Karl Kautsky

Karl Johann Kautsky (ur. 16 października 1854 w Pradze; zm. 17 października 1938 w Amsterdamie) – niemiecko–czeski filozof, teoretyk marksistowski i polityk socjaldemokratyczny. (wyznanie katolickie)

Karl Kautsky. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

• Ojciec: Johann (1827–96), dekorator teatralny;
• Matka: Minna z domu Jaich (1837–1912), pochodząca z Grazu pisarka i aktorka;
• Żona: 1) (rozwód) Louise Strasser (1860–1950), po rozwodzie sekretarka Fryderyka Engelsa, 2) Luise Ronsperger (1864–1944), wydała „Briefe Rosa Luxemburgs an Karl Kautsky“, tłumaczka z języka angielskiego;
• Dzieci: 3 synów.

Biografia

Karl Kautsky był synem pochodzącej z Grazu Minny (z domu Jaich) i dekoratora teatralnego Johanna Kautsky. W 1863 roku rodzina przeprowadziła się do Wiednia. Karl uczył się od 1864 roku przez dwa lata w benedyktyńskim Stiftsgymnasium Melk (Gimnazjum opactwa Melk), a następnie od 1866 w Akademisches Gymnasium w Wiedniu. Jako syn Austriaczki i Czecha był uważany za „mieszańca”, w szkole dyskryminowali go zarówno uczniowie, jak również nauczyciele. W tym czasie w Austrii panowało rasistowskie przekonanie o niższości Słowian. To zrodziło w nim głęboką nienawiść do monarchii habsburskiej. Ideałami politycznymi jego młodości stały się niepodległość Czech i proklamowanie „Republiki Czeskiej”. Pod wrażeniem rewolucji francuskiej w 1871 roku zetknął się z ideami socjalistycznymi Komuny Paryskiej i stał się zwolennikiem internacjonalizmu oraz socjalizmu. Czytał pisma Ferdinanda Lassalle i Friedricha Alberta Lange oraz Karola Darwina, którego nauki stały się dla niego decydujące, gdy zastosował je w sferze społecznej w sensie postępu społecznego. Od 1874 roku studiował w Wiedniu historię, prawo, filozofię i ekonomię polityczną. Po nieudanej próbie doktoryzowania się u Ernsta Haeckela, spowodowanej oporem wykładowców, ukończył studia bez formalnego dyplomu.

W 1875 roku Karl Kautsky przyłączył się do austriackiej socjaldemokracji (SDAP) i pod pseudonimem „Symmachos” pisał do różnych czasopism, m.in. „Arbeiter- und Volksfreund“, „Sozialist“, a także lipskiej gazety „Volksstaat“. W walkach kierunkowych w austriackim ruchu robotniczym stał po stronie „umiarkowanych”, w przeciwieństwie do anarchistycznie zorientowanych „radykałów”. Przy wyborze zawodu rozważał zostanie malarzem lub pisarzem. Napisał powieść, a w 1878 roku wystawiono w Wiedniu jego sztukę teatralną.

W 1879 roku ukazała się pierwsza praca naukowa Kautskyego „Der Einfluß der Volksvermehrung auf den Fortschritt der Gesellschaft“ (Wpływ pomnażania się ludzi na postęp społeczeństwa). W tym czasie pozostawał pod wpływem darwinowskich społeczno-reformatorskich teorii. Za namową i z rekomendacją niemieckich socjaldemokratów, szczególnie Wilhelma Liebknechta, udał się w 1880 roku do przebywającego w Zurychu Karla Höchberga. Przebywając w towarzystwie jego sekretarza Eduarda Bernsteina poznał Marksa i Engelsa. Odtąd zmniejszył się bezpośredni wpływ Karla Kautsky na austriacki ruch robotniczy, ale utrzymał się wpływ pośredni. Na zjeździe socjaldemokracji austriackiej w 1901 roku, na którym poddano rewizji kilka punktów programu założycielskiego austriackiej socjaldemokracji (SDAP) Hainfelder Programm z 1888/1889, Karl Kautsky starał się uwolnić nowo sformułowany program wiedeński od podejrzeń o rewizjonizm i bliskość Bernsteina. Na kongresie partyjnym w 1901 roku rozwinął także tezę, podjętą rok później przez Lenina w piśmie „Co robić?“ (oryg. ros. Что делать?), że klasa robotnicza nie posiada właściwie świadomości socjalistycznej, że nie wykracza poza świadomość związkową, której celem jest poprawa warunków życia, i że potrzebuje inteligencji wywodzącej się z burżuazji, aby otrzymać impulsy w kierunku świadomości socjalistycznej.

