Franz Kafka

Franz Kafka (żydowskie imię: אנשיל, Anschel; ur. 3 lipca 1883 w Pradze; zm. 3 czerwca 1924 w Kierling, Austria) – niemieckojęzyczny pisarz. Oprócz niedokończonych powieści (Proces, Zamek i Ameryka) napisał liczne opowiadania, dzienniki i listy.

Pisma Franza Kafki w dużej części wydane zostały, wbrew jego ostatniej woli, dopiero po jego śmierci przez Maxa Broda (1884–1968). Jego dzieła zaliczają się do kanonu literatury światowej. Obok poetów Rainera Marii Rilkego (1875–1926) z Pragi, Alfreda Döblina (1878–1957) ze Szczecina, Franza Werfela (1890–1945) z Pragi, Gerharta Hauptmanna (1862–1946) z Szczawno–Zdroju, Thomasa Manna (1875–1955) z Lubeki i Bertolta Brechta (1898–1956) z Augsburga przyczynił się do rozsławienia literatury niemieckiej na świecie. Jednak żaden z wymienionych nie wywarł takiego wpływu na literaturę po II wojnie światowej jak Franz Kafka. Jego prozę, opowiadania, dzienniki i listy nie da się przyporządkować do żadnych nurtów czy szkół literackich. Na całym świecie pisma Franza Kafki znajdują interpretatorów wśród germanistów, filozofów, psychologów, teologów i wywołują niekończący się spór egzegetyczny, któremu towarzyszą nowe edycje i przekłady, opracowania sceniczne i filmowe. (wyznanie mojżeszowe)

Franz Kafka 1906
Franz Kafka (ok. 1906).
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec: Hermann (Heymann Chaim ben Jakob) (1852–1931), kupiec, zwierzchnik synagogi w Pradze, syn rzeźnika Jakoba Amschela ze Strakonic (niem. Strakonitz) i Fanny Platowski;
  • Matka: Julie (1856–1934), córka handlarza suknem i browarnika w Podiebradach Jakoba Löwy (1824-ca. 1876) z Humpoleca (niem. Humpoletz) i Esther Porias;
  • Rodzeństwo: bracia Georg i Heinrich (zmarli niedługo po narodzinach), siostry Elli (1889–1941?), Valli (1890–1942?) i Ottla (1892–1943?) zostały w 1941/42 deportowane do obozu koncentracyjnego lub getta, gdzie ślad po nich zaginął;
  • Stan cywilny: kawaler; zaręczony z Felice Bauer (1887–1960), Julie Wohryzek (1891–1944) i Dorą Dymant (1898–1952); przyjaciółka Milena Jesenská (1896–1944).

Życiorys

Dzieciństwo, młodość i edukacja

Franz Kafka należał do mniejszości mieszkańców Pragi, którzy na co dzień posługiwali się językiem niemieckim. Oprócz tego nauczył się języka czeskiego. Gdy się urodził, Praga należała do monarchii austro–węgierskiej, w której mieszały się liczne narodowości, języki oraz polityczne i społeczne nurty. W tak zróżnicowanym mieście trudno mu było odnaleźć tożsamość kulturową.

Franz_ Kafka_jako_uczeń_(przed_1900)
Franz Kafka jako uczeń (przed 1900).
Źródło: Wikimedia Commons

Podczas gdy z listów i dzienników wynika, że stosunek z ojcem był napięty a matka stała w tle, to właśnie krewni matki stali się wzorami czeladników, ekscentryków, uczonych w Talmudzie, a lekarz wiejski wujek Siegfried Löwy przykładem dla opowiadania Wiejski lekarz (Ein Landarzt).

Od 1889 do 1893 Franz Kafka uczył się w niemieckiej szkole dla chłopców w Pradze, po czym od 1893 do 1901 w niemieckojęzycznym gimnazjum humanistycznym na praskiej starówce (Stare Miasto; niem. Altstadt), które mieściło się w pałacu Goltz-Kinskich, w którym sklep galanteryjny prowadzili także jego rodzice. Mimo, że należał do przodujących uczniów, to jego szkolne dni stały w cieniu wielkich lęków przed porażką. Groźby ojcowskie, ostrzeżenia pracowników domowych, którzy się nim opiekowali oraz przepełnione klasy wywoływały w nim strach i niepewność.

