeństwa i ekonomii politycznej. Natomiast w ocenie nowej ustawy o rozwodach dochodzi u Marksa do głosy heglowski punkt widzenia. Zadaniem ustawodawcy jest – według Marksa – wyprowadzenie „istoty moralnej” małżeństwa z jego koncepcji, a tam, gdy rzeczywiste okoliczności nie odpowiadają już tej koncepcji, usankcjonować fakt rozwiązania małżeństwa przez rozwód prawny.

Marks, Arnold Ruge i Georg Herwegh wdali się w tym czasie w spór polityczny z kręgiem berlińskiego korespondenta Bruno Bauera, któremu Marks zarzucał, że gazeta „bardziej służy [jako] narzędzie propagandy teologicznej, ateizmu itp. niż politycznej dyskusji”. Kiedy Fryderyk Engels, uważany za przyjaciela i stronnika berlińskiej lewicy heglowskiej, odwiedził 16 listopada 1842 r. redakcję w Kolonii i po raz pierwszy spotkał się z Marksem, spotkanie to było stosunkowo chłodne.

Na mocy Postanowienia karlsbadzkiego (niem. Karlsbader Beschlüsse) cała prasa została poddana cenzurze. Cenzura była szczególnie surowa w stosunku do Rheinische Zeitung. Początkowo pruskie władze posłały z Berlina specjalnego cenzora. Gdy to nie przyniosło oczekiwanych rezultatów, każde wydanie musiało być przedstawione prezydentowi Rejencji Kolonia. Ponieważ Marks regularnie unikał tej drugiej instancji, czasopismo zamknięto 1 kwietnia 1843 roku. Marks zrezygnował z funkcji pracownika i redaktora 17 marca, gdyż właściciele mieli nadzieję na uniknięcie zakazu publikowania poprzez zmianę stanowiska gazety wobec władz cenzury. Rząd pruski próbował go pozyskać, oferując mu stanowisko redaktora naczelnego Allgemeine Preußische Staatszeitung.

Droga do komunizmu

W 1843 r. Karol Marks poślubił w Kreuznach Jenny von Westphalen. Małżonkowie mieli siedmioro dzieci, z których okres dzieciństwa przeżyły tylko trzy córki Jenny, Laura i Eleanor.

11 lub 12 października 1843 r. małżonkowie przybyli do Paryża. Tam Marks zaczął wspólnie z Arnoldem Ruge wydawać czasopismo Deutsch-Französische Jahrbücher. W 1843 r. poznał w Paryżu pisarza Germana Mäurera. W związku z prowadzoną działalnością nawiązał kontakt listowny z Fryderykiem Engelsem, który dostarczył do czasopisma dwa artykuły. Jednak tylko jeden podwójny numer pisma ukazał się w języku niemieckim, ponieważ Louis Blanc i Proudhon nie dostarczyli artykułów. Dalsze wydawanie czasopisma nie powiodło się, między innymi z powodu, że Julius Fröbel nie chciał dalej finansować czasopismo, którego dużą część nakładu skonfiskowano na granicy, a ponadto doszło do różnic poglądów między obu redaktorami. Ruge pozostał wierny filozofii Hegla i demokracji burżuazyjnej, a Marks zaczął zajmować się ekonomią polityczną i poprzez krytykę socjalistów francuskich rozwinął własny punkt widzenia.

W grudniu 1843 r. Marks poznał w Paryżu Heinricha Heine. Ich przyjaźń zakończyła się, gdy Karol Marks zmuszony został 1 lutego 1845 r. przez pruski rząd do opuszczenia stolicy Francji. Obaj spotkali się ponownie podczas paryskich podróży Marksa w marcu 1848 r. i w lecie 1849. Marks często opatrywał swoje artykuły w Neue Rheinische Zeitung (od czerwca 1848 do maja 1849) cytatami z Heinego, a w przypisie do swojego głównego dzieła Kapitał pochwalił później „odwagę mojego przyjaciela H. Heinego”.

Na przełomie 1843/44 Marks w Przyczynku do krytyki heglowskiej filozofii prawa. Wstęp (tyt. oryg. Zur Kritik der Hegelschen Rechtsphilosophie – Einleitung) postawił tezę, że w odróżnieniu od Francuzów, Niemcy jako naród teoretyczny są zdolni tylko do rewolucji radykalnej, która tym samym zdecydowanie wykracza poza poziom rewolucji politycznej i burżuazyjnej. Istnieje już filozofia do takiej rewolucji, potrzebuje także elementu pasywnego, który można znaleźć wyłącznie w proletariacie, klasie skutej „radykalnymi kajdanami”, której wyzysk i ucisk osiągnął apogeum: „W Niemczech nie można znieść żadnego rodzaju niewoli nie znosząc niewoli wszelkiego rodzaju. Gruntowne Niemcy nie mogą robić rewolucji nie robiąc rewolucji gruntownej. Emancypacja Niemca jest emancypacją człowieka. Głową tej emancypacji jest filozofia, jej sercem – proletariat. Filozofia nie może się urzeczywistnić bez zniesienia proletariatu, a proletariat nie może znieść siebie bez urzeczywistnienia filozofii.” Pod „urzeczywistnieniem” filozofii należy rozumieć uwolnienie realnych ludzi w ich społeczeństwie, które filozofia mogła zrealizować tylko w sposób wyobrażony i idealny (i to dla nielicznych).

Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne z 1844 r. są pierwszym szkicem systemu ekonomicznego Marksa, w którym jednocześnie wyraźnie zaznacza się kierunek filozoficzny. W oparciu o Hegla, Marks po raz pierwszy szczegółowo rozwija tam swoją teorię „pracy wyalienowanej”.

