Franciszek Liszt

Franciszek Liszt (węg. Ferenc Liszt; niem. Franz Liszt; ur. 22 października 1811 w Raiding (Doborján, Królestwo Węgier), Monarchia Austro–Węgierska; zm. 31 lipca 1886 w Bayreuth) – węgierski kompozytor, pianista, dyrygent, dyrektor teatru, nauczyciel muzyki, pisarz, jedna z najwybitniejszych postaci romantyzmu w muzyce.

Franciszek Liszt był jednym z największych wirtuozów fortepianu i dzięki ponad 1300 pracom i opracowaniom jednocześnie jednym z najproduktywniejszych kompozytorów XIX wieku. Jego koncepcja muzyki programowej i zastosowanie nowego rodzaju środków harmonicznych i formalnych czyni z niego, obok Richarda Wagnera, jedną z najbardziej znanych postaci nowej szkoły niemieckiej (niem. Neudeutsche Schule). Jest ojcem nowoczesnej techniki pianistycznej i recitalowej.

Franciszek Liszt był współzałożycielem Allgemeiner deutscher Musikverein (Powszechne Niemieckie Stowarzyszenie Muzyczne). W 1859 roku został podniesiony do stanu rycerskiego jako Ritter von Liszt. W wieku 54 lat otrzymał w Rzymie niższe święcenia kapłańskie i tytuł Abbé (ojciec).

 

Franciszek Liszt
Franciszek Liszt (1856). Autor:Wilhelm von Kaulbach. Muzeum im. Ferenca Liszta w Budapeszcie.
Źródło: Wikimedia Commons

 

Genealogia

  • Ojciec: Adam (1776–1827), pisarz, nauczyciel muzyki i 1808-22 zarządca u księcia Esterházy w Doborján;
  • Matka: Maria Anna (1788–1866), córka piekarza Matthiasa Lagera w Krems (Dolna Austria) i Franziszki Schuhmann z Öttingen;
  • Stan cywilny: kawaler; związek miłosny łączył go 1) w latach 1835-44 z pisarką Marie d'Agoult z domu de Flavigny (1805–76, pseudonim Daniel Stern), 2) od 1847 z Karoliną von Sayn-Wittgenstein;
  • Nieślubne dzieci 2 córki: Blandine Flavigny (1835–68), Cosima Flavigny (Cosima Wagner, 1837–1930) i syn Daniel Flavigny (1839–1859).

Życiorys

Pochodzenie

Franciszek Liszt był jedynym synem z drugiego małżeństwa zarządcy i nauczyciela muzyki Adama Lista (1776–1827) w służbie księcia Nikolausa II Esterházy, i jego żony Marii Anny z domu Lager (1788–1866). Adam List, już jako młodzieniec, grał na wiolonczeli w orkiestrze letniej księcia Esterházy i po przerwanych studiach teologicznych i filozoficznych rozpoczął pracę jako urzędnik administracji u księcia. Oprócz tego nadal grał jako wiolonczelista w orkiestrze w Eisenstadt/Kismarton, którą do 1804 roku kierował Joseph Haydn, a potem do 1811 Johann Nepomuk Hummel.

W 1808 roku Adam List został przeniesiony do miejscowości Doborján, która wówczas należała do Królestwa Węgier (dopiero od 1921 roku należy do Austrii jako Raiding). Tam ożenił się w styczniu 1811 roku z Anną Lager, a 22 października 1811 roku urodził się ich syn Franciszek (Ferenc, Franz). W domu rodzinnym Liszta mówiło się po niemiecku, co było częste na pograniczu węgiersko-austriackim. Od 1820 roku uczył się języka francuskiego, który już wkrótce stał się jego preferowanym językiem, w którym najczęściej prowadził też korespondencję. Później Francję postrzegał jako swoją „ojczyznę”.[1] Dopiero w 1870 roku nauczył się języka węgierskiego.[2] Chociaż Franciszek Liszt, biegle władał językiem niemieckim i francuskim i miał być może trudności w posługiwaniu się językiem węgierskim, to nie wyrzekał się węgierskiej przynależności państwowej i publicznie określał siebie jako Węgra (Madziara).[3]

Wczesny rozwój artystyczny

Według własnego przekazu Franciszka Liszta z późniejszego okresu już w wieku siedmiu lat „sam nauczył się” pisania nut, a według przekazu ojca przed dziewiątym rokiem życia zapełnił nutami kilka kartek papieru. W październiku 1820 roku, w wieku dziewięciu lat, Liszt pierwszy raz publicznie koncertował u barona von Braun w Sopron, gdzie wykonał Koncert fortepianowy Es-dur Ferdinanda Riesa i własną improwizację. 26 listopada 1820 roku miał miejsce jego koncert w Bratysławie, który odbył się w domu hrabiego Michaela Eszterházy. Zgromadzona tam szlachta i miłośnicy sztuki byli zachwyceni młodym artystą.

Adam List, który rozpoznał niezwykły talent syna, czynił wszystko, aby syna „uformować”, tak jak to uczynił Leopold Mozart z własnym synem Amadeuszem Mozartem. Nacisk ojca na karierę pianistyczną syna spowodował braki w ogólnym wykształceniu, które Liszt nadrobił dopiero później, dzięki intensywnym studiom autodydaktycznym. Aby zapewnić synowi wysoki poziom edukacji artystycznej w Wiedniu, Adam List sprzedał posiadany majątek. Dodatkowo wziął bezpłatny urlop. Gdy otrzymał od księcia 200 guldenów na edukację Franciszka, podróżował 8 maja 1822 roku z żoną i synem do Wiednia. Tam Franciszka Liszta uczył gry na fortepianie Carl Czerny, a od sierpnia 1822 kompozycji Antonio Salieri.[4]

Wkrótce po przybyciu do Wiednia Franciszek Liszt zaczął występować w kręgach prywatnych. 1 grudnia 1822 grał w Landständischer Saal Koncert fortepianowy a-moll Hummela oraz improwizację na temat arii z opery Zelmira Rossiniego i allegretto z VII Symfonii Beethovena. 13 kwietnia 1823 dał koncert w Redoutensaal.

