Fryderyk Engels

Fryderyk Engels (niem. Friedrich Engels; ur. 28 listopada 1820 w Barmen (obecnie część miasta Wuppertal); zm. 5 sierpnia 1895 w Londynie) – niemiecki filozof, socjolog, historyk, dziennikarz i rewolucjonista komunistyczny. Poza tym odnosił sukcesy jako przedsiębiorca w przemyśle tekstylnym. Razem z Karolem Marksem rozwinął teorię społeczną i ekonomiczną, którą obecnie określa się mianem marksizmu. Engels zajmował się krytyką ekonomii politycznej wcześniej niż Marks. Opublikowane w 1844 r. pismo Zarys krytyki ekonomii politycznej (tyt. oryg. Umrisse zu einer Kritik der Nationalökonomie) stało się dla Marksa puntem wyjścia do jego własnych prac. W wydanym w 1845 r. wspólnym piśmie Święta rodzina czyli krytyka krytycznej krytyki. Przeciwko Brunonowi Bauerowi i spółce (Die heilige Familie, oder Kritik der kritischen Kritik. Gegen Bruno Bauer & Consorten) Engels i Marks zerwali z młodoheglizmem i zaczęli formułować swoją teorię filozoficzno-historyczną. W 1848 r. napisali na zlecenie Związku Komunistów Manifest Komunistyczny.

Jako autor książki Położenie klasy robotniczej w Anglii (tyt. oryg. Die Lage der arbeitenden Klasse in England, 1845) należał do pionierów socjologii empirycznej. Działalność publicystyczna Engelsa przyczyniła się znacząco do rozpowszechnienia marksizmu. Rozgłos zyskały także pisma Anti-Dühring (1877) i przede wszystkim Rozwój socjalizmu od utopii do nauki (tyt. oryg. Die Entwicklung des Sozialismus von der Utopie zur Wissenschaft, 1880). Po śmierci Marksa w 1883 r. Engels wydał drugi i trzeci tom jego głównego dzieła Kapitał. Krytyka ekonomii politycznej.

Oprócz studiów ekonomicznych i filozoficznych zajmował się także rozwojem nauk przyrodniczych i matematyki, kładąc w ten sposób podwaliny pod późniejszy materializm dialektyczny. Przewidywał niebezpieczeństwo wojny światowej w Europie i po 1893 r. wzywał w serii artykułów w czasopiśmie „Vorwärts” do redukcji wojsk. (wyznanie ewangelickie)

Fryderyk Engels, 1856. Źródło: Wikimedia Commons

Biografia

Dzieciństwo i młodość

Fryderyk Engels był pierwszym z dziewięciorga dzieci fabrykanta Friedricha Engelsa (1796–1860) i jego żony Elisabeth Mauritia z domu van Haar. Wychowywał się w domu, w którym panował ewangelicki pietyzm. Po nauce w miejskiej szkole w Barmen, jesienią 1834 r. ojciec wysłał go do liberalnego gimnazjum w Elberfeld. Rok przed ukończeniem gimnazjum Engels musiał zgodnie z wolą ojca 25 września 1837 r. opuścić gimnazjum, aby jako pomocnik handlowca pracować w rodzinnej firmie w Barmen. W lipcu 1838 r. udał się do Bremy, aby tam do kwietnia 1841 r. kontynuować naukę w domu hurtownika i saksońskiego konsula Heinricha Leupolda. W Bremie mieszkał u Georga Gottfrieda Treviranusa, pastora w kościele św. Marcina (St.-Martini-Kirche). Tam też poznał liberalne idee rozpowszechniane przez prasę i książki.

Już w 1839 r. Fryderyk Engels zaczął rozrachunek z radykalnym pietyzmem rodzinnego miasta. W artykule Listy z Wuppertal (tyt. oryg. Briefe aus dem Wuppertal), który w 1839 r. ukazał się w czasopiśmie „Telegraph für Deutschland” przedstawił jak radykalny mistycyzm przeniknął w Wuppertalu do wszystkich obszarów życia i zwrócił uwagę na kontekst między pietystycznym nastawieniem do życia a społeczną nędzą. W 1840 r. informował o sporze kościelnym w Bremie między pastorami konserwatywnymi i przedstawicielami racjonalizmu teologicznego.

W Bremie Engels pracował jako korespondent dla stuttgarckiej gazety „Morgenblatt für gebildete Leser”, a od 1840 dla augsburskiej „Allgemeine Zeitung”. Oprócz licznych artykułów z zakresu krytyki literackiej, wierszy, dramatów pisał wiadomości dotyczące zagadnień związanych z emigracją. Zainteresowania literacko-polityczne Engelsa wspierali w tym czasie Ferdinand Freiligrath, a zwłaszcza Karl Gutzkow. W gazecie „Telegraph für Deutschland” pod pseudonimem „Friedrich Oswald“ ukazały się w latach 1839–41 liczne artykuły Engelsa.

Od września 1841 r. Fryderyk Engels odbywał roczną służbę wojskową w Berlinie. W wolnym czasie uczęszczał na wykłady z filozofii na tamtejszym uniwersytecie. Poznał krąg związany z młodoheglizmem i przyłączył się do grupy skupionej wokół Bruno i Edgara Bauerów. Po wysłuchaniu berlińskich wykładów Schellinga na temat filozofii Hegla opublikował na przełomie 1841/42 artykuł i dwie broszury, skierowane przeciwko filozofii Schellinga (Schelling über Hegel, 1941; Schelling und die Offenbarung, marzec 1842; Schelling, der Philosoph in Christo, oder die Verklärung der Weltweisheit zur Gottesweisheit, maj 1842). Engels krytykował w nich próbę Schellinga usprawiedliwienia chrześcijańskiej religii i bronił dialektykę heglowską. Uważał, że filozofia Schellinga przedstawia powrót do scholastyki i mistyki oraz jest próbą sprowadzenia filozofii do roli „służki teologii”.

Od pism polemicznych skierowanych przeciwko Schellingowi Fryderyk Engels coraz większą uwagę poświęcał filozofii. Studiował pisma Hegla, zajmował się stanem badań krytyczno-religijnych i pierwszy raz zwrócił się ku filozofii francuskich materialistów. Od połowy 1842 r. studiował Istotę chrześcijaństwa (Das Wesen des Christentums) Ludwiga Feuerbacha, który w swoich pracach odrzucał zarówno religię, jak i idealizm heglowski. Pod wpływem tych studiów odszedł od młodoheglizmu i zaczął przyjmować stanowisko materialistyczne. Coraz większe znaczenie miały dla niego codzienne kwestie polityczne. Od kwietnia 1842 r. publikował artykuły skierowane przeciwko kursowi państwa pruskiego w gazecie „Rheinische Zeitung”, która była wówczas organem opozycyjnego ruchu obywatelskiego w Niemczech.