Karol Marks nie ukończył tych tak zwanych „rękopisów paryskich”, lecz wkrótce potem, w szczytowym momencie ówczesnej dyskusji nad młodoheglizmem, napisał wraz z Fryderykiem Engelsem pracę Święta rodzina czyli krytyka krytycznej krytyki. Przeciwko Brunonowi Bauerowi i spółce (tyt. oryg. Die heilige Familie, oder Kritik der kritischen Kritik. Gegen Bruno Bauer & Consorten). Dzięki wspólnej pracy w czasopiśmie Deutsch-Französische Jahrbücher z Engelsem, który odwiedził Marksa we wrześniu 1844 r., rozwinęła się między nimi ożywiona korespondencja, która ostatecznie doprowadziła do ich dożywotniej przyjaźni oraz ścisłej politycznej i publicystycznej współpracy. Pierwszym jej rezultatem było opublikowane w marcu 1845 r. pismo Święta rodzina czyli krytyka krytycznej krytyki. Przeciwko Brunonowi Bauerowi i spółce skierowane przeciwko Bruno Bauerowi. Engels zredagował wprawdzie tylko dziesięć stron tego pisma. Karol Marks polemizował w nim z berlińskimi młodoheglistami skupionymi wokół Bruno Bauera. Ważnego członka tej grupy Maxa Stirnera początkowo nie wymienił. Książkę Stirnera Jedyny i jego własność (tyt. oryg. Der Einzige und sein Eigentum) wydaną w październiku 1844 r. znał wówczas jedynie z listu Engelsa (19 listopad), a przeczytał ją dopiero później.

Karol Marks ocenił książkę bardziej krytycznie niż Engels i wyraził to w odpowiedzi na list Engelsa. Mimo to zdawał się częściowo przyjąć krytykę Feuerbacha dokonaną przez Stirnera i wiosną 1845 roku napisał swoje słynne, ale dopiero pośmiertnie opublikowane, Tezy o Feuerbachu (tyt. oryg. Thesen über Feuerbach). Dopiero jesienią 1845 r., po obronie Feuerbacha przeciwko krytyce Stirnera, Marks zdecydował się skrytykować Stirnera w rozdziale Sankt Max w napisanym wspólnie z Engelsem w 1845–46 zbiorze Ideologia niemiecka (tyt. oryg. Die deutsche Ideologie), który ukazał się po śmierci Marksa.

W pierwszych pięciu fragmentach Ideologii niemieckiej, poświęconych krytyce religii Ludwiga Feuerbacha, Marks i Engels rozwinęli model „praktycznego procesu rozwoju” historii ludzkiej, który w przeciwieństwie do heglistów nie rozumieją przede wszystkim jako bieg rozwoju umysłu, lecz jako historię ludzkiej praktyki i stosunków społecznych. Szczególną uwagę poświęcają przy tym momentowi podziału pracy jako decydującemu czynnikowi rozwoju ludzkiego. Zarzucają Feuerbachowi, który również argumentował w sposób materialistyczny, że pojmował człowieka jako coś istotnego, ale nie jako podmiot aktywności zmysłowo-praktycznej. Podstawy materializmu historycznego opracowane przez Marksa i Engelsa w odróżnieniu od współczesnym nurtów socjalistycznych i nurtu młodoheglowskiego są bezpośrednim prekursorem socjologii poprzez położony nacisk na społeczne i materialne siły sprawcze historii.

Dalsze rozdziały Ideologii niemieckiej zawierają ostrą krytykę pozostałych młodoheglistów jako przedstawicieli zwłaszcza idealistycznej krytyki społecznej. Jeden rozdział poświęcili tak zwanym „prawdziwym socjalistom”, przede wszystkim dotyczył on Karla Grüna. Za życia Marksa opublikowany został w 1847 r. w czasopiśmie Das Westphälische Dampfboot tylko rozdział na temat Karla Grüna. Kompletną Ideologię niemiecką wydali dopiero w lutym 1932 r. Siegfried Landshut i Jakob Mayer pt. Karol Marks. Materializm historyczny (tyt.oryg. Karl Marx. Der historische Materialismus. T. 2, Lipsk 1932).

Poza tym Karol Marks uczestniczył w redagowaniu wydawanego w Paryżu niemieckiego tygodnika Vorwärts!, który krytykował absolutyzm krajów niemieckich, szczególnie Prus. W wyniku tego rząd pruski doprowadził do wydalenia Karola Marksa z Francji. Początkiem 1845 r. Marks musiał wyjechać do Brukseli, dokąd podążył za nim Engels. W trakcie wspólnej podróży do Anglii w lecie 1845 r. nawiązali kontakt z rewolucyjnym skrzydłem czartystów. Początkiem grudnia 1845 r. Karol Marks zrezygnował z obywatelstwa pruskiego i został bezpaństwowcem. W konsekwencji tego rząd pruski wymógł na państwie belgijskim jego wydalenie. Późniejsze próby Marksa odzyskania obywatelstwa pruskiego (1848 i 1861) pozostały bezskuteczne.

W Brukseli Marks opublikował w 1847 r. pismo Nędza filozofii (tyt. oryg. Misère de la philosophie. Réponse à la philosophie de la misère de M. Proudhon, będące krytyką teorii ekonomicznej Pierre'a Proudhona i społeczeństwa kapitalistycznego. Poza tym pisał sporadycznie artykuły do Deutsche-Brüsseler-Zeitung.

Początkiem 1846 r. Karol Marks i Fryderyk Engels założyli w Brukseli Komunistyczny Komitet Korespondencyjny (Kommunistische Korrespondenz-Komitee), którego celem było zjednoczenie rewolucyjnych komunistów i robotników Niemiec oraz innych krajów. W ten sposób chcieli przygotować grunt do utworzenia partii proletariackiej. Ostatecznie Marks i Engels nawiązali kontakt z socjalistycznym Związkiem Sprawiedliwych Wilhelma Weitlinga, do którego wstąpili w 1847 roku. Jeszcze w tym samym roku Marks przeforsował przekształcenie Związku Sprawiedliwych w Związek Komunistów (Bund der Kommunisten) i otrzymał zadanie napisania jego manifestu. Opracowany wspólnie z Fryderykiem Engelsem na 23 stronach Manifest komunistyczny (właściwie Manifest partii komunistyczny) opublikowano w 1848 roku. 15 września 1850 r. Marks zaproponował przeniesienie centralnej władzy Związku Komunistów do Kolonii i utworzenie dwóch jego oddziałów w Londynie. 17 września 1850 roku Marks, Engels, Liebknecht i inni zrezygnowali z członkostwa w Londyńskim Robotniczym Stowarzyszeniu Edukacyjnym.