Już jako uczeń zajmował się literaturą. Jego wczesne prace jednak zaginęły, przypuszczalnie je zniszczył, tak jak i wczesne dzienniki. Od 1899 zainteresował się socjalizmem i pomimo relegowania kolegi ze szkoły pozostał wierny swoim przekonaniom. Po zdanej w 1901 maturze odbył razem z wujkiem Siegfriedem Löwy podróż do Norderney i Helgolandu.

W latach 1901–06 studiował na Niemieckim Uniwersytecie Karola i Ferdynanda (Deutsche Karl-Ferdinands-Universität) w Pradze. Początkowo studiował chemię, wkrótce przeniósł się na kierunek prawniczy, a potem przez jeden semestr na germanistykę i historię sztuki. Rozczarowany wykładami Augusta Sauera (1855–1926) zamierzał przenieść się na uniwersytet w Monachium, jednak rozmyślił się i pozostał w Pradze. W 1902 słuchał wykładów Antona Martyego (1847–1914) o kwestiach fundamentalnych psychologii opisowej. Od 1903 kontynuował studia prawnicze i w 1906 uzyskał tytuł doktora prawa. Następnie odbył obligatoryjną, bezpłatną, roczną praktykę w sądzie krajowym i karnym.

Kariera zawodowa

Po rocznej działalności w prywatnym towarzystwie ubezpieczeniowym „Assicurazioni Generali“ (październik 1907 – lipiec 1908) pracował od 1908 do 1922 w „Zakładzie Ubezpieczeń Robotników od Wypadków Królestwa Czeskiego w Pradze” (niem. „Arbeiter-Unfallversicherungs-Anstalt für das Königreich Böhmen in Prag“). Praca ta wymagała dokładnego poznania produkcji przemysłowej i techniki. Jako 25-latek przedstawił sugestie dotyczące przepisów związanych z zapobieganiem wypadkom. Poza pracą służbową Franz Kafka solidaryzował się politycznie z robotnikami. Jako przechodzień brał udział w demonstracjach i nadal nosił czerwony goździk w butonierce. Początkowo pracował w oddziale wypadków, później w oddziale ubezpieczeniowo-technicznym.

Od 1910 należał jako koncypista do oddziału przedsiębiorstw. Przygotowując się do tego stanowiska brał udział w wykładach na temat technologii mechanicznej na politechnice w Pradze. Franz Kafka sporządzał informacje i przygotowywał, ważne na pięć lat, klasy zagrożeń w ubezpieczonych przedsiębiorstwach. Od 1908 do 1916 odbywał zawsze krótkie podróże po Czechach Północnych.

Za swoje zasługi cztery razy awansował: w 1910 na koncypistę, w 1913 na podsekretarza, w 1920 na sekretarza i w 1922 na starszego sekretarza. W tym czasie również angażował się w firmie rodziców, a od 1911 był cichym udziałowcem w fabryce azbestu szwagra. Spokojne i osobiste obejście z robotnikami Franza Kafki odróżniało się od wyniosłej postawy jego ojca.

Pierwsza wojna światowa przyniosła nowe doświadczenia, kiedy tysiące wschodnich uciekinierów żydowskich przybyło do Pragi. W ramach opieki nad nimi troszczył się o ich rehabilitację i zawodowe przekwalifikowanie ciężko rannych, do czego został zobowiązany przez swoją placówkę ubezpieczeniową. W 1917 rozpoznano u Franza Kafki gruźlicę i zwrócił się z prośbą o przeniesienie na emeryturę. Zakład, w którym był zatrudniony wzbraniał się przed tym i dopiero, po pięciu latach, zwolnił go 1 lipca 1922 roku.

Relacje z ojcem

Konfliktowe relacje z ojcem należały do centralnych i istotnych motywów pism Franza Kafki. Ojca, który pochodził z ubogiej rodziny i dzięki własnej pracy doszedł do majątku, opisał jako grubianina, pomstującego i despotycznego człowieka. Regularnie Hermann Kafka w ostrych tyradach uskarżał się na swoją skromną młodość i podkreślał dobrą egzystencję swoich potomków i pracowników, którą sam wszystkim zapewnił.