Po bezskutecznej próbie przedłużenia urlopu na dwa kolejne lata, Adam List zrezygnował z zatrudnienia u księcia Esterházy. Rodzina udała się na Węgry, gdzie w maju 1923 roku Franciszek Liszt dał pierwszy koncert w Peszcie. Następnie wrócili do Wiednia, gdzie Liszt jeszcze przez kilka miesięcy kontynuował naukę u Czernego i Salieriego.

„Mistrz Liszt”

20 września 1823 roku Adam List z rodziną opuścił Wiedeń i z listem polecającym od księcia Metternicha wyjechał do Paryża, gdzie Franciszek Liszt miał studiować w tamtejszym konserwatorium. Po drodze koncertował w Monachium, Augsburgu, Stuttgarcie i Strasburgu. 11 grudnia 1823 rodzina przybyła do Paryża. Dyrektor konserwatorium, Luigi Cherubini, nie przyjął jednak Liszta do konserwatorium, ponieważ przeznaczone było tylko dla Francuzów. W tej sytuacji nadal uczył go ojciec, który był surowym nauczycielem,[5] a dodatkowo Franciszek Liszt brał lekcje kompozycji u Ferdinando Paëra i Antonína Reicha. Po prywatnych koncertach w kręgach arystokratycznych i koncertach w Théâtre-Italien de Paris Liszt szybko zdobył sławę we Francji. W recenzjach nazywano go nowym Mozartem.

W latach 1824–27 Franciszek Liszt podróżował z ojcem kilka razy do Anglii, gdzie koncertował m.in. na zamku w Windsorze i otrzymał miano „mistrz Liszt”. Razem z ojcem podróżował także po prowincjach francuskich i do Szwajcarii.

Z listów Adama Lista wynika, że Franciszek Liszt już we wczesnej młodości komponował utwory fortepianowe, wśród nich sonaty, koncerty, muzykę kameralną i melodie do pieśni. Prawie wszystkie te kompozycje zaginęły. Pierwszymi opublikowanymi utworami fortepianowymi „cudownego dziecka” są etiudy, wariacje na własne tematy i tematy z utworów Antona Diabelliego, Roddiniego i Gaspare Spontiniego, jak również pierwsza opera Don Sanche ou Le château d’amou (Don Sanche lub zamek miłości), którą skomponował przy pomocy swojego nauczyciela Paëra, i która 17 października 1825 roku wystawiona została w Paryżu przez Rodolphe Kreutzera. Jednak wkrótce operę wycofano z repertuaru. Również pierwsze utwory fortepianowe Franciszka Liszta nie odniosły sukcesu. To spowodowało, że w lecie 1827 roku popadł w pierwszy kryzys życiowy, o czym informują jego pamiętniki. Gdy w czasie podróży koncertowej w Anglii zachorował jego ojciec, udali się obaj na leczenie do Boulogne-sur-Mer. Tam Adam List zmarł 28 sierpnia 1827 roku, w wieku 50 lat.

Lata 1827–1834

Franciszek Liszt wrócił psychicznie załamany do Paryża, gdzie razem z matką zamieszkał w małym mieszkaniu, najpierw przy ulicy Rue Montholon, a później przy Rue de Provence. Sporadycznie chodził na koncerty innych artystów i przez dwa lata nie pracował jako pianista.[6] Aby zapewnić utrzymanie sobie i matce dawał lekcje gry na fortepianie i kompozycji. W ten sposób poznał Caroline de Saint-Criq, córkę francuskiego ministra spraw wewnętrznych, który potem z powodu dużej różnicy klasowej zabronił im dalszego spotykania się. Mając siedemnaście lat coraz bardziej popadał w depresję, zgłębiał pisma religijne, współczesną beletrystykę (Chateaubriand i Byron) i pisma filozoficzne, aby poprawić swoje wykształcenie. Poznał intelektualistów i pisarzy, m.in. Victora Hugo, Honoré de Balzaca, Heinricha Heine, Alexandre'a Dumas, George Sand i Théophile'a Gautiera. Podobnie jak wielu artystów, Franciszek Liszt angażował się także w ruch saintsimonizmu, który chciał zreformować społeczeństwo. Wielki wpływ na Liszta wywarł duchowny Félicité de Lamennais, którego czytał książkę Paroles d’un croyant (Słowa wierzącego). Odwiedził go w jego kolonii La Chênaie (Las dębowy) w Bretanii, a kilka miesięcy później także w Anglii, gdzie prowadził z nim dyskusje o religii i kwestiach społecznych. Liszt postanowił zostać księdzem i napisał esej Über zukünftige Kirchenmusik (O przyszłej muzyce kościelnej).

 

LisztLitho
Franciszek Liszt (1832). Litografia Achille Devéria.
Źródło: Wikimedia Commons

 

Do końca 1831 roku Franciszka Liszta znali Fryderyk Chopin, Niccolò Paganini, Gioachino Rossini, Vincenzo Bellini, Giacomo Meyerbeer, Hector Berlioz i Felix Mendelssohn Bartholdy. W kontaktach z tymi artystami uświadomił sobie, że jest daleko w tyle we własnym rozwoju intelektualnym. Mendelssohn uważał go za największego dyletanta wśród dyletantów.[7] Chopin w liście do przyjaciela Tytusa Woyciechowskiego napisał w 1831 roku:
„Nie uwierzysz, ile byłem ciekaw Herza, Liszta, Hillera itd., wszystko to są zera przeciw Kalkbrennerowi.”.[8]

Po wysłuchaniu kilku wykładów François-Josepha Fétisa o filozofii muzyki zaczął wiosną 1832 roku ponownie zajmować się muzyką. Po koncercie dobroczynnym Paganiniego, na rzecz ofiar panującej w Paryżu epidemii cholery, napisał w liście z 2 maja 1832 roku do Pierre' Wolffa w Genewie:

„Od 14 dni pracują mój umysł i palce jak dwaj zwariowani, – Homer, Biblia, Platon, Locke, Byron, Hugo, Lamartine, Chateaubriand, Beethoven, Bach, Hummel, Mozart, Weber są wszyscy wokół mnie. Studiuję ich, rozważam, pożeram ich z zapałem; ponadto ćwiczę 4 do 5 godzin[…]. Ach! Jeśli nie zwariuję, znajdziesz we mnie znowu artystę!”[9]