Ponieważ Kautsky utracił kontakt z Czechami, spotykał się w Szwajcarii z emigrantami rosyjskimi, gdyż nadal odczuwał większą więź ze Słowianami. Studiował pisma Nikołaja Czernyszewskiego i Piotra Ławrowa, a zaprzyjaźnił się również z późniejszymi Mienszewikami. Badał kwestie językowe na podstawie warunków szwajcarskich i opracował swój własny program narodowościowy, który był wprawdzie pod wieloma względami sprzeczny i w swej federalistycznej postaci wydawał się możliwy do zrealizowania dopiero w dalekiej przyszłości. W 1881 roku przebywał w Londynie, gdzie spotykał się z Marksem i Engelsem, z którym się zaprzyjaźnił. Engels zapoznał go z „Kapitałem” Marksa. Od tego spotkania Karl Kautsky stał się marksistą. Kiedy pogorszyła się sytuacja finansowa Höchberga, wrócił w 1882 roku do Wiednia. Tam poznał Viktora Adlera, przyszłego przywódcę socjaldemokracji austriackiej. W 1882 roku zaproponował socjalistycznemu wydawcy Heinrichowi Dietzowi publikację marksistowskiego organu teoretycznego. W 1883 roku po raz pierwszy ukazało się czasopismo „Neue Zeit”, prawdopodobnie najbardziej wpływowe pismo teoretyczne Drugiej Międzynarodówki. Jako jego redaktor (do 1917 roku) Kautsky uchodził za międzynarodowy autorytet w kwestiach teorii marksistowskiej. Jednak w dzisiejszych badaniach nad historią idei ruchu robotniczego, mimo pozornej marksistowskiej ortodoksji, skłonni jesteśmy postrzegać „kautskyanizm” jako względnie niezależny etap interpretacji Marksa.

Od 1885 do 1890 roku Karl Kautsky żył w Londynie. W 1887 roku ukazało się wprowadzenie do „Marksa nauki ekonomiczne” („Marx’ ökonomische Lehren“), w tym czasie napisał także studia historyczne na temat Thomasa Morusa i rewolucji francuskiej. W tym okresie był też sekretarzem Engelsa. Po zniesieniu przepisów antysocjalistycznych wrócił w 1890 roku do Niemiec i zamieszkał w Stuttgarcie. Tam przekształcił czasopismo „Neue Zeit“ w tygodnik. W 1891 roku zjazd partii w Erfurcie przyjął przygotowany przez Karla Kautsky projekt programu Socjaldemokratycznej Partii Niemiec ("Program Erfurcki", 141919), do którego Bernstein napisał postulaty działania. Program ten zaakceptował Engels. Dwa lata później napisał komentarz „Das Erfurter Programm in seinem grundsätzlichen Teil erläutert“ (Program Erfurcki objaśniony w swej zasadniczej części). Komentarz ten odegrał istotną rolę w ugruntowaniu idei marksistowskich w niemieckiej socjaldemokracji. W Stuttgarcie powstały także „Der Parlamentarismus, die Volksgesetzgebung und die Sozialdemokratie“ (1893, Parlamentaryzm, legislacja ludowa i socjaldemokracja) i „Vorläufer des neueren Sozialismus“ (1895, Prekursorzy nowoczesnego socjalizmu). Od 1894 roku Kautsky występował jako obrońca literacki marksizmu w licznych waśniach wewnątrz socjaldemokracji niemieckiej.