W napisanym w 1919 Liście do ojca (Brief an den Vater, wydrukowany 1952) analizował stosunek Hermanna Kafki do dzieci i próbował usprawiedliwić własne zachowanie wobec niego. W postępowaniu ojca widział najważniejszą przyczynę niekorzystnego przebiegu własnego życia i zniszczenie jego osobowości. Porywczość, upór i ironia, dręczenie i rozżalanie się nad sobą ojca miały działać pobudzająco, lecz odnosiły odwrotny skutek. Franz Kafka stał się strachliwy, miał ciągłe poczucie winy i brakowało mu wiary w siebie, a ostatecznie doprowadziło to do jego niepowodzeń w stosunkach międzyludzkich. Matka, pochodząca z rodziny wykształconej, stanowiła przeciwny biegun w stosunku do grubiańskiego męża, ale tolerowała prawa patriarchatu.

W opowiadaniach Franza Kafki postacie ojców często są przedstawione jako ludzie niesprawiedliwi i władczy. W noweli Przemiana (Die Verwandlung, 1915) syn Gregor został obrzucony jabłkami i przy tym śmiertelnie ranny. W opowiadaniu Wyrok (Das Urteil, 1913) potępia postępowanie silnego i wzbudzającego strach ojca wobec syna Georga Bendemanna, który skacze z mostu i tonie. W liście tym opisał również traumatyczne przeżycie z dzieciństwa, gdy pewnej nocy stał sam na balkonie rodzicielskiej sypialni. Przeżycie to wróciło w powieści Ameryka (Der Verschollene) i noweli Przemiana (Die Verwandlung, 1915). Także zwyczaje przy stole podczas posiłków, kiedy ojciec dokładnie obserwował dzieci i krytykował każdy ich błąd, zostały pokazane w scenie posiłku w powieści Ameryka (Der Verschollene).

Przyjaźnie i związki z kobietami

Początkowo bardzo ważna dla samoodnalezienia się Franza Kafki jako artysty w okresie do 1904 miała przyjaźń z kolegą klasowym Oskarem Pollakiem (1883–1915), późniejszym historykiem sztuki, który go zainteresował „dziełami sztuki” wydawanymi przez Ferdinanda Avenariusa (1856–1923). Także stały krąg przyjaciół rówieśników, który powstał w pierwszym okresie jego studiów uniwersyteckich, pobudził go do własnej twórczości. Do tego ścisłego grona należeli Max Brod (1884–1968), Felix Weltsch (1884–1964), Ludwig Winder (1889–1946), Oskar Baum (1883–1941), ale kontakt z nim utrzymywali także tacy literaci jak Franz Werfel (1890–1945), Rainer Maria Rilke (1875–1926), Gustav Meyrink (1868–1932) i Hugo Bergmann (1883–1975). Szczególnie Max Brod, który wcześnie zdobył uznanie literackie, motywował go do bardziej wytężonej pracy i aktywnie pomagał przyjacielowi w publikowaniu pism. Franz Kafka pokazał w 1904 młodszemu o rok Maxowi Brodowi (1884–1968), swojemu dozgonnemu przyjacielowi, pierwszą próbę literacką pt. Opis walki (niem. Beschreibung eines Kampfes), o której Brod bardzo pozytywnie się wypowiedział. Tą pierwszą wersję Opisu walki z lata 1904/06 przerobił ponownie w 1909/10, a ukazała się dopiero w 1969. Max Brod skontaktował go również z lipskim wydawnictwem „Rowohlt Verlag”, w którym ukazały się pierwsze publikacje Franza Kafki.

Wśród przyjaciół Franza Kafki znajdował się także Icchak Löwy (1887–1942), aktor z chasydzkiej rodziny warszawskiej, który zwrócił na siebie uwagę autora Procesu swoją bezkompromisowością, dzięki której zrealizował swoje zainteresowania artystyczne wbrew oczekiwaniom jego ortodoksyjnych rodziców. Okres szczytowy ich przyjaźni przypadł na lata 1911 i 1912. Löwy pojawił się jako narrator we fragmencie O teatrze żydowskim (Vom jüdischen Theater, 1917), kiedy ponownie spotkali się w lecie 1917 w Budapeszcie.