Bardzo wcześnie zaczął interesować się trudnym położeniem klasy robotniczej. Już w wydrukowanym w 1839 r. w czasopiśmie „Telegraph für Deutschland” eseju Listy z Wuppertalu opisał między innymi pauperyzację i przejawy degeneracji niemieckich robotników przemysłowych, szerzenie się mistycyzmu i pijaństwa oraz pracę dzieci w fabrykach.

Lata 1842–1844

W listopadzie 1842 r. Fryderyk Engels podróżował do Manchesteru, aby dokończyć tam edukację kupiecką w firmie Baumwollspinnerei Ermen & Engels należącej do jego ojca i jego partnera biznesowego Ermena. W Anglii poznał realia, w których żyła tamtejsza klasa robotnicza, co zmieniło jego postawę polityczną. Nawiązał kontakt z tworzącym się angielskim ruchem robotniczym i poznał ich formy walki takie jak strajki, mitingi, inicjatywy ustawodawcze. Istotną rolę odegrała w tym partnerka Engelsa, irlandzka robotnica Mary Burns.

W 1843 r. Engels nawiązał w Londynie kontakt ze Związkiem Sprawiedliwych (Bund der Gerechten), pierwszą niemiecką organizacją rewolucyjną; spotkał jej czołowych członków takich jak Heinrich Bauer, Joseph Moll i Karl Schapper. Jednocześnie poznał angielskich czartystów w Leeds i napisał pierwsze artykuły, które ukazały się w gazetach „The New Moral World” i „The Northern Star”. Od jesieni 1843 r. przyjaźnił się z czartystą Julianem Harneyem i pisarzem Georgiem Weerthem.

Poruszony walkami angielskiego proletariatu, Engels zaczął studiować pisma angielskich i francuskich utopistów (Robert Owen, Charles Fourier, Claude-Henri de Saint-Simon) i klasyczną mieszczańską ekonomię polityczną (Adam Smith, David Ricardo). Rezultaty swoich dociekań opublikował w „Rheinische Zeitung”, w angielskich gazetach robotniczych i w czasopiśmie szwajcarskim. W lutym 1844 r. powstały pisma Die Lage Englands i Zarys krytyki ekonomii politycznej, które ukazały się w roczniku Deutsch-Französische Jahrbücher wydawanym w Paryżu przez Karola Marksa i Arnolda Ruge. W pismach tych próbował pierwszy raz odpowiedzieć na pytanie, jaką rolę odgrywają ekonomiczne uwarunkowania i interesy w rozwoju społeczeństwa ludzkiego. W Zarysie krytyki ekonomii politycznej sformułował krytykę idealistycznej i materialistycznej filozofii. Jako centralną cechę kapitalizmu podkreślił własność prywatną, która jest powodem alienacji pracy, tworzenia monopoli i powtarzających się kryzysów. Rozwiązanie problemów kapitalizmu widział Engels w racjonalnej organizacji produkcji.

Od momentu publikacji swoich pism w Deutsch-Französische Jahrbücher Engels regularnie korespondował z Karolem Marksem. W czasie powrotu do Niemiec Engels odwiedził końcem sierpnia 1844 r. Marksa w Paryżu. Obaj ustalili, że ich poglądy są zbieżne i postanowili nadal ściśle współpracować.

Współpraca z Karolem Marksem w latach 1844–1847

Po powrocie do Barmen Friedrich Engels zetknął się z nowymi, odmiennymi realiami. Powstanie śląskich tkaczy w czerwcu 1844 r. wywołało także strajki robotników w innych częściach Niemiec. Aby wesprzeć opozycyjne siły w Niemczech Engels starał się nawiązać kontakt z socjalistami Nadrenii, których czołowym teoretykiem był Moses Hess. Z nim oraz malarzem i poetą Gustavem Adolfem Koettgenem rozwinął w Elberfeld jesienią 1844 r. ożywioną działalność agitacyjną. W wygłoszonej w Elberfeld mowie z lutego 1848 r. Engels propagował społeczeństwo komunistyczne, w wyniku czego władze prowincjonalne zakazały mu organizowanie jakichkolwiek publicznych zgromadzeń. Teraz koncentrował się na umocnieniu więzi między nielegalnymi socjalistycznymi grupami robotniczymi i pielęgnowaniu międzynarodowych kontaktów, przede wszystkim z angielskimi socjalistami i czartystami. Napisał kilka artykułów do angielskiego czasopisma socjalistycznego „The New Moral World”, w których informował o rozwoju nurtów socjalistycznych w Niemczech. Poza tym starał się pozyskać różne grupy dla własnych i Marksa idei oraz pragnął przezwyciężyć różnorodne idealistyczne i utopijne idee socjalistyczne. Ważnym osiągnięciem w tym kontekście było ukazanie się w lutym 1845 r. pisma Święta rodzina czyli krytyka krytycznej krytyki. Przeciwko Brunonowi Bauerowi i spółce (tyt. oryg. Die heilige Familie, oder Kritik der kritischen Kritik. Gegen Bruno Bauer & Consorten), które zredagował razem z Karolem Marksem. Opinia naukowa w Niemczech zareagowała na to głównie ostrymi atakami na idee materialistyczno-socjalistyczne. Aby pchnąć naprzód rozwój teorii walki klasowej, Engels od przybycia do Barmen intensywnie pracował nad pismem Położenie klasy robotniczej w Anglii (tyt. oryg. Die Lage der arbeitenden Klasse in England, które ukazało się w marcu 1845 roku. Omawiały go najważniejsze gazety i czasopisma niemieckie, zainteresowały się nim również demokratyczn kręgach burżuazyjnych.

W kwietniu 1845 r. Fryderyk Engels zamieszkał w Brukseli. W tym samym roku dołączyła do niego przybyła z Anglii Mary Burns. Marks i Engels utworzyli w Brukseli wspólny krąg przyjaciół i znajomych, do którego należeli między innymi Moses Heß, Ferdinand Freiligrath, Joseph Weydemeyer i Joachim Lelewel. Rozpoczęli prace nad pismem Ideologia niemiecka (tyt. oryg. Die deutsche Ideologie), które obejmowało krytykę Feuerbacha i "niemieckiego socjalizmu od tamtego czasu". Do 1847 r. Engels bezskutecznie poszukiwał wydawcy tego pisma i jako uzupełnienie do Ideologii niemieckiej napisał początkiem 1847 r. pracę Prawdziwi socjaliści (tyt. oryg. Die wahren Sozialisten). Po położeniu teoretycznych podstaw dla przyszłej transformacji społeczeństwa zgodnie z ich punktem widzenia, Marks i Engels dostrzegli swoje najważniejsze zadanie w pozyskaniu proletariatu europejskiego i niemieckiego dla swoich przekonań. Po 1846 r. poświęcili się praktycznym działaniom na rzecz utworzenia partii proletariackiej. W lutym 1846 roku założyli w Brukseli razem z Philippem Gigot organizację "Kommunistische Korrespondenz-Komitee", która miała łączyć komunistów z różnych krajów. W 1846 r. powstały kolejne komitety w licznych miastach europejskich. Marks i Engels uważali te małe grupy za bazę do szerzenia swoich idei w ruchu robotniczym i do dyskusji z dotychczasowymi koncepcjami, które determinowały światopogląd robotników. Chodziło przede wszystkim o komunizm utopijny Wilhelma Weitlinga, teorie francuskiego socjalisty Proudhona i poglądy Karla Grüna.