W lecie 1832 roku przebywał u rodziny Reiset w Ecoutebœuf, w pobliżu Rouen. Tam powstała pierwsza wersja jego Clochette-Fantasie op. 2, fantazji na temat rondo-finale z II Koncertu smyczkowego h-moll Paganiniego. Zagrana przez Liszta 5 listopada 1834 roku fantazja w czasie koncertu Berlioza okazała się wielkim fiaskiem, co przyjęto jako dowód, że Liszt nie potrafi komponować.[10]

Do wiosny 1835 roku Franciszek Liszt skomponował kolejne utwory, które jednak nie zostały zaakceptowane przez jemu współczesnych i później przeważnie nie włączył ich do swojego katalogu dzieł. Do nich należy także wyciąg fortepianowy z Symfonii fantastycznej c-moll Hectora Berlioza, którego premiera 5 grudnia 1830 roku zakończyła się sukcesem. Berlioza i Liszta połączyła przyjaźń. W październiku 1833 roku Liszt był świadkiem na ślubie Berlioza z angielską aktorką Harriet Smithson.

Związek Liszta z Marie d’Agoult

Do ważniejszych aspektów biografii Liszta należy jego związek z sześć lat starszą hrabiną Marie d’Agoult z domu Flavigny (1805–1876). Pochodziła z francuskiej arystokracji i od 1827 roku była żoną Charles'a d’Agoult, z którym miała dwie córki. Małżeństwo było dla niej udręką, myślała o samobójstwie i w zimie 1831 roku zaszyła się na kilka miesięcy do sanatorium w Genewie. Po powrocie do Paryża końcem 1832 roku starała się wrócić do zwykłego życia towarzyskiego. Końcem grudnia odwiedziła m.i. rodzinę hrabiego Apponyi i księżną von Rauzan.[11] W tych kręgach przebywał też Franciszek Liszt, który pałał miłością do księżnej von Rauzan. Chociaż data pozostaje niepewna, Marie d’Agoult mogła Liszta poznać też u markiza le Vayer.[12] Od początku 1833 roku Marie d’Agoult zapraszała Liszta coraz częściej do składania wizyt. Rozwinęło się między nimi silne powinowactwo nieszczęśliwych dotąd ludzi. Wykrystalizowały przy tym dwa obszary problemów, które w ich związku prowadziły do ostrych konfliktów.

      1. Chodziło przy tym z jednej strony o sprzeczne elementy osobowości artystycznej Liszta. Marzył o życiu w samotności, o komponowaniu dzieł dla małego kręgu podobnie myślących i czujących ludzi.[13] Z drugiej strony przyciągały go kręgi towarzyskie. W czasie występów pianistycznych starał się częściowo o ekscentryczne zachowanie, o publikę – jak mówił – pogardzaną, aby za każdą cenę otrzymać aplauz. Do tych aspektów jego chęci bycia artystą Marii d’Agoult nie przywiązywała żadnej wagi i uważała, że powinien zachowywać się raczej jako kompozytor.

      2. Drugim obszarem problemów były związki Liszta z innymi kobietami, które go często napastowały. W lecie 1834 roku doszło do pierwszej eskalacji, kiedy Marie d’Agoult podczas nieobecności Liszta znalazła kilka z jego starych listów. Wiosną 1835 roku okazało się, że Marie d’Agoult była w ciąży. Postanowiła opuścić męża i żyć razem z Lisztem. Na próżno Liszt i ojciec de Lamennais próbowali odwieść ją od tej decyzji. 28 maja opuściła Paryż i udała się do Bazylei, kilka dni później podążył za nią Liszt. Wiosną 1835 roku kochankowie osiedli w Genewie,[14] zamieszkali w mieszkaniu na ulicy Rue Tabazan. 19 sierpnia małżeństwo Marii d’Agoult zostało rozwiązane, a 18 grudnia urodziła się jej córka Blandine, która później został żoną premiera Francji Émile'a Olliviera. Blandine według wówczas obowiązującego prawa byłaby uznana za córkę Charles'a d’Agoulta. Aby tego uniknąć, Marie d’Agoult podczas zameldowania Blandyny w genewskim urzędzie użyła dla siebie nazwisko „Catherine-Adelaide Méran“.[15]

Lata 1835–1843

Liszt w Szwajcarii

Krótko po przybyciu do Genewy Franciszek Liszt został honorowym profesorem gry na fortepianie, uczestniczył w posiedzeniach zarządu i w działalności dydaktycznej założonego w tym czasie Konserwatorium Genewskiego. W Genewie Liszt dał kilka koncertów, znalazł czas na komponowanie (pierwsza transkrypcja Schuberta) i napisał sześć artykułów programowych Zur Stellung der Künstler (Stanowisko artystów), w których sformułował pierwszy raz edukacyjno-polityczne wymaganie sztuki wobec społeczeństwa.

W Genewie pojawiły się wkrótce problemy finansowe, ponieważ ze względu na związek z Marie d’Agoult nie mógł podejmować podróży koncertowych, a za skomponowane utwory otrzymywał mało pieniędzy. W celu rozwiązania tego problemu komponował opracowania popularnych melodii, np. Walc op. 6, Fantazja op. 7 na temat melodii z opery I Puritani Vincenzo Belliniego oraz dwie Fantazje op. 8 na temat melodii z Soirées musicales Rossiniego – chociaż ten sposób pracy mocno krytykował wcześniej w serii artykułów w Gazette musicale. W liście do Ferdinanda Hillera z listopada 1835 roku widać, że Franciszek Liszt zdawał sobie sprawę ze sprzeczności między sformułowanymi ideami w artykułach a swoją aktualną pracą i przepraszając ogłosił, że do wiosny 1837 roku chce skomponować dzieła o „trwałej ważności”.[16]

We wrześniu 1836 roku odwiedziła Liszta i Marie d’Agoult George Sand z dziećmi. Po wspólnym pobycie w Chamonix opuścili 13 października Genewę i przez Dijon wrócili do Paryża. Początkowo Liszt żył sam w Paryżu, a Marie d’Agoult mieszkała u George Sand, gdzie napisała pierwsze prace literackie. Później Marie d’Agoult znana była pod pseudonimem „Daniel Stern“.