Krótko po tym francuska rewolucja lutowa 1848 r. wywołała polityczne wstrząsy w całej Europie. Gdy jej echa dotarły do Brukseli, Marks został aresztowany i wydalony z Belgii. Na zaproszenie powstałego w międzyczasie prowizorycznego rządu Republiki Francuskiej ponownie wrócił do Paryża. Po wybuchu w marcu niemieckiej rewolucji udał się do Kolonii, gdzie został jednym z przywódców ruch rewolucyjnego w pruskiej Prowincji Renu (niem. Rheinprovinz) i wydawał czasopismo Neue Rheinische Zeitung, będące organem demokratów. Ostatni numer czasopisma ukazał się 19 maja 1849 roku. Na łamach gazety i w mowach głoszonych przed demokratycznymi i robotniczymi stowarzyszeniami wspierał lewicę, krytykował słabość Frankfurckiego Zgromadzenia Narodowego i wciąż opowiadał się za wojną przeciwko carskiej Rosji, którą uważał za główną podporę europejskiej reakcji.

Okres londyński 1849–1864

Po upadku rewolucji w Niemczech Karol Marks wrócił do Paryża. Jednak już po miesiącu, stojąc przed wyborem internowania w Bretanii, albo opuszczenia Francji, postanowił emigrować z rodziną do Londynu. Tam początkowo utrzymywał siebie i rodzinę dzięki działalności publicystycznej i wsparciu finansowym Fryderyka Engelsa. Jego działalność skupiła się na międzynarodowej agitacji komunistycznej, rozwoju analizy i krytyki kapitalizmu. W Londynie opublikował książkę Walki klasowe we Francji 1848–1850.

Od września 1850 do 1853 r. Wilhelm Pieper jako prywatny sekretarz wspierał Marksa w tłumaczeniach i redagowaniu artykułów dla prasy czartystów w Anglii. Pieper był zatrudniony przez rodzinę Rothschildów jako wychowawca ich syna Alfreda do 1853 r., ale stracił tę pracę z powodu publicznego wystąpienia przeciwko procesowi komunistów w Kolonii. Podczas jednej z podróży na kontynent Pieper nawiązał kontakt ze zwolennikami Związku Komunistów i na zlecenie Engelsa poszukiwał we Frankfurcie wydawnictw z zakresu historii wojskowości.

Od 1852 r. Marks był londyńskim korespondentem New York Daily Tribune. Związane z tym regularne dochody poprawiły sytuację materialną rodziny Marksa. Tygodniowo Marks dostarczał dwa artykuły. Szacunkowo New York Daily Tribune opublikowała pod nazwiskiem Marks 487 artykułów, z czego 125 wyszło spod pióra Engelsa. Nie były to zwykłe wiadomości, lecz obszerne analizy politycznej i ekonomicznej sytuacji poszczególnych krajów europejskich, często stanowiące cały cykl artykułów. W niektórych latach nawet jedna trzecia jego artykułów była publikowana jako artykuły wstępne. W 1853 r. opublikował w New York Daily Tribune i w angielskiej gazecie czartystów The People’s Paper serię artykułów zatytułowanych Historia życia lorda Palmerstona (tyt. oryg. The Story of the Life of Lord Palmerston). W latach 1855/56 została ona przedrukowana w londyńskiej Free Press przez Davida Urquharta, byłego brytyjskiego dyplomatę w Konstantynopolu, który w Anglii opowiadał się za Imperium Osmańskim i przeciwko polityce Rosji. David Urquhart przez lata prowadził niestrudzoną kampanię przeciwko polityce zagranicznej lorda Palmerstone'a, twierdząc, że potajemnie realizuje on rosyjskie interesy.

Współpraca z New York Daily Tribune zakończyła się, gdy w marcu 1862 r. Charles Dana zwolnił Marksa i innym korespondentów zagranicznych z powodu wewnętrznych wydarzeń amerykańskich. Utrata honorarium pogorszyła sytuację materialną rodziny Marksa. W 1859 r. Karol Marks pisał liczne artykuły do gazety robotniczej Das Volk. Marks został korespondentem wiedeńskiej gazety Presse i zaczął studiować ekonomię polityczną. W wiedeńskiej Presse Karol Marks opowiedział się w 1861 r. w trakcie wojny secesyjnej po stronie Unii. Stany południowe określił jako „oligarchię właścicieli niewolników”, która prowadzi „wojnę zaborczą w celu rozpowszechnienia i uwiecznienia niewolnictwa”. W oczach Marksa wojna secesyjna była „polem bitwy między Południem i Północą, niewolnictwem i wolnością”. Ponadto sympatyzował z prezydentem Stanów Zjednoczonych, pochodzącym z robotniczej rodziny, Abrahamem Lincolnem, któremu w imieniu I Międzynarodówki w liście z 1864 r. gratulował reelekcji. W liście tym chwalił Stany Zjednoczone jako „pierwszą demokratyczną republikę [...], z której wyłoniła się pierwsza Deklaracja Praw Człowieka, i która dała pierwszy impuls europejskiej rewolucji XVIII wieku”. W 1861 r. usiłował prawnie i przy wsparciu Ferdinanda Lassalle'a odzyskać pruskie obywatelstwo, jednak rząd pruski odrzucił jego prośbę. Podczas powstania styczniowego w 1863 r. nawiązał kontakt z polskimi powstańcami i nakłonił Niemiecki Związek Edukacyjny Robotników (Deutscher Arbeiterbildungsverein) w Londynie do poparcia Polaków.

Kapitał i I Międzynarodówka

Konsekwencją dotychczasowej działalności Marksa były kolejne główne pisma ekonomiczne. Jako pierwsze systematyczne przedstawienie marksistowskiej myśli ekonomicznej było pismo z 1859 r. Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej (tyt. oryg. Zur Kritik der politischen Ökonomie). Jednak Karol Marks nie był zadowolony ze szczegółowej realizacji ogólnego planu, więc rozpoczął pracę od nowa. Dopiero w 1867 r. ukazał się pierwszy tom jego głównego dzieła Kapitał. Dwa kolejne tomy wydał pośmiertnie Fryderyk Engels w 1885 i 1894 roku.