Końcem stycznia 1847 r. Marks i Engels wstąpili do międzynarodowej organizacji komunistycznej Związek Sprawiedliwych i pracowali nad przekształceniem jej w partię klasy robotniczej. Pod ich wpływem w czerwcu 1847 r. Związek Sprawiedliwych przekształcił się w Związek Komunistów (Bund der Kommunisten), ponieważ dla członków pierwszoplanowym celem nie była już walka o sprawiedliwość, lecz dążenie do zniesienia "istniejącego porządku społecznego i własności prywatnej". Stare motto związku "Wszyscy ludzie są braćmi" zostało zastąpione rewolucyjną dewizą "Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!". W formie 22 pytań i odpowiedzi zredagowano programowe pismo Projekt Komunistycznego Credo (Entwurf eines Kommunistischen Glaubensbekenntnis).

W sierpniu 1847 r. Fryderyk Engels i Karol Marks założyli w Brukseli Niemiecki Związek Robotników (Deutscher Arbeiterverein), a we wrześniu - na wzór londyńskiego Braterstwa Demokratów (Fraternel Democrats) – Stowarzyszenie Demokratyczne (Association démocratique). Początkiem listopada 1847 r. Engels napisał – na zlecenie paryskich członków Związku Komunistów – Zasady komunizmu (tyt. oryg. Grundsätze des Kommunismus). W tym samym miesiącu Marks i Engels uczestniczyli w drugim kongresie Związku Komunistów w Londynie, gdzie zlecono im dalsze opracowanie programu Związku, z czego powstał Manifest partii komunistycznej (Manifest der Kommunistischen Partei), który ukazał się w lutym 1848 r. w Londynie. Przyczyną ich pracy było oczekiwanie, że rewolucja mieszczańska z 1848 r. pociągnie za sobą proletariackie obalenie istniejących stosunków społecznych w Niemczech.

Od rewolucji marcowej do zamieszkania w Londynie (1848–1870)

Po wybuchu rewolucji marcowej w Wiedniu i walkach na barykadach w Berlinie (marzec 1848) Marks i Engels spotkali się w Paryżu, gdzie wypracowali pismo Żądania Partii Komunistycznej w Niemczech (Forderungen der Kommunistischen Partei in Deutschland). Po opuszczeniu Paryża obaj spotkali się ponownie w Kolonii, aby zacząć przygotowania do założenia dziennika "Neue Rheinische Zeitung", którego naczelnym redaktorem został Marks, a jego zastępcą Engels. Groźba aresztowania skłoniła we wrześniu 1848 Engelsa do opuszczenia Kolonii i udania się do Szwajcarii. W styczniu 1849 r. wrócił do Kolonii, gdzie w procesie prasowym przeciwko "Neue Rheinische Zeitung" został uniewinniony przez kolońską ławę przysięgłych.

W maju 1849 r. wspierał powstanie w Elberfeld. Miesiąc później wstąpił do badeńsko-palatyńskiej armii i jako adiutant Augusta Willicha brał udział w walkach przeciwko Prusakom w Badenii, w starciach w Gernsbach i Palatynacie. Tutaj spotkał Johanna Philippa Beckera, dowódcę badeńskiej Volkswehry, z którym łączyła go później ścisła przyjaźń. Krytyka polityki badeńskiego rządu rewolucyjnego i wreszcie nieszczęśliwych kampanii stanowiły podstawę pisma Engelsa Die deutsche Reichsverfassungskampagne (Niemiecka kampania konstytucyjna Rzeszy). Po upadku rewolucji marcowej Engels uciekł, podobnie jak wielu innych emigrantów rewolucyjnych, do Anglii.

We wrześniu 1850 r. Związek Komunistów rozpadł się. Dwa miesiące później Fryderyk Engels pracował ponownie w firmie Ermen & Engels w Manchesterze, później przejął udziały ojca, które ostatecznie w 1870 roku sprzedał Ermenowi. Engels zaczął studiować wojskowość, a na podstawie praktycznych doświadczeń militarnych z okresu walk w Badenii stał się ekspertem militarnym, co przyniosło mu przydomek "generał" ("General"). Końcem 1850 r. zaczął uczyć się języka rosyjskiego i innych języków słowiańskich oraz zajmował się historią i literaturą narodów słowiańskich. Studia językowe kontynuował w 1853 r. ucząc się języka perskiego. Fryderyk Engels opanował 12 języków czynnie i dwadzieścia biernie.

Na rok 1850 przypada też początek korespondencyjnej wymiany myśli z Marksem. Używając nazwiska przyjaciela pisał regularnie od 1851 do 1862 roku dla czasopisma "New York Daily Tribune". Od 1853 do 1856 r. publikował różne artykuły o wojnie krymskiej i innych międzynarodowych wydarzeniach w "New York Daily Tribune" i w "Neue Oder-Zeitung". Od 1857 do 1860 r. pisał artykuły na tematy militarne, biograficzne i geograficzne dla wydawanej w Nowym Jorku przez Charlesa Andersona Dana New American Cyclopædia. Ponadto dla gazety robotniczej "Das Volk" zredagował liczne artykuły, między innymi na temat wojny francusko-austriackiej z 1859.

Końcem lat 50-tych i początkiem 60-tych Engels zajął się w dwóch pismach nadchodzącym nacjonalizmem europejskim. W kwietniu 1859 r. ukazała się w Berlinie anonimowo broszura Po und Rhein, w której zwrócił się przeciwko austriackiej hegemonii we Włoszech i wyraził przekonanie, że w interesie Niemiec jest tylko niezawisłość Włoch. Niemców wzywał do „jedności, która […] może uczynić wyłącznie nas silnymi wewnętrznie i zewnętrznie”. Początkiem 1860 r. opublikował również anonimowo pismo Sabaudia, Nicea i Ren (tyt. oryg. Savoyen, Nizza und der Rhein), w którym wypowiedział się przeciwko dokonanej przez Napoleona III aneksji Sabaudii i Nicei oraz przestrzegał o „unii rosyjsko-francuskiej”.

Fryderyk Engels i Karol Marks z uwagą obserwowali amerykańską wojnę secesyjną. Engels wzywał północne stany do prowadzenia wojny w sposób rewolucyjny i do aktywniejszego zaangażowania ludu. Podkreślał, że walka o uwolnienie Murzynów od niewolniczej pracy jest sprawą klasy robotniczej, i że biały robotnik nie będzie wolny, dopóki istnieje niewolnictwo. W polskim powstaniu styczniowym przeciwko carskiej Rosji widział ważny czynnik, który osłabił wpływ caratu w Europie i wzmocnił ruch demokratyczny w Prusach, Austrii i Rosji.