Konfrontacja z Thalbergiem

16 listopada 1835 roku debiutował w Paryżu Sigismund Thalberg podczas prywatnego koncertu. Po kolejnych koncertach otrzymał wyśmienite recenzje i za jeden koncert w Théâtre-Italien otrzymał kwotę 10.000 franków, podczas gdy koncertujący w Lyonie Franciszek Liszt za serię koncertów miał ok. 500–600 franków. Po powrocie do Paryża 13 maja 1836 roku Franciszek Liszt pragnął zmierzyć się Thalbergiem, ale ten już wyjechał do Londynu. 8 stycznia 1837 roku ostro skrytykował w Revue et Gazette musicale Grande Fantaisie op. 22 i Kaprysy op. 15 i op. 19. Zdaniem Liszta sukces Thalberga był jedynie wynikiem propagandy.

W lutym 1837 roku Thalberg ponowie koncertował w Paryżu, odnosząc kolejne sukcesy. 31 marca obaj artyści wystąpili podczas koncertu dobroczynnego u księżnej Belgiojoso. W konfrontacji z Lisztem Thalberg wyszedł raczej jako zwycięzca.[17]

W 1837 roku doszło do debaty między Lisztem a François-Josephem Fétisem, dyrektorem Konserwatorium Brukselskiego. W artykule MM. Thalberg et Liszt w Revue et Gazette musicale z 23 kwietnia 1837 Fétis napisał:

       „Pan jest wielkim artystą, Pański talent jest ogromny, Pańska zdolność do przezwyciężania wszelkiego rodzaju         trudności jest nieporównywalna […] Jest Pan potomkiem szkoły, która została zamknięta i już więcej nie przygotowuje, nie jest Pan reprezentantem nowej szkoły. Tym człowiekiem jest Thalberg: Niech Pan zauważy, że to jest cała różnica między wami."

Jedynym wynikiem ataków Liszta na Thalberga było przysporzenie sobie wrogów. W czasie następnego pobytu w Paryżu Franciszek Liszt odniósł sukces jako pianista i kompozytor. Do połowy lat 40-tych XIX wieku uważany był za świetnego wirtuoza i jako odnoszącego sukcesy kompozytora utworów fortepianowych.

Liszt we Włoszech

Po zakończeniu paryskiego sezonu koncertowego przebywał ponownie u George Sand w Nohant w Lyonie, gdzie dał koncert dobroczynny i skomponował kawałek fortepianowy Lyon. Następnie razem z Marie podróżował przez Genewę do Włoch; małą córkę Blandine zostawił pod opieką pastora Demelleyera w Genewie. 14 sierpnia 1837 przybyli nad jezioro Lago Maggiore. Po pobycie w Como i Mediolanie, gdzie spotkał Gioachino Rossiniego, zamieszkali 6 września w Bellagio nad jeziorem Lago di Como. Początkiem listopada 1837 roku wrócili do Como, gdzie 24 grudnia urodziła się ich druga córka Cosima, późniejsza żona Richarda Wagnera.

Franciszek_Liszt
Franciszek Liszt (1839). Autor: Henri Lehmann.
Źródło: Wikimedia Commons

W marcu 1838 roku Liszt i Marie d’Agoult podróżowali do Wenecji. Tam spontanicznie zdecydował początkiem kwietnia 1838 roku dać koncert dobroczynny w Wiedniu na rzecz ofiar poszkodowanych w czasie powodzi na Węgrzech.[18] Chociaż zaplanował tylko dwutygodniowy pobyt w Wiedniu, to wrócił – po wielkim sukcesie – do Marie d’Agoult w Wenecji dopiero po dwóch miesiącach. W tym okresie pojawiła się pierwsza rysa na jego związku z Marie d’Agoult. Liszt zadawał się z kobietami w Wiedniu, a Marie rozpoczęła związek miłosny z hrabią Emilio Malazzoni.[19]

Po pojednaniu zamieszkali w Lugano. Franciszek Liszt koncertował w Mediolanie, Florencji, Bolonii i Pizie. Od stycznia do czerwca 1839 roku przebywali w Rzymie, gdzie również koncertował w kręgach arystokratycznych. 9 maja 1839 roku Marie urodziła ich syna Daniela. Potem nastąpiły jeszcze pobyty w Lukka i San Rossore oraz w październiku 1839 w Pizie i Florencji. Z powodów finansowych postanowili się chwilowo rozstać, Liszt udał się w trasę koncertową, która prowadziła do Wiednia, Bratysławy i Pesztu, a Marie wróciła do Paryża. 4 stycznia 1940 roku koncertował w teatrze w Peszcie, gdzie przyjęto go jak bohatera narodowego, a węgierscy magnaci przekazali mu szablę honorową. W jednym z kolejnych koncertów w Peszcie pierwszy raz wystąpił jako dyrygent.

Trasa po Europie

W następnych latach Franciszek Liszt koncertował w całej Europie. Wielkie sukcesy jako wirtuoz odniósł w Pradze (marzec 1840), Dreźnie i Lipsku (wiosna 1940), gdzie spotkał Roberta Schumanna i Felixa Mendelssohna Bartholdy, w Hamburgu (październik 1840), Belgii (luty/marzec 1841), Weimarze i Berlinie (zima 1841/42), Sankt Petersburgu (kwiecień 1842), w Prusach Wschodnich i krajach bałtyckich (wiosna 1842). Wiosną 1843 roku dyrygował we Wrocławiu operą Mozarta Czarodziejski flet, po czym ponownie udał się do Rosji. Jesienią był w Monachium i na zamku Hohenzollernów w Hechingen, gdzie mianowano go radcą dworu. W niektórych miastach rozwinęła się „Lisztomania”, zwłaszcza w Berlinie. Aby zadowolić zapotrzebowanie wielbicielek na loki z włosów pianisty, Liszt sprawił sobie psa, którego sierść niepostrzeżenie służyła jako dostawca loków.[20]

Liszt koncertteremben Theodor Hosemann 1842
Franciszek Liszt w karykaturze z 1842 roku.
Źródło: Wikimedia Commons

W Berlinie mianowano Franciszka Liszta członkiem Królewskiej Pruskiej Akademii Sztuk i otrzymał order Pour le Mérite. 14 marca 1842 roku otrzymał w Królewcu tytuł doktora honoris causa Wydziału Filozoficznego, w Weimarze po trasie koncertowej po Turyngii z włoskim tenorem Giovanni Battistą Rubini mianowano Liszta „wielkoksiążęcym kapelmistrzem w służbie nadzwyczajnej”,[21] co zobowiązywało go do trzymiesięcznego corocznego pobytu w Weimarze w okresie zimowym.