Podczas opracowywania Kapitału miał okazję działać praktycznie w ruchu robotniczym: w 1864 r. brał udział w założeniu I Międzynarodówki, w której Radzie Generalnej objął „kierowniczą rolę intelektualną”. Kierował nią aż do jej faktycznego rozwiązania w 1872 r. (poprzez przeniesienie siedziby do USA, formalna uchwała o rozwiązaniu w 1876 r.). Marks przygotował statut i podstawowy program, „Inauguracyjne przemówienie I Międzynarodówki”, które połączyło niemieckich komunistów, angielskich związkowców, szwajcarskich anarchistów i francuskich proudhonistów. Z dwóch wygłoszonych wykładów podczas posiedzenia Rady Generalnej powstało opublikowane przez jego córką Eleanorę w 1898 r. pismo Płaca, cena i zysk (tyt. oryg. Lohn, Preis und Profit).

W krajach niemieckich Marks dążył najpierw do utworzenia rewolucyjnej partii socjalistycznej. Odbyło się to w ramach separacji od zorientowanego na reformy socjalne Powszechnego Związku Robotniczego byłego „ucznia” Marksa, Ferdinanda Lassalle'a, z którym poróżnił się o cele polityczne. Wilhelm Liebknecht, z którym Marks utrzymywał regularne kontakty już na emigracji w Londynie, pozostawał nawet po przeprowadzce w 1862 r. do Berlina nadal w kontakcie z Marksem i Engelsem. Obaj wspierali go, udzielając się w gazetach Demokratisches Wochenblatt i Der Volksstaat. Liebknecht był współzałożycielem Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej w 1869 r., która w 1875 r. połączyła się z partią Lassalle'a i utworzyła Socjalistyczną Partię Robotniczą Niemiec, która później przekształciła się w Socjaldemokratyczną Partię Niemiec (SPD).

30 czerwca 1869 r. wybrano Marksa na członka Royal Society for the Encouragement of Arts, Manufactures & Commerce.

Londyn (1872–1883)

W maju 1872 r. Karol Marks zaproponował Radzie Generalnej Międzynarodówki przygotowanie kongresu w Hadze, którego celem miało być wypracowanie ogólnego statutu i przepisów administracyjnych. Od 2 do 7 września kongres, w którym udział wzięło 65 delegatów z 15 krajów, odbył się w Hadze w „Café Schryver“. Większość postanowiła o przeniesieniu Rady Generalnej do Nowego Jorku. Rada Generalna otrzymała prawo do likwidacji sekcji i federacji lokalnych. Postanowiono również, że „konieczne jest ukonstytuowanie się proletariatu jako partii politycznej”. Postanowiono również powołać specjalną komisję, która miała wyjaśnić tajny sojusz Bakunina. W dniu 8 września większość delegatów udała się do Amsterdamu na wiec. Marks oświadczył tu, „że niezaprzeczalnym jest, że istnieją kraje, takie jak Ameryka, Anglia, a gdybym lepiej znał wasze instytucje, dodałbym może Holandię, gdzie robotnicy mogą osiągnąć swój cel środkami pokojowymi."

Od 1872 do 1875 r. Karol Marks pracował nad francuskim wydaniem Kapitału. Nad drugim tomem pracował od 1876 do 1881 roku, a przerwane w 1866 r. opracowanie III tomu kontynuował w latach 1871-1882.

Między 1862 a 1874 rokiem Karol Marks cierpiał na chorobę skóry, która poważnie go upośledziła. Aby móc bezpiecznie podróżować po kontynencie, Marks złożył 1 sierpnia 1874 r. wniosek o obywatelstwo brytyjskie, ale 17 sierpnia odmówiono mu go uzasadniając, że był „notorycznym agitatorem, szefem Międzynarodówki i zwolennikiem zasad komunistycznych. Ten człowiek nie był lojalny wobec własnego króla i kraju.” W 1874, 1875 i 1876 przebywał w kurorcie w Karlowych Warach i w 1877 r. w Bad Neuenahr.

Po rozwiązaniu I Międzynarodówki w 1876 r. pozostał w kontakcie z prawie wszystkimi ważniejszymi postaciami europejskiego i amerykańskiego ruchu robotniczego. Od marca do listopada 1877 roku Karol Marks studiował prace Eugena Dühringa, w szczególności jego Krytyczną historię gospodarki narodowej i socjalizmu (tyt. oryg. Kritische Geschichte der Nationalökonomie und des Socialismus. Czynił to dla Fryderyka Engelsa, który wykorzystał opracowania Marksa w Anty-Dühring : przewrót w nauce dokonany przez pana Eugenjusza Dühringa (tyt. oryg. Herrn Eugen Dührings Umwälzung der Wissenschaft).

2 grudnia 1881 r. zmarła żona Karola Marksa. Od 28 lutego do 4 maja 1882 r. przebywał w Algierii, aby poprawić stan swojego zdrowia. W drodze powrotnej zatrzymał się w Nicei (5 i 6 maja 1882) i Monte Carlo (do 2 czerwca), a potem kontynuował leczenie w Cannes.

Karol Marks zmarł 14 marca 1883 r. w Londynie. 17 marca 1883 r. pochowano go na Highgate Cemetery w Londynie, a mowę pogrzebową wygłosił Fryderyk Engels. Nad grobem stanęli Eleanor Marx, Carl Schorlemmer, Ray Lankester, Horatio Bryan Donkin, Wilhelm Liebknecht, Charles Longuet, Paul Lafargue, Friedrich Leßner, Georg Lochner, Edward Aveling, Helena Demuth i Gottfried Lembke. Życzeniem Marksa było ograniczenie „udziału w pogrzebie do członków rodziny i najbliższych przyjaciół”, na co przystały jego córki Laura i Eleanor oraz Fryderyk Engels.