Po śmierci Ferdinanda Lassalle (wrzesień 1864) pracował dla gazety Powszechnego Niemieckiego Związku Robotników (Allgemeiner Deutscher Arbeiterverein, ADAV) "Social-Demokrat", aby pozyskać jej członków dla polityki rewolucyjnej. W lutym 1865 r. Marks i Engels zerwali współpracę z gazetą, ponieważ ta coraz wyraźniej aprobowała politykę Bismarcka. W 1865 r. ukazała się broszura Pruska kwestia wojskowa i niemiecka partia robotnicza (tyt. oryg. Die preußische Militärfrage und die deutsche Arbeiterpartei), w której Engels nawoływał do zajęcia rewolucyjnej pozycji wobec zwolenników Lassalle'a i Powszechnego Niemieckiego Związku Robotników.

W latach 50-tych XIX wieku Karol Marks zaczął pracować nad dziełem Kapitał, którego pierwszy tom ukazał się we wrześniu 1867 roku. Engels umożliwił Marksowi wieloletnie studia ekonomiczne, przez to że finansował dużą część utrzymania rodziny Marksa. Engels był w stanie doradzić Marksowi we wszystkich dziedzinach teorii ekonomicznej. Aby spopularyzować Kapitał Engels opublikował także, pod płaszczem krytyki, wiele recenzji tego dzieła w prasie mieszczańskiej. W 1868 r. mógł już bez żadnych ograniczeń uhonorować pracę Marksa, jako najważniejszą książkę klasy robotniczej, w nowo powstałym organie prasowym Deutsche Volkspartei "Demokratisches Wochenblatt" wydawanym przez Wilhelma Liebknechta.

Pobyt w Londynie (1870–1895)

W październiku 1870 r. Fryderyk Engels zamieszkał z Lizzie Burns w Londynie, w pobliżu Marksa. Obaj nie mogli pogodzić się z myślą, że lud francuski w wojnie francusko-niemieckiej nie dążył do obalenia monarchii i władzy Napoleona III, który był głównym wrogiem zjednoczenia Niemiec. Od końca lipca 1870 do lutego 1871 Engels napisał anonimowo 59 artykułów dla londyńskiego dziennika "Pall Mall Gazette", które na podstawie jego dużej wiedzy wojskowej znalazły w Londynie wielkie uznanie. Do kapitulacji Napoleona III (2 wrzesień 1870), Engels w swoich artykułach reprezentował pogląd, że Niemcy broniły się przed Francuskim szowinizmem, ale później wojna ta przeistoczyła się dla niego „w wojnę prowadzoną w interesie nowego szowinizmu niemieckiego”.

W październiku 1870 r. Engels został członkiem generalnej rady Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników (International Workingmen's Association, również Pierwsza Międzynarodówka). W następnym okresie pracował jako korespondencyjny sekretarz na obszar Belgii, Hiszpanii, Włoch i Danii. Po porażce Komuny Paryskiej organizował pomoc dla paryskich uchodźców, którzy napływali do Londynu. Za namową Engelsa Marks napisał pismo Wojna domowa we Francji (tyt. oryg. The Civil War in France: Address of the General Council of the International Working-Men’s Association), które miało uzmysłowić wszystkim członkom Międzynarodówki znaczenie walk paryskich. Pismo to następnie Engels przełożył w 1871 r. na język niemiecki. Przetłumaczone one zostało także na język francuski, rosyjski, włoski, polski, holenderski, hiszpański, duński, serbski i flamandzki.

Od 1873 r. Fryderyk Engels intensywnie zajmował się problemami filozoficznymi nauk przyrodniczych. Podczas tych badań Wilhelm Liebknecht i Marks zwrócili się do Engelsa z prośbą o przeciwstawienie tezom Eugena Dühringa, co ten uczynił w piśmie Anty-Dühring : przewrót w nauce dokonany przez pana Eugenjusza Dühringa. (tyt. oryg. Herrn Eugen Dührings Umwälzung der Wissenschaft), które ukazało się najpierw w czasopiśmie "Vorwärts", centralnym organie Socjalistycznej Partii Robotników Niemiec (niem. Sozialistische Arbeiterpartei Deutschlands). Jego krytyka była skierowana przeciwko dogmatyczno-metafizycznemu charakterowi "filozofii rzeczywistości" Dühringa i jego niezdolność do zrozumienia "dialektycznego" procesu rozwoju świata. Jednocześnie dzieło było pierwszą próbą encyklopedycznego podsumowania zarówno historii socjalizmu, jak i doktryn komunizmu Marksa. Od 1873 do 1882 r. powstał fragment Dialektyki przyrody (Dialektik der Natur). Do napisania tej pracy zmotywowała go krytyka nauk przyrodniczych w filozofii Hegla i przeniesienie przyrodniczych teorii na społeczeństwo. W opublikowanym w 1880 r. eseju Rozwój socjalizmu od utopii do nauki (Die Entwicklung des Sozialismus von der Utopie zur Wissenschaft) stworzył podstawy materializmu historycznego. Dla Engelsa wczesny socjalizm (Saint-Simon, Fourier, Owen) był "utopijny", ponieważ odwoływał się niedialektycznie do ponadczasowych prawd rozsądku. Dopiero Marks dzięki poglądowi, że historia jest historią walki klasowej i odkryciu wartości dodanej (wartość dodatkowa), jako "tajemnicy produkcji kapitalistycznej", uczynił socjalizm dziedziną naukową.

Po śmierci Marksa Engels został głównym doradcą marksistowskiej części Międzynarodówki, szczególnie niemieckiego ruchu robotniczego. Wywarł wpływ na rozwój socjaldemokracji niemieckiej i jej Program erfurcki (Das Erfurter Programm, 1891). Poza tym jego celem stało się spopularyzowanie i obrona stworzonych wraz z Marksem dzieł naukowych i politycznych. Z tego też powodu na bok odsunął własne prace i nie tylko opracował oraz wydał pisma Marksa, lecz także zadbał o ich nowe tłumaczenia. W 1883 r. wydał nowe opracowanie pierwszego tomu Kapitału, w którego przygotowaniu uwzględnił kilka ważnych zmian z wydania francuskiego. Bazując między innymi na rękopisach Marksa opublikował w 1884 r. pismo Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa : w związku z badaniami Lewisa H. Morgana (Der Ursprung der Familie, des Privateigenthums und des Staats. Im Anschluss an Lewis H. Morgan’s Forschungen), w którym przyjął pięciostopniowy model ewolucyjny formacji społecznych od wspólnoty pierwotnej przez niewolnictwo, feudalizm i kapitalizm do komunizmu.

Później Fryderyk Engels zaczął porządkować rękopisy Marksa. W 1885 r. opublikował Marksa Nędzę filozofii (Das Elend der Philosophie) i drugi tom Kapitału. Razem z przyjacielem Samuelem Moore i zięciem Marksa Edwardem Avelingem opracował w 1887 r. nowy przekład angielski pierwszego tomu Kapitału. W 1890 r. ukazała się jego czwarta wersja, którą Engels mocno przeredagował i opatrzył przypisami. Wydanie trzeciego tomu, na co Engels potrzebował dziewięciu lat (1895), było bardzo trudne. Za jego podstawę wziął rękopis Marksa z lat 1864/65, który mocno przeredagował.