W Paryżu jego sukcesy były mniej spektakularne, ponieważ tutaj przebywał Sigismund Thalberg. Podobnie było też w Anglii, Szkocji i Irlandii (1840 i 1841). Wprawdzie jego dochody były teraz dość pokaźne, ale przez luksusowy i rozrzutny styl życia wydawał większość pieniędzy, a nawet robił długi, co doprowadziło do sporów z Marie.[22] W lecie 1840 roku wprawdzie razem podróżowali do Nadrenii i spędzili urlop w Fontainebleau, ale ich płomienna miłość stopniowo wyblakła.

Podczas podróży koncertowych Franciszek Liszt mało komponował, ale pobyty nad Renem zainspirowały go do pierwszych niemieckich kompozycji Im Rhein und Lorelei do tekstu Heinricha Heine, Was ist des Deutschen Vaterland do tekstu Ernsta Moritza Arndta i Rheinweinlied do tekstu Georga Herwegha. W tle aktualnego kryzysu politycznego między Francją a Niemcami, w kwestii przynależności terenów wzdłuż Renu, wystawienie pieśni Rheinweinlied w Berlinie z refrenem „Ren musi pozostać niemiecki” („Der Rhein muss deutsch verbleiben!“) było wielkim sukcesem. W Paryżu koncert na rzecz upadającego Towarzystwa Operowego z dnia 30 czerwca 1842, gdzie wykonano pieśń Rheinweinlied z niemieckim tekstem, zakończył się skandalem i rozpoczęła się w prasie francuskiej wroga kampania przeciwko Lisztowi. Dodatkowo zarzucono mu, że już w Berlinie agitował przeciw francuskim interesom.[23]

We wrześniu 1842 roku Franciszek Liszt koncertował w Kolonii w związku z wmurowaniem kamienia węgielnego pod katedrą kolońską i 13 września w Koblencji przyjął go książę Metternich. Pobyt w Koblencji w konsekwencji doprowadził do katastrofy w życiu prywatnym Liszta.

Koniec związku z Marie d’Agoult

Marie d’Agoult dowiedziała się o przygodach miłosnych Franciszka Liszta z aktorką Charlotte von Hagn, podczas jego pobytu w Berlinie, z którą spotkał się także w Koblencji. W lipcu 1843 roku Liszt i Marie spotkali się ostatni raz na wyspie Nonnenwerth na Renie. Wcześniej Liszt skomponował zadedykowaną jej pieśń Die Zelle in Nonnenwerth i zaproponował Marie, że w lecie 1843 roku zakończy karierę podróżującego wirtuoza.[24]

Jednak ostatnie pojednanie nie trwało długo. Marie d’Agoult wróciła 20 października 1843 do Paryża. Zaczęła pisać quasi autobiograficzną powieść Nélida, w której Liszta przedstawiła w postaci malarza Guermanna Regniera jako artystę z niemoralnym poglądem na życie, który chciałby tworzyć wyszukane dzieła sztuki, ale zawodzi w ich praktycznym wykonaniu. Powieść wydała anonimowo 8 sierpnia 1846 roku.

W listopadzie 1843 roku Franciszek Liszt zlecił napisanie swojej biografii Gustavowi Schillingowi. Książka pt. Franz Liszt: Sein Leben und Wirken aus nächster Beschauung dargestellt ukazała się początkiem 1844 roku i przedstawiała Liszta w samych superlatywach. Wiele legend krążących na temat dzieciństwa i młodości Liszta, które rozpowszechniane były i są wśród jego wielbicieli pochodzi właśnie z tej książki, a właściwie od Liszta, który dostarczył materiał jej autorowi.[25]

Końcem 1843 roku Marie i Franciszek Liszt rozstali się. Zaczęły się dyskusje dotyczące przyszłości ich trójki dzieci Blandine (1835–1862), Cosimy (1837–1930) i Daniela (1839–1859). Początkowo Liszt zrezygnował w piśmie z 7 maja 1844 roku z wtrącania się w wychowanie dzieci i zobowiązał do płacenie rocznie 3.000 franków na ich utrzymanie. Rok później doszło między Marie d’Agoult a Lisztem do sporu, ponieważ Liszt zażądał prawo opieki nad wszystkimi dziećmi. Aby uniknąć dalszej eskalacji napięć początkiem czerwca 1845 roku Marie d’Agoult zrezygnowała ze wszystkich praw do wspólnych dzieci z Lisztem. Odtąd Liszt zabronił kontaktować się dzieciom z matką.[26] Dzieci pozostały początkowo pod opieką babci Anny Liszt.

Kapelmistrz w Weimarze (1843–1861)

7 stycznia 1844 roku debiutował w Weimarze jako dyrygent. Z Weimaru udał się do Drezna, gdzie słyszał operę Rienzi Richarda Wagnera, z którym odtąd się przyjaźnił. W zimie 1844/45 przebywał w Hiszpanii i Portugalii. Następnie w sierpniu 1845 roku był jednym z głównych inicjatorów pierwszego Festiwalu im. Ludwiga van Beethovena w Bonn. Przy tej okazji odsłonięto też pomnik Beethovena, do którego sfinansowania dołożył się w 1836 roku. W zimie 1846/47 podróżował do Wiednia, Pesztu, Bukaresztu, Kijowa, Lwowa, Odessy, Konstantynopola i obecnego Kirowogradu.