Z grona rodzinnego najściślejszy kontakt utrzymywał z najmłodszą siostrą Ottlą. Ona była tą, która zawsze stała u jego boku, gdy ciężko zachorował i koniecznie potrzebował pomocy i leczenia.

Franz Kafka miał ambiwalentny stosunek do kobiet. Z jednej strony go pociągały, z drugiej strony uciekał przed nimi. Po każdym z jego podbojowych kroków następowała reakcja obronna. Listy i wpisy w dzienniku Kafki sprawiają wrażenie, że jego życie miłosne dokonywało się w istocie jako twór korespondencyjny. Do Felice Bauer (1887–1960) potrafił dziennie napisać trzy listy miłosne. Fakt, że nie ożenił się, przysporzył mu określenie „kawalera literatury światowej”. Jako przyczynę bojaźni Kafki przed stałym związkiem jego biografowie przyjmują obok mniszego sposobu pracy (presja samotności i brak związku, aby móc pisać) także impotencję (Louis Begley) i homoseksualizm (Saul Friedländer).

Pierwszą miłością Kafki była urodzona w 1888 w Wiedniu, o pięć lat młodsza maturzystka, Hedwig Therese Weiler. Franz Kafka poznał ją w lecie 1907 w Třešťie (niem. Triesch) koło Jihlavy (Morawy), gdzie oboje spędzali ferie u krewnych. Chociaż spotkanie ich zaowocowało korespondencją, to do kolejnego już nie doszło.

Felice Bauer, pochodząca z drobnomieszczańskiej rodziny żydowskiej, i Franz Kafka spotkali się pierwszy raz 28 sierpnia 1912 w mieszkaniu jego przyjaciela Maxa Broda. Zatrudniona była jako urzędniczka w firmie „Carl Lindström AG”, która produkowała m.in. gramofony i parlografy (pierwsza wersja dyktafonu). Po wymianie 300 listów i 6 krótkich spotkaniach doszło w czerwcu 1914 do oficjalnych zaręczyn w Berlinie - jednak już po sześciu tygodniach do rozwiązania zaręczyn. Zerwanie było konsekwencją pewnej rozmowy z 12 lipca 1914 w berlińskim hotelu „Askanischer Hof“ między nim a Felice w obecności siostry Felice Erny i Grete Bloch (1892–1944). W czasie tego spotkania Kafka został skonfrontowany z wypowiedziami listownymi, skierowanymi do Grete Bloch, które ujawniły go jako niechętnego wobec małżeństwa. W swoich dziennikach Kafka wydarzenie to określił „sądem w hotelu”. Jednak później doszło między nimi do drugich zaręczyn podczas wspólnego pobytu w Mariańskich Łaźniach w lipcu 1916. Zaręczyny ponownie zostały rozwiązane, gdy okazało się, że Kafka chory jest na gruźlicą (lato 1917).

Po ostatecznym zerwaniu z Felice zaręczył się w 1919 z Julie Wohryzek (1891–1944), córką praskiego szewca, którą poznał podczas pobytu w sanatorium we wsi Želízy, leżącej 30 km od Pragi. Po wspólnym spędzeniu powojennego lata ustalili termin ślubu, jednak po nieudanym poszukiwania mieszkania w Pradze, rozeszli się w następnym roku. Powodem tego mogła być też znajomość z Mileną Jesenską (1896–1944), pierwszą tłumaczką jego tekstów na język czeski. Pochodząca z Pragi publicystka była żywotną, samoświadomą, nowoczesną, wyemancypowaną kobietą w wieku 24 lat. Mieszkała w Wiedniu i znajdowała się w rozpadającym małżeństwie z praskim pisarzem Ernstem Polakiem (do 1938: Pollak; 1886–1947). Po pierwszych kontaktach listowych doszło do wizyty Kafki w Wiedniu. Po jego powrocie do Pragi rozwinęła się między nimi obszerna korespondencja. Jednak podobnie jak w poprzednich związkach powstały u niego wątpliwości i wycofał się. Ostatecznie w listopadzie 1920 Kafka zakończył związek z nią i korespondencję. Przyjacielski kontakt między nimi istniał jednak do śmierci Kafki.