Obok edycji Kapitału Engels wydał w 1886 r. pismo Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej (tyt. oryg. Ludwig Feuerbach und der Ausgang der Klasischen deutschen Philosophie), w 1891 napisaną przez Marksa w 1875 r. Krytykę programu gotajskiego (Kritik des Gothaer Programms). Ponadto Engels korespondował z socjalistami i komunistami z całej Europy.

Fryderyk Engels zmarł 5 sierpnia 1895 r. w Londynie z powodu raka krtani. Ponieważ znane było zamiłowanie Engelsa do nadmorskiego kurortu Eastbourne, urnę z jego prochami zatopiono w morzu 27 września 1895 roku, pięć mil morskich od wybrzeża w Beachy Head.

Poglądy

Engels dużą część swojej działalności teoretycznej i praktycznej oddał w służbę Marksa i poświęcił zrozumieniu teorii marksistowskiej, czemu Marks poświęcał mało uwagi. Szczególnie w klasycznych dyscyplinach filozofii jak teorii poznania, ontologii i antropologii oraz teorii historii Engels uważany jest za samodzielnego myśliciela. W odróżnieniu od Marksa Engels rozwinął dopiero później swoje poglądy filozoficzne, kiedy zaczął zajmować się intensywnie naukami przyrodniczymi – przede wszystkim w odniesieniu do problemu dialektyki. W tym czasie celem Engelsa stała się obrona dialektyki przed atakiem Dühringa i przedstawienie zasad nowej filozofii, która różniła się zarówno od dotychczasowego idealizmu, jak również od rozpowszechnianego w tym czasie materializmu wulgarnego. We wszystkich zasadniczych rozważaniach oparł się na myśli Hegla, na której skupił swoje refleksje.

Dialektyka

Engels rozumiał dialektykę nie tylko jako zasadę historyczną, lecz przede wszystkim jako ontologiczną i teoretyczno-poznawczą. Jest ona sposobem ruchu oraz rozwoju wszystkiego i jednocześnie metodą myślenia. Rozwinął trzy prawa dialektyczne:

• prawo jedności i walki przeciwieństw (prawo przenikania),
• prawo przechodzenia ilości w jakość i odwrotnie,
• prawo negacji negacji.

Według Engelsa materia zasadniczo jest w ruchu. Na podstawie założenia Engelsa, że wszystko, co rzeczywiste, jest materialne, a wszystko, co materialne, jest zasadniczo w ruchu, można powiedzieć, że sprzeczności są zawarte we wszystkim, co rzeczywiste lub że przeciwieństwa koniecznie przenikają się w rzeczywistości.

Prawo przekształcania ilości w jakość stwierdza, że „w przyrodzie [...] zmiany jakościowe mogą zachodzić jedynie poprzez ilościowe dodawanie lub odbieranie materii lub ruchu”.

Według Engelsa prawo negacji negacji jest ogólnym „prawem rozwoju przyrody, historii i myśli”, które Fryderyk Engels przedstawia tylko na podstawie przykładów. Tak więc roślina, która powstaje z jednego ziarna jęczmienia, którego negacją są liczne ziarna produkowane przez roślinę, jest wynikiem negacji negacji.

Engels przeciwstawia dialektyczny i metafizyczny sposób myślenia. Metafizyczny sposób myślenia jest "zwyczajny", wymaga zarówno codziennego myślenia, jak i nauki, aby zorientować się w świecie, "miał wielkie historyczne uzasadnienie w swoim czasie". Jest to niezbędny etap codziennego i naukowego poznania, którego nie można po prostu pominąć na rzecz dialektyki, ale jest w niej anulowany jako przejaw chwili.

Poznanie a logika

W Anty-Dühring : przewrót w nauce dokonany przez pana Eugenjusza Dühringa Engels w zasadach rozwinął swoją teorię odwzorowania. Świadomość i myślenie są dla niego "produktami mózgu ludzkiego"; człowiek jest "produktem przyrody". "Schemat logiczny" opiera się na "formach myślenia", które są w swojej istocie "formami bytu świata zewnętrznego". Podobnie jak Hegel negował tezę Kanta o "rzeczy samej w sobie", ponieważ ta nie wnosi "ani słowa do naszej wiedzy naukowej, bo jeśli nie możemy zajmować się rzeczami, to one dla nas nie istnieją". Poznanie jest "produktem historycznym, który w różnych czasach przyjmował różnorodne formy, a tym samym bardzo różnorodne treści. Nauka o myśleniu jest zatem, jak każda inna, nauką historyczna, nauką o historycznym rozwoju ludzkiego myślenia".

Fryderyk Engels przyłącza się do heglowskiej krytyki formalno-logicznej zasady tożsamości. Nauki przyrodnicze wykazały, że tożsamość obejmuje także różnorodność. Również w sensie Hegla Engels interpretuje osąd jako jedność tego, co ogólne i tego, co szczególne.

Ideologia, moralność i religia

Ideologia dla Engelsa jest „procesem prowadzonym świadomie przez tak zwanego myśliciela, ale ze świadomością fałszywą. Właściwe impulsy, które nim kierują, pozostają dla niego nieznane.” Do tych impulsów zaliczają się zarówno interesy subiektywne, jak również obiektywne układy ekonomiczne. Podkreśla także „skuteczność historyczną” ideologii. „Pozbawienie jej samodzielnego rozwoju historycznego” nie oznacza, że „kiedyś wprowadzona na świat przez inne, w końcu ekonomiczne przyczyny, teraz również nie może reagować” i oddziaływać na otoczenie, nawet na swoją własną przyczynę powstania.

Rozwój pewnej ideologii następuje według określonej własnej logiki, rozwija się „bezpośrednio według obecnego materiału wyobraźni”. Tak więc „filozofia każdej epoki posiada jako warunek wstępny pewien materiał myślowy, który został jej przekazany przez poprzedników i z którego się wywodzi”. Niemniej jednak wpływy ekonomiczne są decydujące w określaniu „charakteru modyfikacji i dalszego rozwoju przedstawionego materiału myślowego”. Przeważnie nie działają one bezpośrednio, lecz pośrednio, ponieważ „są to refleksje polityczne, prawne, moralne, które wywierają największy wpływ na filozofię”.

Dla Engelsa typowymi przykładami ideologii są moralność i religia. Moralność była „zawsze moralnością klasową; albo usprawiedliwiała rządy i interesy klasy panującej, albo, gdy tylko klasa uciskana stała się wystarczająco silna, reprezentowała oburzenie przeciwko tym rządom i przyszłe interesy uciskanych”. Źródłem ideologicznej formy religii jest bezsilność człowieka wobec natury. Niski poziom panowania nad przyrodą i uzależnienie od nieznanych zjawisk przyrodniczych powodowały, że praktyki religijno-magiczne rekompensowały zacofanie gospodarczo-techniczne i naukowe: „Te różne fałszywe koncepcje natury, natury samego człowieka, duchów, mocy magicznych itd. opierają się przeważnie tylko na negatywnej ekonomii; niski rozwój gospodarczy okresu prehistorycznego ma jako swoje uzupełnienie, ale miejscami także jako warunek, a nawet przyczynę, fałszywe koncepcje natury”.