Carolyne von Sayn-Wittgenstein 1847
Księżna Karolina zu Sayn-Wittgenstein w 1847.
Źródło: Wikimedia Commons

W Kijowie poznał 14 lutego 1847 roku księżnę Karolinę von Sayn-Wittgenstein, która się w nim zakochała i postanowiła zamieszkać z Lisztem w Weimarze. Księżna w tym czasie była już w separacji z mężem i wraz z córką mieszkała w swoim majątku w Woronińcach (lub Woronicze). Wiosną spotkali się w jej majątku, a od jesieni 1847 roku przebywał tam kilka miesięcy. 22 października 1847 roku miała miejsce ceremonia złożenia pewnego rodzaju obopólnej „obietnicy małżeństwa”. W lutym 1848 wrócił do Weimaru, do którego księżna przybyła w kwietniu 1848 roku i zamieszkała w willi w Altenburgu na obrzeżach Weimaru, do której Franciszek Liszt się wprowadził jesienią. Przez dwanaście lat żyli tam relatywnie odseparowani od wielkiego świata. Były to najproduktywniejsze lata w życiu Liszta, w czym duży udział miała Karolina.

Na przeszkodzie do planowanego ślubu stało małżeństwo księżnej. Franciszek Liszt miał nadzieję, że pozyska w tej sprawie wsparcie wielkiej księżnej Saksonii-Weimaru, Marii Pawłowej Romanowej, siostry cara Mikołaja I. Karolina rozwiodła się według prawa rosyjskiego dopiero w 1855 roku, ale jako katoliczka jednak nie była wolna. Problemy wynikły też z jej majątkiem. Została wypędzona z Rosji, a jej dobra oddano pod administrację państwową do czasu osiągnięcia pełnoletności jej córki. Kolejny problem powstał w związku z wychowaniem dzieci Liszta, które dotąd przebywały w Paryżu u babci Anny Liszt. W 1855 roku Liszt sprowadził dzieci do Weimaru, a trochę później ich dalsze wychowanie zlecił baronowej Franciszce von Bülow, matce Hansa von Bülowa, który w 1857 roku poślubił Cosimę. Syn Daniel, uzdolniony poeta, zmarł w 1859 roku na suchoty. Najstarsza córka Blandine zmarła w 1862 roku po urodzeniu pierwszego dziecka. Jedynie Cosima dożyła późnej starości i zmarła w 1932 roku w Bayreuth w wieku 92 lat.

Franciszek Liszt w Weimarze napisał wiele utworów fortepianowych m.in. Sonatę fortepianową h-moll, cykl Harmonies poétiques et religieuses, piętnaście Rapsodii węgierskich oraz liczne transkrypcje i wyciągi fortepianowe. Również tutaj wcześniej zaplanowane koncerty fortepianowe otrzymały ostateczną postać. Aby udoskonalić umiejętność instrumentalizacji orkiestrowej został sekretarzem Joachima Raffa, któremu powierzył instrumentalizowanie wielu swoich kompozycji orkiestrowych.[27] W 1856/57 opublikował dziewięć Poematów symfonicznych, a do 1861 było ich już dwanaście. Poza tym skomponował Symfonię faustowską i Symfonię dantejską. Oprócz kompozycji świeckich jak marsze, pieśni, melodramaty i utworów dla chórów męskich, powstały też dzieła religijne np. msza na chór męski i organy oraz oratoria Chrystus i Legenda o św. Elżbiecie. Kiedy w 1860 roku opuszczał Weimar jego dorobek kompozytorski był pokaźny, ale jako kompozytor nadal był mało poważany.[28]

Franciszek Liszt
Franciszek Liszt (1884), fotografia Louisa Helda.
Źródło: Wikimedia Commons

Jako dyrygent Franciszek Liszt w Weimarze wystawiał dzieła Richarda Wagnera (36 razy), któremu pomógł wiosną 1849 roku zbiec po powstaniu w Dreźnie do Szwajcarii i w następnych latach wspierał go finansowo. Również dyrygował dziełami Mendelssohna, Schumanna i Berlioza, z którym razem dyrygował w Weimarze w listopadzie 1852 i lutym 1855 roku podczas tygodnia Berlioza między innymi operą Benvenuto Cellini. Krótko po tym Berlioz skomponował operę Trojanie, której inspiratorką była Karolina von Sayn-Wittgenstein. We wrześniu 1857 roku, dyrygował Liszt prapremierą Symfonii faustowskiej i poematem symfonicznym Ideały z okazji odsłonięcia pomnika Goethego w Weimarze. Ostatnią operą, którą Liszt wystawił 15 grudnia 1858 roku w Weimarze był Cyrulik z Bagdadu Petera Corneliusa. Jego następcą jako dyrygent w weimarskim teatrze dworskim (niem. Hoftheater) został w 1858 roku Eduard Lassen. Od 1861 roku Liszt dyrygował prawie wyłącznie własnymi pracami.

W Weimarze Franciszek Liszt pracował także jako pedagog muzyczny. Do jego uczniów należeli Hans von Bülow, Emil von Sauer, Wendelin Weißheimer, Carl Tausig, Franz Bendel, Peter Cornelius, Hans von Bronsart, Karl Klindworth, Conrad Ansorge, Julius Reubke, Adele aus der Ohe, Rudolph Viole, Josef Weiß, Laura Rappoldi, Antal Siposs, Joseph Joachim, Lina Scheuer, August Stradal i późniejsza jego żona Ingeborg Stark.

Razem z Augustem Heinrichem Hoffmannem von Fallersleben założył 20 listopada 1854 roku stowarzyszenie Neu-Weimar-Verein, które wydawało czasopismo Die Laterne. Podczas obchodów 25-lecia czasopisma Neue Zeitschrift für Musik, które odbywały się w Lipsku zaproponował razem z Louisem Köhlerem utworzenie Powszechnego Niemieckiego Stowarzyszenia Muzycznego (Allgemeiner deutscher Musikverein), które ukonstytuowało się 7 sierpnia 1861 roku w Weimarze, a na przewodniczącego wybrano zaproponowanego przez Liszta Franza Brendela.

Ostatnie lata życia (1861–1886)

Bayreuthliszt
Miejsce pochówku na Cmentarzu Miejskim w Bayreuth.
Źródło: Wikimedia Commons

W sierpniu 1861 roku Franciszek Liszt opuścił Weimar, aby wziąć w Rzymie ślub z Karoliną, który zaplanowano na 22 października 1861 roku w kościele San Carlo al Corso. Jednak pomimo początkowej zgody papieża, Kościół zgodę cofnął i do ślubu nie doszło. Liszt pozostał w Rzymie, zaczął studiować teologię, pisać książki oraz tworzył teraz więcej kompozycji o tematyce religijnej. W Rzymie, gdzie spędzał większość czasu do 1870 roku prowadził życie mnicha. W lecie 1863 roku zamieszkał w klasztorze Madonna del Rosario na wzgórzu Monte Mario, gdzie odwiedził go nawet papież Pius IX. W 1865 roku wdział tonsurę i otrzymał cztery niższe święcenia od biskupa Gustava Adolfa Hohenlohe. Jako kleryk nosił odtąd rzymski kołnierz i nazywano go Abbé (ojciec), ale nie otrzymał kolejnych święceń.