W 1897 roku zamieszkał w Berlinie. W 1899 roku ukazała się jego antykrytyka standardowego dzieła rewizjonizmu, Bernsteina „Warunek konieczny socjalizmu i zadania socjaldemokracji” („Die Voraussetzung des Sozialismus und die Aufgaben der Sozialdemokratie“) oraz „Bernstein i program socjaldemokratyczny” („Bernstein und das sozialdemokratische Programm“). Na zjeździe partii w Dreźnie w 1903 roku przeważał kierunek postulowany przez Karla Kautsky, ale w rzeczywistości niemiecka socjaldemokracja pod politycznym przywództwem Augusta Bebla przekształciła się w ruch, który w praktyce był rewizjonistyczny i reformistyczny. W piśmie „Handelspolitik und Sozialdemokratieb (Polityka handlowa a socjaldemokracja) sprzeciwił się koncepcji Maxa Schippla dotyczącej ochronnej polityki taryfowej, a w następnym roku ukazało się jego programowe pismo „Die soziale Revolution” (Rewolucja społeczna).

Po rewolucji rosyjskiej 1905 w pracy „Der politische Massenstreik“ (Polityczny strajk masowy, 1914) przeciwstawił się poglądom partyjnej lewicy (m.in. Róży Luksemburg). Od tego czasu przyjął postawę centrową, oddaloną zarówno od partyjnej prawicy, jak i lewicy. W latach 1905–10 pracował nad wydaniem „Theorien über den Mehrwert“ (Teoria o nadwyżce wartości) Marksa. W tym czasie ukazało się także jego badanie na temat „Ursprung des Christentums“ (Pochodzenie chrześcijaństwa, 1908). W sporze o kredyty wojenne w 1914 roku zajął stanowisko pośredniczące między prawicową koncepcją akceptacji a lewicową koncepcją odrzucenia.

Ponieważ od 1901 roku wykorzystywał „Neue Zeit”, który był własnością partii, do szerzenia swoich poglądów teoretycznych, w 1917 pozbawiono go kierownictwa redakcji, a na jego miejsce powołano Heinricha Cunowa. Po rozłamie w partii w 1917 roku Karl Kautsky został członkiem Niezależnej Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (Unabhängige Sozialdemokratische Partei Deutschlands – USPD). Po rewolucji październikowej wypowiadał się i pisał jako zdecydowany przeciwnik Rosyjskiej Federacji Socjalistycznych Republik Radzieckich. W 1918 roku Karl Kautsky pełnił czasowo funkcję sekretarza stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. W piśmie „Wie der Weltkrieg entstand“ (Jak doszło do wojny światowej, 1919) i w związanym z nim zbiorze dokumentów udowodnił wysoki stopień winy rządu cesarskiego.

Karl Kautsky coraz bardziej izolował się w niemieckiej socjaldemokracji, a gdy Niezależna Socjaldemokratyczna Partia Niemiec wystąpiła z Międzynarodówki Socjalistycznej, opuścił ją. W 1922 z zadowoleniem przyjął zjednoczenie resztek Niezależnej Socjaldemokratycznej Partii Niemiec i Socjaldemokratycznej Partii Niemiec oraz podjął próbę stworzenia teoretycznej podstawy socjalizmu większościowego w książce „Die proletarische Revolution und ihr Programm“ (Rewolucja proletariacka i jej program).

W 1924 roku przeprowadził się do Wiednia, gdzie dokończył główne dzieło, dwutomową pracę „Materialistyczne pojmowanie dziejów” (Materialistische Geschichtsauffassung, 1927). Po zniszczeniu austriackiej socjaldemokracji przez austriackich faszystów ukazało się w 1934 roku jego studium „Die Grenzen der Gewalt“ (Granice przemocy), w którym krytykował powstanie rozpoczęte 12 lutego 1934 roku przez lewicową organizację robotniczą Republikanischer Schutzbund, działającą z ramienia Socjaldemokratycznej Partii Austrii, przeciwko austriackiemu rządowi faszystowskiemu jako politycznie bezsensowny.

Po wkroczeniu wojsk niemieckich do Austrii Karl Kautsky emigrował do Amsterdamu, gdzie zmarł 17 października 1938 roku.