Poglądy Karola Marksa

Krytyka ekonomii politycznej

Aby zrozumieć warunki ruchu komunistycznego, ale także, aby móc adekwatnie krytykować i zwalczać istniejące stosunki, Karol Marks troszczył się przez całe życie o gruntowną analizę ekonomiczną społeczeństwa kapitalistycznego. W swoim fundamentalnym dziele, którym jest Kapitał, podjął krytykę ekonomii politycznej. Obejmuje ona z jednej strony analizę formy towarowej, wartości, kapitału oraz kapitalistycznych stosunków produkcji i dystrybucji, w które wpisana jest produkcja dóbr społecznych w burżuazyjno – kapitalistycznym społeczeństwie. Z drugiej strony, krytyka ekonomii burżuazyjnej obejmuje również krytykę klasycznych burżuazyjnych teoretyków ekonomii, takich jak Adam Smith czy David Ricardo. Jedną z centralnych tez marksistowskiej teorii kapitalizmu jest nie do pogodzenia sprzeczność klasowa między proletariatem i burżuazją, na której opiera się istniejący antagonizm społeczeństwa kapitalistycznego. Ten podział społeczeństwa na kapitalistów i robotników jest zdaniem Marksa z jednej strony warunkiem kapitalistycznego sposobu produkcji, muszą istnieć „wolni” robotnicy, którzy są zmuszeni sprzedawać swoją siłę roboczą właścicielowi środków produkcji. Z drugiej strony, podział klasowy jest nieuniknionym skutkiem sposobu produkcji opartym na powszechnej produkcji towarowej i sprzedaży siły roboczej jako towaru. W przeciwieństwie do np. Proudhona podkreśla, że przezwyciężenie rewolucyjne wyzysku i panowania klasowego jest możliwe tylko, jeśli także zmienione zostaną podstawowe kategorie ekonomiczne kapitalizmu, które – niezależnie od woli kapitalistów i robotników istnieją „za ich plecami”– prowadzą do wyzysku i panowania klasowego. „Równie dobrze można by zlikwidować papieża i zostawić katolicyzm na miejscu.”^[2]

Karol Marks i Fryderyk Engels zasadniczo przyczynili się do sformułowania pojęcia „kapitalistyczny sposób produkcji” lub kapitalizm, co systematycznie Marks przedstawił w książce Kapitał. Pod pojęciem kapitalizm rozumieją porządek gospodarczy, który wyróżnia prywatna własność środków produkcji, stała maksymalizacja zysku i sprzeczność między pracą najemną a kapitałem. Według Marksa zmienia się znacząco w przejściu od feudalizmu do kapitalizmu społeczny sposób produkcji, jednak zachowuje on nadal charakter klasowy. Marks opisuje kapitalistyczne społeczeństwo jako społeczeństwo nędzy, wyzysku i wyobcowania.

Nawiązując do teorii przedstawicieli klasycznej ekonomii politycznej, przede wszystkim Adama Smitha i Davida Ricardo, reinterpretuje teorię wartości pracy na nowo i formułuje ją zgodnie ze swoją teorią wartości pracy, przy pomocy której usiłuje opisać wyzysk proletariatu przez kapitał.

Kapitalizm jako społeczeństwo klasowe

Karol Marks definiuje dwie podstawowe klasy społeczeństwa:

Burżuazja lub inaczej klasa kapitalistów, która zwana obecnie powszechnie „pracodawcą” posiada konieczne do produkcji środki (grunt, fabryki, maszyny itd.). Klasę tę Marks stawia na równi z „klasą panującą”, według której interesów zorganizowane jest społeczeństwo, a której myśli kształtują opinię publiczną i ideologię: „Idee panujące w danym czasie były zawsze tylko ideami klasy panującej. [...] Podstawowym warunkiem istnienia i panowania klasy burżuazji - jest nagromadzanie bogactwa w ręku osób prywatnych, tworzenie i pomnażanie kapitału; warunkiem istnienia kapitału jest praca najemna. Praca najemna opiera się wyłącznie na konkurencji robotników pomiędzy sobą.”^[3].
Proletariat tzn. klasa robotnicza, która nie posiada środków produkcji i dlatego jest zmuszona do pracy zarobkowej, aby zaspokoić własne potrzeby życiowe. W tym sensie do klasy zarobkowej zaliczają się także pracownicy umysłowi. Zarobek (płaca) jest tak ustalony, żeby zarabiający mógł „reprodukować” swoją zdolność pracy (jedzenie, mieszkanie, wypoczynek), ale nie mógł kupić własnych środków produkcji, przez co pozostaje zależny od pracy zarobkowej. Dlatego Marks określa pracę zarobkową jako zawoalowaną formę pracy przymusowej. „Spośród wszystkich klas, które są dziś przeciwstawne burżuazji, jedynie proletariat jest klasą rzeczywiście rewolucyjną. Pozostałe klasy upadają i giną wraz z rozwojem wielkiego przemysłu, proletariat jest tego przemysłu nieodłącznym wytworem.”

Trzecią klasą jest drobnomieszczaństwo, tzn. klasa drobnych przedsiębiorców i osób prowadzących indywidualną działalność. Jednak klasa ta będzie coraz bardziej wypierana przez wyższą klasę średnią, a w końcu zepchnięta do proletariatu. „Dotychczasowe drobne stany średnie - drobni przemysłowcy, kupcy i rentierzy, rzemieślnicy i chłopi, wszystkie te klasy spychane są do szeregów proletariatu, po części dlatego, że ich drobny kapitał nie wystarcza do prowadzenia wielkiego przedsiębiorstwa przemysłowego i nie wytrzymuje konkurencji z większymi kapitalistami, po części zaś dlatego, że ich zręczność traci na wartości wobec nowych sposobów produkcji. W ten sposób proletariat rekrutuje się ze wszystkich klas ludności. [...] Stany średnie: drobny przemysłowiec, drobny kupiec, rzemieślnik, chłop - wszystkie one zwalczają burżuazję po to, by uchronić od zagłady swoje istnienie, jako stanów średnich. Są one zatem nie rewolucyjne, lecz konserwatywne. Więcej nawet, są reakcyjne, usiłują obrócić wstecz koło historii. O ile są rewolucyjne, to tylko w obliczu oczekującego je przejścia do szeregów proletariatu, bronią nie swych obecnych, lecz swoich przyszłych interesów, porzucają własny punkt widzenia, aby przyjąć punkt widzenia proletariatu.”^[4]

Poza tym egzystuje lumpenproletariat z bezdomnymi, żebrakami, robotnikami dniówkowymi, któremu Marks podobnie jak drobnomieszczaństwu nie przypisuje żadnego społecznego czy rewolucyjnego znaczenia. „Lumpenproletariat, ten bierny wytwór gnicia najniższych warstw starego społeczeństwa, bywa tu i ówdzie wtrącany do ruchu przez rewolucję proletariacką, wskutek całego jednak swego położenia życiowego jest skłonniejszy do sprzedawania się jako narzędzie knowań reakcyjnych.”^[5]

Formalnie wszyscy członkowie społeczeństwa są wolni. Jednak faktycznie – zdaniem Marksa – proletariusze mogą tylko wybierać komu sprzedają swoją siłę roboczą, tzn. jakimi łańcuchami pozwalają się zakuć w kajdany. Dopóki panuje burżuazyjne prawo do własności środków produkcji, dopóty równość prawna oznacza z konieczności nierówność społeczną, która jest reprodukowana i podtrzymywana przez uznanie burżuazyjnego porządku i burżuazyjnego państwa.