Od 1865 roku Franciszek Liszt spędzał też kilka miesięcy w Budapeszcie i od 1867 również w Weimarze. Na ten okres przypadają też liczne podróże związane z wystawianiem jego dzieł. W 1879 roku koncertował ostatni raz u kardynała Gustava Adolfa Hohenlohe w Villa d’Este w Tivoli. Tam też skomponował kawałki fortepianowe, które weszły do albumu Lata pielgrzymki (Années de pèlerinage). Jego renoma jako kompozytora i nauczyciela dorównała w tym czasie jego sławie pianisty. Zwłaszcza dzieła orkiestrowe i religijne znalazły wielkie uznanie. W 1867 roku mszę Liszta grano w Budapeszcie podczas koronacji Franciszka Józefa I na króla węgierskiego.

Franciszek Liszt uczestniczył w pierwszym i drugim Festiwalu Wagnerowskim w Bayreuth (1876 i 1882). Ostatni raz córkę Cosimę i jej męża Richarda Wagnera spotkał w grudniu 1882 roku w Wenecji. W 1882 roku uczniem Liszta został Martin Krause. W 1886 roku Liszt ponownie podróżował do Bayreuth, gdzie kilka dni po przybyciu zmarł 31 lipca 1886 roku w wyniku zapalenia płuc. 3 sierpnia pochowano go na Cmentarzu Miejskim (Stadtfriedhof) w Bayreuth. Podczas uroczystości pogrzebowej w kościele Schlosskirche Anton Bruckner grał na organach motyw z Parsifala Wagnera.

Grób-Franciszka-Liszta-w-Bayreuth
Grób Franciszka Liszta w Bayreuth.
Źródło: Wikimedia Commons

Dzieła (wybór)

Symfonie

  • Symfonia faustowska (według Fausta Goethego)
  • Symfonia dantejska (Eine Symphonie zu Dantes Divina Commedia według Boskiej komedii Dantego, 1855–1856, premiera 1857)

Poematy symfoniczne (Die Sinfonische Dichtung)

  1. Ce qu'on entend sur la montagne (Co słychać w górach, według Victora Hugo, 1847/1848) – Poemat symfoniczny znany także jako Bergsinfonie, premiera 1850, po 3 kolejnych opracowaniach wersja ostateczna powstała w 1857.
  2. Tasso, Lamento e Trionfo (według dramatu Tasso Johanna Wolfganga von Goethe, 1849) – Kompozycja powstała z okazji setnej rocznicy urodzin Goethego i pierwszy raz wykonana była w 1849 roku pod kierownictwem Liszta. Nawiązuje do losów włoskiego poety Torquato Tasso. Aby podkreślić włoskie pochodzenie Tasso, Liszt nawiązuje do pieśni weneckich gondolierów.
  3. Les Préludes (według Alphonse de Lamartine, 1848)
  4. Orpheus (Orfeusz, 1853/54) – Poemat symfoniczny powstał jako wprowadzenie muzyczne do premiery w Weimarze opery Orfeusz i Eurydyka Christopha Willibalda Glucka. Inspiracją nie była opera Glucka, lecz etruska waza w Luwrze, na której pokazany był Orfeusz jako śpiewak z mitologii greckiej.
  5. Prometheus (Prometeusz, 1850) – Poemat symfoniczny inspirowany poematem Der entfesselte Prometheus Johanna Gottfrieda Herdera wystawiony 24 sierpnia 1850 w teatrze dworskim jako uwertura z okazji odsłonięcia pomnika Herdera. Po przerobieniu w 1855 stała się 5 częścią cyklu Poematy symfoniczne.
  6. Mazeppa (Mazepa nawiązuje do postaci hetmana kozackiego Iwana Mazepy, 1851, premiera 16 kwietnia 1854) – Jako program pozamuzyczny służył wiersz Victora Hugo Mazeppa.
  7. Festklänge (Uroczyste brzmienie, 1854) – Powodem tej kompozycji był planowany ślub z Karoliną von Sayn Wittgenstein.
  8. Héroïde funèbre (Heroiczny lament, 1850) – Rewolucja lipcowa z 1830 roku dała Lisztowi powód do napisania symfonii rewolucyjnej, czego efektem stał się 8 poemat symfoniczny. Aby mocniej wyrazić heroiczny charakter utworu trzykrotnie cytowana w nim jest Marsylianka, obecny hymn Francji.
  9. Hungaria (Węgry) – Podobnie jak Uroczyste brzmienie nie zawiera programu literackiego. Kompozycja powstała pod wpływem wrażeń z podróży koncertowej w 1840 roku po Węgrzech.
  10. Hamlet (według Hamleta Williama Szekspira, 1858)
  11. Hunnenschlacht (Bitwa Hunów, 1857) – Nawiązuje do monumentalnego obrazu Wilhelma von Kaulbacha Die Hunnenschlacht (1834–1837).
  12. Die Ideale (Ideały, według wiersza Die Ideale Friedricha von Schillera, 1857) – Cytaty z wiersza Schillera stały się częścią składową muzyki.
  13. Von der Wiege bis zum Grabe (Od kołyski do grobu,1881/82 w Rzymie) – Kompozycja inspirowana rysunkiem węgierskiego malarza Mihály Zichy.

Utwory fortepianowe

  • Sonata h-moll
  • I Koncert Es-dur
  • II Koncert A-dur
  • III Koncert Es-dur op. posth. (niedawno odkryty koncert, ukończony około 1839 roku)
  • Fantazja węgierska
  • Totentanz. Parafraza na temat „Dies irae”
  • Années de pèlerinage (Lata pielgrzymstwa)

Etudes d’exécution transcendante (12 Etiud transcendentalnych)

Etiudy powstały między 1826 a 1852 rokiem.