Historia

Fryderyk Engels, podobnie jak Karol Marks, podzielał pogląd, że historia ludzkości jest „historią walki klasowej” i w swoim przebiegu zasadniczo określona została warunkami ekonomicznymi. Koncepcje historyczno-filozoficzne Engels opracował w Anty-Dühring : przewrót w nauce dokonany przez pana Eugenjusza Dühringa i późniejszych pismach.

Pojmowanie historii przez Engelsa cechuje optymizmem. Podobnie jak Hegel, rozumie on historię ludzkości nie jako „dziką plątaninę bezsensownej przemocy”, lecz jako proces rozwoju, którego wewnętrzną prawidłowość można dostrzec poprzez wszystkie pozorne zbiegi okoliczności.

Wprawdzie historia jest dla Engelsa przede wszystkim dziełem człowieka – „my sami tworzymy naszą historię” –, ale „rzeczywiście aktywne motywy historycznie działających ludzi nie są bynajmniej ostatecznymi przyczynami wydarzeń historycznych”. Raczej „za tymi motywami kryją się inne siły napędowe [...], które należy zbadać”. Engels uważa, że związek między wolnością jednostki a prawidłowością biegu historii można zrozumieć tylko dialektycznie. „Cele działania” są wprawdzie oczekiwane, ale nie „rezultaty, które naprawdę z nich wynikają”. Wydarzenia historyczne wydają się więc „być rządzone przez przypadek”, ale są „rządzone przez wewnętrzne ukryte prawa”. Aby jednak stały się one skuteczne, musi najpierw zostać osiągnięty pewien stopień dojrzałości w rozwoju historycznym: „historia ma swój własny bieg, i jakkolwiek dialektycznie może on ostatecznie przebiegać, dialektyka musi często czekać dość długo na historię.”

Decydującym warunkiem rozwoju historycznego są warunki ekonomiczne – rodzaj i sposób, w jaki ludzie wytwarzają środki do życia i wymieniają swoje produkty. One i wynikający z nich podział społeczny stanowią podstawę „historii politycznej i intelektualnej” każdej epoki historycznej.

Czynniki ekonomiczne

Szczególnie w późniejszych pismach Engels rozwinął obszernie myśl o decydujących „czynnikach ekonomicznych”. W Liście do Borgiusa (Brief an Borgius) zalicza do nich całą technikę produkcji i transportu, geografię, tradycję, a także rasę. Tworzą one bazę historycznego przebiegu, ale nie są jedynymi wyznacznikami. „Różne momenty nadbudowy – polityczne formy walki klasowej i jej wyniki – konstytucje, ustanawiane po wygranej walce przez zwycięską klasę itd. – formy prawne, a teraz nawet refleksy tych wszystkich rzeczywistych walk w umysłach uczestników, teorie polityczne, prawne, filozoficzne, poglądy religijne i ich dalszy rozwój w systemy dogmatów, również wywierają swój wpływ na przebieg walk historycznych i w wielu wypadkach w przeważającej mierze decydują o ich formie”.

Prawa ekonomiczne nie są dla Engelsa wiecznymi prawami naturalnymi historii, lecz prawami historycznymi, które powstają i przemijają. O ile wyrażają one „czyste stosunki burżuazyjne”, nie są starsze niż współczesne społeczeństwo burżuazyjne. Pozostają one ważne tylko tak długo, jak długo żyje to społeczeństwo oparte na klasowych rządach i klasowym wyzysku. W tej kwestii Fryderyk Engels przyjmuje stanowisko Thomasa Malthusa przedstawione w książce Esej o zasadzie populacji (An Essay on the Principle of Population). „Jest to tylko prawo dla społeczeństwa burżuazyjnego i dowodzi, że stało się ono barierą dla rozwoju i dlatego musi upaść”.

Pierwotny komunizm i cywilizacja

Istotny element późnych pism Engelsa stanowi zainteresowanie prehistorią, której znaczenie docenił dopiero dzięki lekturze prac Augusta Franza von Haxthausena, Georga Ludwiga von Maurera i Lewisa Morgana.

Dla Engelsa cała historia rozpoczyna się od własności ziemi pierwotnych wspólnot plemiennych i wiejskich. Zachwyca się społeczeństwem pogańskim i jego „wspaniałą konstytucją w całej jej dziecinności i prostocie”. Podobnie jak Rousseau przeciwstawia teraźniejszość dwom złotym wiekom – na początku i na końcu historii.

Wiek poprzedzający podział pracy i powstanie państw Engels opisuje barwnie językiem romantycznym:

„Bez żołnierzy, żandarmów i policjantów, bez szlachty, królów, namiestników, prefektów czy sędziów, bez więzień, bez procesów toczy się wszystko własnym uregulowanym biegiem. Wszystkie waśnie i spory rozstrzyga wspólnota, do której się należy, ród lub plemię, lub poszczególni jej członkowie między sobą – tylko jako skrajny, rzadko używany środek zaradczy grozi zemsta krwi, której nasza kara śmierci jest również tylko cywilizowaną formą, dotkniętą wszystkimi zaletami i wadami cywilizacji. Choć spraw wspólnych jest o wiele więcej niż obecnie – gospodarstwo domowe jest wspólne dla wielu rodzin i komunistyczne, ziemia jest własnością plemienną, tylko małe ogródki są na razie przydzielone do gospodarstw domowych – nie potrzeba naszego rozbudowanego i zawiłego aparatu administracyjnego. Decydują o tym zainteresowane strony, a w większości przypadków wieki stosowania zwyczajowego prawa już wszystko załatwiły. Nie istnieją biedni i potrzebujący – komunistyczny porządek domowy i rody znają swoje obowiązki wobec starych, chorych i sparaliżowanych. Wszyscy są wolni i równi – także kobiety. Z reguły nie ma jeszcze miejsca na niewolników, ani na podporządkowywanie sobie obcych plemion.”

– Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa : w związku z badaniami Lewisa H. Morgana

Pierwotne społeczeństwa rodowe zdane były na upadek, ponieważ ograniczone były do plemienia; „to, co było poza plemieniem, było poza prawem”. Mogły tylko przetrwać do momentu, gdy nie rozwinęła się produkcja. Mimo tego spostrzeżenia Engels krytycznie ocenia rozwój cywilizacyjny, który nastąpił później:

„Ponieważ cywilizacja opiera się na wyzysku jednej klasy przez drugą, cały jej rozwój przebiega w ciągłej sprzeczności. Każdy krok naprzód w produkcji jest jednocześnie krokiem wstecz na pozycji klasy uciskanej, to jest ogromnej większości. Jakiekolwiek korzyści jednych przynoszą z konieczności szkodę innym; każda nowa emancypacja jednej klasy jest z konieczności nowym uciskiem dla innej. Najbardziej uderzającym dowodem na to jest wprowadzenie maszyn, których efekty znane są teraz całemu światu. I jeśli wśród barbarzyńców, jak widzieliśmy, trudno było dokonać rozróżnienia między prawami a obowiązkami, cywilizacja ukazuje różnicę i antagonizm między nimi nawet najnudniejszej inteligencji, dając jednej klasie praktycznie wszystkie prawa, a drugiej praktycznie wszystkie obowiązki.