Sprzeczność społeczna i kryzys

Nagromadzenie bogactwa społecznego następuje w kapitalizmie zawsze na drodze wyzysku najemnej siły roboczej jako pracy zarobkowej. Kapitalista płaci robotnikowi tylko część wypracowanej przez niego wartości w procesie produkcji. Jednakże prawdziwa nadwyżka produktu pracy wykonywanej społecznie nie przynosi korzyści społeczeństwu jako całości, lecz jest przywłaszczana prywatnie jako wartość dodatkowa. To prywatne zawłaszczenie nadwyżki produktu i wytwórczej siły roboczej jednostki Marks piętnuje jako wyzysk.

Według Marksa osiągana przez kapitalistów stopa zysku będzie wciąż spadać, co przedstawił w swoim prawie tendencji spadku zysku. Z jednej strony ten spadek stopy zysku spowodowany będzie coraz większym udziałem kapitału stałego (maszyny), ponieważ według teorii wartości pracy wartość dodana powstaje jedynie przy udziale ludzkiej siły roboczej, która w wyniku użycia maszyn stale zmniejsza się. Z drugiej strony stopa zysku spada z powodu konkurujących między sobą kapitalistów, którzy muszą zawsze zaoferować niższą cenę, aby utrzymać się na rynku. Aby pokryć wciąż spadające dochody muszą ograniczyć inne wydatki, zwłaszcza przez zmniejszenie kosztów produkcji, tzn. przez zmniejszenie płacy robotników lub przez wydłużenie czasu pracy oraz podniesienie wydajności pracy.

Z tego układu wynika nie do przezwyciężenia sprzeczność między interesem kapitalistów i potrzebami proletariatu, co zdaniem Karola Marksa wynika z antagonistycznego charakteru kapitalistycznego sposobu produkcji i ostatecznie jest powodem regularnie występujących kryzysów kapitalizmu, które ostatecznie muszą prowadzić do rewolucyjnych protestów robotników. Wraz z nieuchronnością rewolucyjnych powstań spowodowanych ekonomicznymi sprzecznościami kapitalizmu, wybiła wreszcie światowo-historyczna godzina rewolucji komunistycznej. Kapitał produkuje swoich własnych „grabarzy”^[6].

Alienacja pracy

Karol Marks dostrzega problem kapitalizmu nie tylko w wyzysku robotnika i sprzeczności interesów klasowych. Całą egzystencję człowieka, jego ludzki byt, widzi przez pryzmat kapitalistycznych warunków wyobcowania i uciemiężenia. Marksa istota egzystencji ludzkiej nawiązuje do ukutego przez Hegla i Feuerbacha pojęcia „charakteru gatunku”, do zdolności ludzi do twórczego kształtowania środowiska i dążenia do wolności. Dlatego centralną kategorię filozofii marksistowskiej stanowi pojęcie pracy, którą Marks definiuje jako „metabolizm z naturą”. Praca jest dla niego, tak jak dla Hegla, kategorią uniwersalną egzystencji ludzkiej.

W kapitalizmie jednak praca jest wyalienowana i wypaczona w sposób fundamentalny. Praca w kapitalizmie nie jest ukierunkowana na tworzenie wartości użytkowej i w jeszcze mniejszym stopniu na urzeczywistnienie kreatywnej siły twórczej, lecz zaledwie na osiągnięcie wartości wymiennej. Robotnik nie może swobodnie dysponować swoją siłą roboczą, lecz musi ją oddać na usługi kapitalisty, dla którego pracuje. Dobra, które tak produkuje, nie postrzega już jako własne, lecz jako cudze; nie może rozpoznać siebie w wynikach swojej działalności. Ten proces Marks określa, nawiązując ponownie do Hegla, jako „alienację”.

Czy kategoria „alienacji” odgrywa jeszcze szczególną rolę w późniejszych pismach ekonomiczno-krytycznych Marksa, lub czy później zrezygnował z pierwotnej koncepcji „alienacji”, rodzi kontrowersje wśród marksistów. Można zauważyć, że po 1845 roku Marks nie mówił już o „charakterze” człowieka, a raczej w piśmie Ideologia niemiecka (1845) wyraźnie odrzucił pojęcie ponadczasowego charakteru gatunku „człowiek”.

Fetyszystyczny charakter towaru

W słynnym rozdziale Kapitału Fetyszystyczny charakter towaru i jego tajemnica (tyt. oryg. Fetischcharakter der Ware und ihr Geheimnis) Karol Marks w miejsce pojęcia „alienacji” wprowadził pojęcie „fetyszyzmu towarowego”. Dotyczy to ukrycia pracy ludzkiej, która nie jest już widoczna w gotowym produkcie krążącym jako towar. Także to jest formą alienacji, jednak w kontekście kapitału nie służy do określenia nędzy robotnika, lecz do zrozumienia struktury ideologicznej społeczeństwa kapitalistycznego. Teoretyk marksistowskiej reifikacji, Georg Lukács, widzi znaczenie rozdziału o fetyszystycznym charakterze towaru w tym, że kryje on w sobie cały materializm historyczny^[7].