W 1938 roku Karl Kautsky był nominowany do Pokojowej Nagrody Nobla za prace „Krieg und Demokratie” (1932) i „Sozialisten und Krieg” (1937), w których próbował ujawnić czynniki, które spowodowały, że społeczeństwo poszło na wojnę i rzucić światło na socjologię wojny. Kautsky wierzył, że gdyby społeczeństwo wiedziało, co jest przyczyną wojny, to można będzie zarówno zapobiec wojnie, jak i zaprowadzić trwały pokój. Swoje badania oparł na rzeczywistości i faktach, a nie na jakiejś naciąganej fantazji. Walczył także z ideologią wojny domowej^[1].

Pisma

• Podział produktów pracy w socyalistycznem państwie, 1884
• Karola Marx'a nauki ekonomiczne, 1890, Lwów : Wydawnictwo Słuchaczów Szkoły Politechnicznej we Lwowie
• Narodowość i jej początek, 1891, Warszawa : G. Centnerszwer
• Teorja wartości (tyt. org.: Werttheorie), 1891, Lwów : nakład Księgarni Polskiej
• Niepodległość Polski, 1897, Londyn
• Zasady socyalizmu : przekład dzieła "Das Erfurter Programm", 1902, Londyn : Wydawnictwo Towarzystwa Zachęty Nauk Społecznych
• Rewolucya socyalna (Die Soziale Revolution, 1902), 1903, Kraków : Wydawnictwo Pol. Par. Soc. "Proletaryat" : Nakładem Józefa Zielińskiego
• Zasady rozwoju społeczno-demokratycznego, 1905, Warszawa : Bibjoteka Naukowa ; Lwów : Księgarnia Narodowa
• Kwestja narodowościowa w Rosji, 1906, Warszawa
• Etyka i materjalistyczne pojmowanie dziejów : szkic, 1906, Warszawa : "Przegląd Społeczny"
• Historja socjalizmu, 1906, Warszawa : "Biblioteka Naukowa"
• Ruch robotniczy w średnich wiekach : (walka czeladników z majstrami cechowymi), 1906, Warszawa : Księg. Popularna
• Kwestya rolna, 1907, Kraków
• Podstawy socjalizmu, 1907, Warszawa : Biblioteka Ludowa
• Inteligencja a socjalizm, 1907, Łódź : Księgarna Alfreda Straucha
• Rasa a żydowstwo (Rasse und Judentum, 1914), ok. 1921, Warszawa
• Pochodzenie chrześcijaństwa (Der Ursprung des Christentums, 1908), 1923, Warszawa : "Książka"
• Nauki ekonomiczne Karola Marksa, 1946, Łódź : Spółdzielnia Wydawnicza Książka
• Tomasz More i jego utopia (Thomas More und seine Utopie, 1888), 3 wyd., 1948, Warszawa : Spóldzielnia Wydawnicza "Książka"
• Z dziejów kościoła katolickiego, 1949, Warszawa : Książka i Wiedza
• Materialistyczne pojmowanie dziejów (Materialistische Geschichtsauffassung, 1927), 2 tomy, 1963, Warszawa : "Książka i Wiedza"
• Bolszewizm w ślepym zaułku (Bolschewismus in der Sackgasse, 1930), 1981, Warszawa : Ośrodek Pracy Politycznej "Sigma"
• Chrześcijaństwo : od religii ludu do Kościoła Imperium (Der Ursprung des Christentums, 1923), 2021, Sieradz : Wydawnictwo Glowbook

Literatura

• Norbert Leser: "Kautsky, Karl" w: Neue Deutsche Biographie 11 (1977), s. 373-374; URL: online
• Harald Koth: „Meine Zeit wird wieder kommen …“ Das Leben des Karl Kautsky. Dietz, Berlin 1993
• Leo Trotzki: Terrorismus und Kommunismus. Anti-Kautsky. Dröge, Berlin 1978
• Marek Waldenberg: Kautsky, 1976, Warszawa : "Wiedza Powszechna"

Przypisy

1. ↑https://www.nobelprize.org/nomination/archive/show_people.php?id=4741

Tematy pokrewne