Ale tak nie powinno być: to, co jest dobre dla klasy panującej, musi być również dobre dla całego społeczeństwa, z którym klasa panująca utożsamia się. Dlatego im bardziej cywilizacja się rozwija, tym bardziej jest zmuszona zakrywać zło, które z konieczności stwarza, płaszczem miłości i miłosierdzia, łagodzić je lub negować – krótko mówiąc, wprowadzać konwencjonalną hipokryzję, nieznaną wcześniejszym formom społecznym. a nawet do pierwszych stadiów cywilizacji, których kulminacją jest oświadczenie: wyzysk klasy uciskanej jest prowadzony przez klasę wyzyskiwaczy po prostu i wyłącznie w interesie samej klasy wyzyskiwanej; a jeśli klasa wyzyskiwana nie widzi tego, a nawet buntuje się, to jest to najpodlejsza niewdzięczność wobec jej dobroczyńców, wyzyskiwaczy.”

– Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa : w związku z badaniami Lewisa H. Morgana

Państwo

Dla Engelsa państwo jest produktem historycznym. Wyjaśnia to w piątym rozdziale książki Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa : w związku z badaniami Lewisa H. Morgana na przykładzie państwa ateńskiego, które rozwinęło się z pierwotnego rodowego społeczeństwa komunistycznego (wspólnotowego). Wraz z dziedziczeniem majątku przez dzieci następowało bogacenie się niektórych rodzin, które dzięki temu uzyskały silniejszą pozycję w rodzie. Dla ochrony rodzinnych przywilejów "wynaleziono" ostatecznie państwo. „Sprawne funkcjonowanie organów ustroju rodowego zostało w ten sposób tak bardzo wytrącone z równowagi, że nawet w heroicznym wieku trzeba było znaleźć środki zaradcze. Wprowadzono konstytucję przypisywaną Tezeuszowi. Zasadniczą zmianą, jakiej dokonała, było powołanie w Atenach władzy centralnej – to znaczy część spraw zarządzanych dotychczas przez plemiona samodzielnie, została uznana za sprawy wspólne i powierzona radzie powszechnej zasiadającej w Atenach. Podejmując ten krok, Ateńczycy posunęli się dalej niż jakikolwiek rdzenny lud Ameryki: zamiast sąsiednich plemion tworzących prostą konfederację, połączyli się w jeden naród. Stąd powstało powszechne ateńskie prawo cywilne, stojące ponad obyczajami prawnymi plemion i rodów.[...] Drugą miarą przypisywaną Tezeuszowi, cały lud, niezależnie od rodu, fratrii czy plemienia, dzielił się na trzy klasy: eupatrydów (εὐπατρίδαι), czyli szlachciców i wielkich posiadaczy ziemskich, chłopów zależnych hektemoroi (έκτήµοροι) i demiurgów (γεωμόροι), czyli rzemieślników, a prawo sprawowania urzędu przysługiwało wyłącznie szlachcie.[...] Pierwsza próba utworzenia państwa polega na rozbiciu rodów przez podział ich członków na uprzywilejowanych i pozbawionych przywilejów, a następnie na dalsze rozdzielenie tych drugich na dwie klasy produkcyjne i tym samym przeciwstawienie ich sobie.”

– Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa : w związku z badaniami Lewisa H. Morgana

W ten sposób nastąpił podział społeczeństwa na klasy, z których wyłącznie jedna posiadała wszelkie prawa, włącznie z wyzyskiwaniem mniej uprzywilejowanych i prawem panowania nad nimi. Głównymi atrybutami tłumienia wolności stały się pieniądz i lichwa. „Ustrój rodowy jest absolutnie nie do pogodzenia z gospodarką pieniężną; ruina drobnych chłopów attyckich zbiegła się z rozluźnieniem starych rodowych więzów, które ich obejmowały i chroniły.” Za długi hipoteczne chłopi sprzedawali swoje grunty, a jeśli „nie zaspokoiło to roszczeń wierzyciela, musiał sprzedać swoje dzieci w niewolę za granicą. Dzieci sprzedane przez ojca – taki był pierwszy owoc prawa ojcowskiego i monogamii! A jeśli krwiopijca nadal nie był usatysfakcjonowany, sam mógł sprzedać dłużnika jako niewolnika. W ten sposób dla ludu ateńskiego rozpoczął się przyjemny świt cywilizacji.”

„Ale kiedy ludzie wynaleźli pieniądze, nie sądzili, że ponownie tworzą nową potęgę społeczną, jedyną ogólną potęgę, przed którą całe społeczeństwo musi się ugiąć. I właśnie ta nowa moc, nagle ożywiona bez wiedzy i woli swoich twórców, teraz, w całej brutalności swej młodości, dała Ateńczykom pierwszy posmak swej potęgi. Stara konstytucja rodowa nie tylko okazała się bezsilna wobec triumfalnego marszu pieniędzy; była całkowicie niezdolna do znalezienia w swoich ramach miejsca dla takich rzeczy jak pieniądze, wierzyciele, dłużnicy i przymusowe ściąganie długów. [...]Podział pracy między różnymi gałęziami produkcji — rolnictwem, rzemiosłem (w których znowu istniały niezliczone podziały), handlem, żeglugą itd. — postępował z każdym postępem przemysłu i handlu; ludność została teraz podzielona według zawodu na dość stałe grupy, z których każda miała nowe wspólne interesy; a ponieważ ród i fratria nie przewidywały zajmowania się nimi, trzeba było stworzyć nowe urzędy. Liczba niewolników znacznie wzrosła i nawet w tym czasie musiała znacznie przewyższyć liczbę wolnych Ateńczyków; konstytucja rodowa początkowo nie wiedziała nic o niewolnictwie i dlatego nie miała środków na utrzymanie porządku w tych masach niewolników.”

„Z ustroju rodowego, niezdolnego do niesienia pomocy wyzyskiwanym ludziom, pozostało tylko rozwijające się państwo. A państwo przyniosło im pomoc w postaci konstytucji.[...] Wszystkie dotychczasowe rewolucje były rewolucjami mającymi bronić jednego rodzaju własności przed innym rodzajem własności. Nie mogą chronić jednego bez naruszania drugiego.[...] W rewolucji francuskiej poświęcono własność feudalną dla ratowania własności burżuazyjnej; [...] wszystkie tak zwane rewolucje polityczne zostały wykonane w celu ochrony własności, a dokonywano ich poprzez konfiskatę, nazywaną również kradzieżą mienia. Prawda jest taka, że ​​przez dwa i pół tysiąca lat można było zachować własność prywatną tylko poprzez jej naruszenie.”