Im mniej ludzie potrafią rozpoznać siebie w produktach swojej pracy i zrozumieć je jako produkty wytworzone przez siebie, tym bardziej te produkty wydają im się autonomiczne. W szczególności, w formie pieniądza i kapitału – które nie są niczym więcej niż nagromadzonymi, skumulowanymi towarami w abstrakcyjnej formie – produkty ludzkiej pracy jawią się jako niezależne, „automatyczne podmioty”. Obrót pieniądzem powodujący coraz większy jego przyrost, na czym opiera się kapitalizm, ukazuje się jako niezależny ruch pieniądza (na przykład w postaci pozornie samoczynnie działającej stopy procentowej), a nie jako wynik ludzkiej pracy. W ten sposób – według Marksa – przedmioty materialne stają się podmiotami i odwrotnie, ludzkie podmioty stają się bezsilnymi przedmiotami.

W ten sposób stają się fetyszami, przedmiotami pozornie magicznymi. Niemniej jednak sam ten pozór jest tylko pozorem. Nawet jeśli praca nie jest już postrzegana, pozostaje ona instancją tworzącą wartość i przyczyną wszelkiego ruchu. Fetyszystyczny charakter towaru jest oszustwem, choć to oszustwo nie jest zwykłym błędem, ale ma praktyczną przyczynę: podział społeczeństwa na tych, którzy pracują i tych, którzy pracę zlecają, czyli na tych, którzy wytwarzają produkty i tych, do których te produkty należą.

Marks analizuje fetysz towarowy wywodzący się z formy towarowej jako sposób socjalizacji, który odbywa się za plecami ludzi, przekształcając konkretną prywatną pracę w abstrakcyjne społeczne wartości pieniężne i w ten sposób umożliwiając przede wszystkim społeczną produkcję towarową.

Krytyka religii

Zadanie filozofów, których Karol Marks opisuje jako producentów idei, polega na zniesieniu filozofii w jej praktycznej realizacji. „Słowem, nie możecie znieść filozofii nie urzeczywistniając jej^[8].” Krytykuje wszelkie formy filozofii idealistycznej i szczególnie religię, która jego zdaniem służy do tego, żeby uczynić znośną egzystencję człowieka przez marzenia i pociechę w życiu pozagrobowym i legitymizacji faktycznej nędzy. Dlatego w sławnej wypowiedzi określa religię jako „opium ludu”.

„Nędza religijna jest jednocześnie wyrazem rzeczywistej nędzy i protestem przeciw nędzy rzeczywistej. Religia jest westchnieniem uciśnionego stworzenia, sercem nieczułego świata, jest duszą bezdusznych stosunków. Religia jest opium ludu.^[8]”

Mimo to religia nie jest w stanie wskazać, na czym polega nieszczęście, którego jest wyrazem – przeciwnie, według Marksa zwodzi nas fantazjami i pocieszeniem z innego świata. Pod tym względem jest to fałszywa świadomość, czyli czysta ideologia ludzi, którzy są wyobcowani z samych siebie.

„Podstawa irreligijnej krytyki jest taka oto: człowiek tworzy religię, nie zaś religia – człowieka. Religia jest to mianowicie samowiedza i poczucie samego siebie u człowieka, który bądź siebie jeszcze nie odnalazł, bądź już znów zagubił. Ale człowiek – to nie jest istota oderwana, istniejąca gdzieś poza światem. Człowiek – to świat człowieka, państwo, społeczeństwo. To państwo, to społeczeństwo stwarzają religię, odwróconą na opak świadomość świata, są one bowiem same odwróconym na opak światem. Religia jest ogólną teorią tego świata, jego encyklopedycznym skrótem, jego logiką w popularnej formie, jego spirytualistycznym point d` honneur, jego entuzjazmem, jego sankcją moralną, jego uroczystym dopełnieniem, jego ogólną racją bytu i pocieszeniem. Jest urzeczywistnieniem istoty ludzkiej w fantazji, dlatego że istota ludzka nie posiada prawdziwej rzeczywistości. Walka przeciw tej religii jest więc pośrednio walką przeciw owemu światu, którego duchowym aromatem jest religia.”

Ponieważ religia i społeczeństwo są w ten sposób nierozerwalnie związane, krytyka religii zajmuje centralne miejsce u Marksa. Krytyka fałszywej świadomości może jednak służyć jedynie rozpoznaniu przyczyny błędu i tym samym uświadomieniu sobie możliwości jego praktycznego zniesienia. Świadomość klasowa w tym sensie oznacza dla Marksa postrzeganie stosunków społecznych „obiektywnie” oraz dostrzeganie i krytykowanie udziału człowieka w reprodukcji kapitalistycznego panowania. W miejsce mistyfikacji i religijnej „zasłony mgielnej” musi ona zauważyć potrzeby samych ludzi, o których zaspokojenie musi walczyć, a nie odkładać je na później.

„Krytyka religii uwalnia człowieka od złudzeń po to, by myślał, działał, kształtował własną rzeczywistość jako człowiek, który wyzbył się złudzeń i doszedł do rozumu; aby obracał się dokoła samego siebie, a więc dokoła swego rzeczywistego słońca. Religia jest jedynie urojonym słońcem, które dopóty obraca się dokoła człowieka, dopóki człowiek nie obraca się dokoła samego siebie.^[8]”

Duży wpływ na krytykę religii Marksa wywarły pisma Ludwiga Feuerbacha. Pomimo tej krytyki religii Karol Marks i Fryderyk Engels byli wspólnie w 1850 r. ojcami chrzestnymi Karla Friedricha Koettgena, syna Gustava Adolfa Koettgena i w 1871 r. Karla Liebknechta.

Karol Marks a sprawa polska

Wydarzenia z 1848/49 Karol Marks pojmował jako rewolucję europejską, która objęła Francję, Niemcy, Austrię, Węgry, Polskę itd. Wsparcie ruchu rewolucyjnego w Polsce i na Węgrzech wiązał ściśle z interesem demokracji niemieckiej, bowiem burżuazja niemiecka okazuje się niezdolna do przeprowadzenia „czysto burżuazyjnej rewolucji”. Komuniści powinni brać udział w wyborach i wspierać zdecydowanych demokratów, aż do obalenia ancien régime'u w każdym kraju niemieckim. 22 lutego 1848 r. w Brukseli podczas obchodu drugiej rocznicy powstania krakowskiego z 1846 roku wygłosił przemówienie w sprawie polskiej. Wskazał w nim, że przyczyną rozbioru Polski przez trzy mocarstwa Rosję, Austrię i Prusy była konstytucja z 1791 roku, „która na mocy wspólnego porozumienia została potępiona z powodu jej rzekomo jakobińskich zasad.”