  1. Preludio
  2. W oryginale bez tytułu, ale czasami nazywane Fusées (Molto Vivace)
  3. Paysage
  4. Mazeppa
  5. Feux-follets
  6. Vision
  7. Eroica
  8. Wilde Jagd
  9. Ricordanza
  10. Bez tytułu, czasem nazywana Appassionata (Allegro Agitato)
  11. Harmonies du soir
  12. Chasse-Neige

Literatura

  • Detlef Altenburg (wydawca): Franz Liszt, Tagebuch 1827. Wien 1986.
  • Marie d’Agoult (Daniel Stern): Mémoires, Souvenirs et Journaux I/II. Présentation et Notes de Charles F. Dupêchez, Mercure de France 1990.
  • Klára Hamburger: Franz Liszt. Leben und Werk. Böhlau, Köln/Weimar/Wien 2011, ISBN 978-3-412-20581-2.
  • Hansen, Bernhard, "Liszt, Franz Ritter von" w: Neue Deutsche Biographie 14 (1985), s. 701-703 [online]; URL: https://www.deutsche-biographie.de/pnd118573527.html#ndbcontent
  • Kretzschmar, Hermann, "Liszt, Franz Ritter von" w: Allgemeine Deutsche Biographie 52 (1906), s. 28-49 [online]; URL: https://www.deutsche-biographie.de/pnd118573527.html#adbcontent

Linki

Przypisy

  1. Stosowna część oryginalnego francuskiego listu maturalnego ukazała się w tłumaczeniu barona Lannoy w wiedeńskim czasopiśmie Allgemeine musikalische Zeitung z 31 stycznia 1839. Można ją znaleźć w: Dezsö Legány, Unbekannte Presse und Briefe aus Wien : 1822-1886. s. 22 f.
  2. często cytowany list do barona Antala Augusz z 7 maja 1873, w Jung (Hrsg.): Franz Liszt in seinen Briefen. s. 236 f., w którym Liszt ubolewa nad swoją słabą znajomością języka węgierskiego.
  3. Békefi: Franz Liszt. Seine Abstammung – seine Familie. s. 29.
  4. Jung (wydawca): Franz Liszt in seinen Briefen. s. 7 ff.
  5. lista Adama Lista do Carla Czerny z 29 lipca 1824, w Burger: Franz Liszt. s. 36.
  6. Keeling: Liszt’s Appearances in Parisian Concerts 1.
  7. Mendelssohn Bartholdy: Reisebriefe 1830–32. s. 315.
  8. Do Tytusa Woyciechowskiego w Poturzynie. pl.chopin.nifc.pl.
  9. La Mara (wydawca): Franz Liszts Briefe. Erster Band, Leipzig 1893, s. 7 f.
  10. notatka dotycząca koncertu w Le Pianiste z 20 listopada 1834, s. 16, i list Liszta do Jules'a Janina, w Vier (wydawca): L’artiste – le clerc. s. 145.
  11. List hrabiny do matki z 25 grudnia 1832; Vier: Comtesse d’Agoult I. s. 130; d’Agoult: Souvenirs I. s. 420.
  12. W dawniejszej literaturze podawany jest grudzień 1933 roku jako data ich poznania u markiza le Vayer. Inne źródła podają grudzień 1832 roku.
  13. Charakterystycznym przykładem jest przedmowa do cyklu utworów fortepianowych Harmonies poétiques et religieuses (Harmonie poetyckie i religijne), które w maju 1833 skomponował dla Marii d’Agoult.
  14. Pobyt w Bazylei i podróż przez Szwajcarię Marii d’Agoult opisała w autobiograficznych rękopisach, które zachowała jej córka Claire – niestety niekompletne; d’Agoult: Souvenirs. s. 73 ff.
  15. tutaj Vier: Comtesse d’Agoult I. s. 393.
  16. Kroó, György: “La ligne intérieure” – the Years of Transformation and the “Album d’un voyageur”. W: Studia Musicologica Academiae Scientiarum Hungaricae. 28 1986, s. 250.
  17. Recenzja w Revue et Gazette musicale z 9 kwietnia 1837, s. 126, w której Liszt otrzymał radę, żeby wziął wzór z Thalberga. W La Presse z 10 kwietnia 1837, Liszt otrzymał podobną radę. Dalsze komentarze w Gooley: The Virtuoso Liszt, i w uwagach do recenzji Liszta w Liszt, Franz: Sämtliche Schriften, wydawca Detlef Altenburg, tom 1: Frühe Schriften, Wiesbaden 2000.
  18. Mary Tibaldi-Chiesa: Franz Liszt in Italia. W: Nouva Antologia 386 1936, s. 143. Charles Suttoni: Liszt Correspondance in Print: An Expanded Annotated Bibliographie. W: Journal of the American Liszt Society. 25 (January – June 1989), s. 107.
  19. Marie d’Agoults relacja w autobiograficznym manuskrypcie Episode de Venise w d’Agoult: Souvenirs II s. 247 ff. Protzies: Studien zur Biographie Franz Liszts. s. 92.
  20. helles-koepfchen.de.
  21. Wolfgang Dömling: Franz Liszt und seine Zeit. Laaber 1985, s. 20–25.
  22. List Liszta do Marie d’Agoult, w Liszt-d’Agoult: Correspondance I. s. 450; także d’Agoult: Souvenirs II. s. 251, oraz s. 332, przypis 266.
  23. Gooley: The virtuoso Liszt. s. 191.
  24. List z 22 stycznia 1843, w Liszt-d’Agoult: Correspondance II. s. 253.
  25. W przypisie wydawcy książka jest jedyną poprawną i autentyczną biografią Liszta. Z załącznika wynika, że Liszt przed opublikowaniem książkę przeczytał i poprawił.
  26. Obie córki odwiedziły matkę pierwszy raz dopiero początkiem 1850 roku, gdy znalazły jej adres. Na temat reakcji Liszta Walker: Weimar Years. s. 429 ff. Do ponownego kontaktu matki i córek doszło dopiero w 1854 roku.
  27. Helene Raff: Franz Liszt und Joachim Raff, s. 387.
  28. Jung (wydawca.): Franz Liszt in seinen Briefen, s. 180 f.