Forma władzy państwowej jest uwarunkowana formą społeczności w momencie, gdy władza państwowa staje się konieczna. Państwo powstało „z potrzeby utrzymania w ryzach antagonizmów klasowych”, ale z reguły reprezentuje interesy klasy najsilniejszej ekonomicznie. Ta dzięki jego pomocy staje się klasą panującą politycznie i „nabywa nowe środki do podporządkowania i wyzyskiwania klasy uciskanej”. Wyjątkowo mogą się zdarzyć sytuacje, w których „walczące ze sobą klasy zachowują równowagę tak bliską sobie, że władza państwowa, jako pozorny mediator, zyskuje chwilowo pewną niezależność wobec obu”. Fryderyk Engels wymienia jako przykłady „monarchię absolutną XVII i XVIII wieku” - która pośredniczyła między szlachtą a burżuazją - oraz „bonapartyzm pierwszego, a zwłaszcza drugiego cesarstwa francuskiego, który przeciwstawiał proletariat burżuazji, a burżuazję proletariatowi”.

Engels jest zdania, że klasa robotnicza potrzebuje na razie państwa, aby przezwyciężyć władzę burżuazji i móc rozpocząć organizowanie nowego społeczeństwa. Wraz ze zniknięciem podziału klasowego społeczeństwa, państwo traci rację bytu.

„Skoro nie ma już żadnej klasy społecznej do uciskania, skoro wraz z usunięciem panowania klasowego i walki jednostek o byt, związanej z dotychczasową anarchią produkcji, zostają usunięte wynikające stąd kolizje i ekscesy – nie ma już wobec kogo stosować represji i niepotrzebna staje się specjalna władza represyjna, państwo. Pierwszy akt, w którym państwo występuje rzeczywiście jako reprezentant całego społeczeństwa – przejęcie w imieniu społeczeństwa środków produkcji – jest zarazem jego ostatnim samodzielnym aktem jako państwa. Ingerencja władzy państwowej w stosunki społeczne staje się zbyteczna w jednej dziedzinie po drugiej i zamiera sama przez się. Na miejsce rządzenia osobami przychodzi zarządzanie rzeczami i kierowanie procesami produkcji. Państwo nie zostaje „zniesione”, ono obumiera. To daje nam miarę wartości frazesu o „wolnym państwie ludowym”, a więc zarówno przejściowej zasadności tego frazesu ze względów agitacyjnych, jak też jego całkowitej bezzasadności naukowej. Daje to również miarę wartości postulatu tak zwanych anarchistów – zniesienia państwa za jednym zamachem.”

–Rozwój socjalizmu od utopii do nauki.

Pisma (wybór)

• Socyjalizm utopijny a naukowy; Redakcja "Przedświtu", 1882.
• Manifest komunistyczny : 1847 r. (K. Marks i F.Engels); przeł. Witolda Piekarskiego, Genewa 1883.
• Początki cywilizacji i jako metoda badań Lewisa H. Morgana; Paryż ; Lipsk : H. Le Soudier, 1885.
• Od utopii do nauki; Paryż ; Londyn : A. de Okecki, 1892.
• Zagraniczna polityka rosyjskiego caratu; Kraków : nakł. Pawła Madejskiego, 1893.
• Rewolucja i kontrrewolucja w Niemczech (Karol Marx, Fryderyk Engels); przekł. z niem. Z dod. oryg. B. Limanowskiego: Udział Polaków w ruchach rewolucyjnych w r. 1848.; Londyn, 1897.
• Wojna chłopska w Niemczech; Wydawnictwo Towarzystwa Zachęty Nauk Społecznych, Londyn : J. Kaniowski, 1902.
• Krytyka ekonomji politycznej; przeł. K. Wysznacki, Łódź : Księg. A. Strauch, 1905.
• Rozwój socjalizmu od utopii do nauki; przeł. A. Warski, Warszawa : "Biblioteka Naukowa", 1905.
• Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa : w związku z badaniami Lewisa H. Morgana (tyt. oryg. Der Ursprung der Familie, des Privateigenthums und des Staats. Im Anschluss an Lewis H. Morgan’s Forschungen); tł. Jadwigi Warskiej, Warszawa : "Biblioteka Naukowa" Wyd. św. Kucharskiego, 1906.
• Zasady komunizmu; przeł. Franciszek Dorski, Lwów : Ludowe Towarzystwo Wydawnicze, 1922.
• Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofji niemieckiej : z dodatkiem Marks o Feuerbachu (tyt. oryg. Ludwig Feuerbach und der Ausgang der Klasischen deutschen Philosophie); przeł., R. Rajchman-Ettingerowa, Warszawa : "Książka", 1922.
• Anty-Dühring : przewrót w nauce dokonany przez pana Eugenjusza Dühringa. Z. 1 (tyt. oryg. Herrn Eugen Dührings Umwälzung der Wissenschaft); przeł. z niem. Ignacy Cukerman (przedmowy, wstęp, dział 2 i 3), Janina Kociełł (dział 1 - rozdział 1-6 i 10-12), M. Kierczyńska (w dziale 1 - rozdz. 7-9), Warszawa : "Tom", 1936.
• O materializmie historycznym (K. Marks i F. Engels); S.l. : "Książka", 1945.
• Rola pracy w procesie uczłowieczenia małpy (tyt. oryg. Anteil der Arbeit an der Menschwerdung des Affen); przeł., wstępem i słowikiem zaopatrzył Leona Szyfmana, Warszawa : Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego, 1947.
• Kwestia chłopska we Francji i w Niemczech; Warszawa: Spółdzielnia Wydawniczo-Handlowa "Książka i Wiedza", 1949.
• O upadku feudalizmu i początkach rozwoju burżuazji; Warszawa: Spółdzielnia Wydawniczo-Handlowa "Książka i Wiedza", 1949.
• W kwestii mieszkaniowej ; przeł. Kazimierz Błeszyński, Warszawa: Spółdzielnia Wydawniczo-Handlowa "Książka i Wiedza", 1949.
• Prawo wartości i stopa zysku; Warszawa, 1949.

Literatura

• R. Maniewicz: Fryderyk Engels : (w 40-ą rocznicę śmierci), Lwów : "Myśl i Wiedza", 1936.
• Karl Kautsky: Friedrich Engels. Sein Leben, sein Wirken, seine Schriften. 2. Ausgabe, Vorwärts, Berlin 1895, online.
• Hermann Dollnow: Engels, Friedrich. W: Neue Deutsche Biographie (NDB). Band 4, Duncker & Humblot, Berlin 1959, ISBN 3-428-00185-0, s. 521–527, online.

Linki

• Friedrich Engels w de.wikipedia.org (online).
• Archiwum Marksa-Engelsa (pisma Engelsa w języku polskim).
• Obszerny zbiór pism Marksa i Engelsa (j. niem).
• Zbiór dzieł Marksa i Engelsa (j. niem).

Tematy pokrewne