Dalej mówił – „Cóż głosiła konstytucja polska z 1791 roku? Nic innego, tylko monarchię konstytucyjną: władza ustawodawcza w ręku reprezentantów kraju, wolność prasy, wolność sumienia, jawność sądów, zniesienie pańszczyzny itd. I to wszystko nazywano wtedy najczystszej wody jakobinizmem! Taka jest, jak Panowie widzą, droga historii. Jakobinizm owych czasów obecnie stał się, podobnie jak liberalizm, czymś w najwyższym stopniu umiarkowanym.”

Dalej w swoim przemówieniu rozważał kwestię: „Czy była to rewolucja komunistyczna dlatego, że zmierzała do wskrzeszenia państwowości polskiej? [...] A może rewolucja krakowska była rewolucją komunistyczną dlatego, że miała na celu stworzenie demokratycznego rządu?[...] Pod jakim więc względem rewolucja krakowska była rewolucją komunistyczną? Czy aby nie dlatego przypadkiem, że postawiła sobie za cel zerwanie pęt feudalnych, wyzwolenie własności pańszczyźnianej i przekształcenie jej we własność wolną, nowoczesną? [...] Nikt nie zaprzeczy, że w Polsce kwestie polityczne są związane ze społecznymi. Są one nierozłączne po wsze czasy. [...] Tak więc, bez względu na to, jakie będzie wasze stanowisko: liberalne, radykalne czy też nawet arystokratyczne, czy moglibyście wobec tego wszystkiego uczynić zarzut rewolucji krakowskiej, że łączyła kwestię społeczną z polityczną? Ludzie, którzy stali na czele krakowskiego ruchu rewolucyjnego, byli głęboko przekonani, że jedynie demokratyczna Polska może być niepodległa i że demokracja polska jest niemożliwa bez zniesienia praw feudalnych, bez ruchu agrarnego, który by z chłopów pańszczyźnianych uczynił wolnych nowoczesnych właścicieli.”

Sytuację w Polsce porównywał z tą w innych krajach europejskich i konstatował, że „rewolucja krakowska dała całej Europie piękny przykład, utożsamiając sprawę narodową ze sprawą demokracji i z wyzwoleniem klasy uciśnionej.”

W ostatnim zdaniu przemówienia podkreślił rolę Polski mówiąc: „Polska znowu podjęła inicjatywę, ale nie jest to już Polska feudalna, lecz Polska demokratyczna i od tej chwili wyzwolenie jej staje się kwestią honoru dla wszystkich demokratów europejskich.”

Pisma (wybór)

Kwestyjonaryjusz robotniczy, Genewa : Wyd. "Równość", 1880.
Manifest komunistyczny : 1847 r. ( K. Marx i Fr. Engels) ; przeł. Witold Piekarski, Genewa, 1883.
Kapitał : krytyka ekonomii politycznej T. 1, Ks. 1, Wytwarzanie kapitału, Lipsk, 1884.
Wojna domowa we Francyi : odezwa Rady Głównej Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników do wszystkich członków w Europie i Stanach Zjednoczonych (tyt. oryg. Bürgerkrieg in Frankreich), Genewa, 1884.
O wolnym handlu ; Praca najemna i kapitał ; Proudhon ; Nędza filozofii ; Marx contra Michajłowskij, Paryż, 1886.
W kwestyi żydowskiej; wstępem opatrzył F. Mehringa, Londyn, 1896.
Rewolucja i kontrrewolucja w Niemczech (Karol Marx, fryderyk Engels) ; przeł. z niem. Z dod. oryg. B. Limanowskiego: Udział Polaków w ruchach rewolucyjnych w r. 1848, Londyn, 1897.
Odbudowanie Polski : (zbiór artykułów o kwestyi polskiej) (Marks, Engels, Liebknecht) ; tł. Bolesław Antoni Jędrzejowski, Lwów, 1904.
Praca najemna i kapitał, Warszawa, 1905.
Walki klasowe we Francji 1848-1850 r.; z przedm. Fryderyka Engelsa, Warszawa, 1906.
Nędza filozofji. Praca najemna i kapitał. O wolnym handlu. Proudhon., Paryż, 1907.
Kapitał : krytyka ekonomji politycznej, Warszawa : Spółdzielnia Księgarska "Książka", 1926.
Płaca, cena i zysk, Moskwa : Tow. Wydaw. Robotn. Zagran. w ZSRR, 1936.
Osiemnasty Brumaire'a Ludwika Bonaparte, Moskwa : Tow. Wydaw. Robotn. Zagran. w ZSRR, 1936.
Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej (Fryderyk Engels); Warszawa : "Europa", 1939.
Krytyka programu gotajskiego, przedm. Fryderyk Engels, Warszawa : "Książka", 1948.

Literatura

Gustav Groß: Karl Marx. Eine Studie, Duncker & Humblot, Leipzig 1885 (online).
John Spargo: Karl Marx. His life and works, B. W. Huebsch, New York 1912 (online).
Franz Mehring: Karl Marx – Geschichte seines Lebens, Berlin 1918 (w: ML-Werke).
Emil Haecker: Karol Marx : jego żywot i nauki, Kraków : Nakładem wydawnictw "Naprzodu" et al., 1908.
Franciszek Mehring: Karol Marks : (historja jego życia), Warszawa : "Książka", 1923.
S. Kamiński: Karol Marx : jego życie i nauka, Detroit, Mich. : "Robotnik Polski", 1925.

Linki

Karl Marx w: de.wikipedia org. (online).

Przypisy

↑Marx-Engels-Gesamtausgabe. Abteilung I. Band 10, s. 187; Marx-Engels-Werke Band 7, s. 85.
↑ Marx, Das Kapital, Marx-Engels-Werke Band 23, s. 102.
↑ Manifest partii komunistycznej, Marx-Engels-Werke Band 4, s. 480.
↑ Manifest partii komunistycznej.
↑ Manifest partii komunistycznej.
↑ Christoph Henning: Marx und die Folgen, Stuttgart: Metzler 2017, s.73.
↑ György Lukács: Historia i świadomość klasowa: studia o marksistowskiej dialektyce, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988.

Tematy pokrewne

: Autor: Roman Penkała