W 1923 poznał w nadbałtyckim uzdrowisku Graal-Müritz Dorę Diamant (także Dora Dymant; 1898–1952). We wrześniu 1923 para przeprowadziła się do Berlina, gdzie planowali małżeństwo. Zamiary ich spotkały się najpierw ze sprzeciwem ojca i ostatecznie poległy z powodu złego stanu zdrowia Franza Kafki. Następnie w kwietniu 1924 Kafka udał się do prywatnego sanatorium we wsi Kierling koło Klosterneuburg, gdzie opiekowała się nim do jego śmierci Dora Diamant, która będąc bez środków do życia skazana była na pomoc rodziny i znajomych Kafki.

Choroba i śmierć

Grób Franza Kafki na Nowym cmentarzy żydowskim w Pradze (Nový židovský hřbitov na Olšanech)
Grób Franza Kafki na Nowym cmentarzy żydowskim w Pradze (Nový židovský hřbitov na Olšanech).
Źródło: Wikimedia Commons

W sierpniu 1917 Franz Kafka miał w nocy pierwszy krwotok z płuc. Ustalono u niego gruźlicę płuc, chorobę, która w tamtych czasach była nieuleczalna. Jesienią 1918 zachorował na grypę hiszpańską, która pociągnęła za sobą kilkutygodniowe zapalenie płuc. Odtąd stan jego zdrowia pogarszał się z roku na rok, pomimo długotrwałych pobytów w licznych sanatoriach. Podczas pobytu w Berlinie w 1923/24 gruźlica zaatakowała mu krtań, zaczął stopniowo tracić możliwość mówienia, ale mógł jeszcze przy dużych boleściach przyjmować pokarm i płyny. W czasie pobytu w sanatorium Wienerwald w kwietniu 1924 dr Hugo Kraus, kierownik pulmonologii, definitywnie zdiagnozował gruźlicę krtani. Ze względu na zły stan zdrowia Franza Kafki operacja była niemożliwa. 3 czerwca 1924 Franz Kafka zmarł w sanatorium w Kierling koło Klosterneuburga. Jako przyczynę zgonu ustalono niewydolność serca. Pochowany został na Nowym Cmentarzu Żydowskim w Pradze–Žižkov.

Twórczość

Chociaż Franz Kafka pisał od lat gimnazjalnych i od 1898 poświęcił się ostatecznie literaturze, to najwcześniejsze zachowane dzieło, pierwsza wersja Opisu walki, pochodzi dopiero z lat 1904/06. Kafka zniszczył później większą część wczesnych pism, które nie odpowiadały jego intencjom artystycznym. Na pierwszą fazę literackiej pracy Franza Kafki wpływ wywarli m.in. Hugo von Hofmannsthal (1874–1929, szczególnie pismo Rozmowa o poezji, 1902), Stefan George (1868–1933), Thomas Mann (1875–1955, Tonio Kröger), Rainer Maria Rilke (1875–1926) i prascy poeci (np. Gustav Meyrink (1868–1932)oraz moda na chińszczyznę (Chinesische Lyrik vom 12. Jahrhundert bis zur Gegenwart (Chińska liryka od XII wieku po współczesność), 1905), jak również psychologia Ernsta Macha (1838–1916) i Gustava Theodora Fechnera (1801–1887).

Fragment powieści Przygotowanie do ślubu na wsi (Hochzeitsvorbereitungen auf dem Lande, 1907, wydrukowany w 1951) przedstawia nieświadomy opór młodego urzędnika wobec narzeczonej, co ujawnia się w wewnętrznych monologach narzeczonego. Sposób pokazania poszczególnych obserwacji zdradza wpływ Gustave'a Flaubert'a (1821–1880), którego wówczas odkryli dla siebie Max Brod i Franz Kafka.

Podjęte w następnych latach razem z Maxem Brodem podróże miały również znaczenie literackie. Prowadziły one we wrześniu 1909 do miejscowości Riva del Garda i Brescia, gdzie odbywał się międzynarodowy tydzień lotnictwa, o którym w tym samym miesiącu Kafka napisał felieton Die Aeroplane in Brescia (Aeroplany w Brescia, wydany w 1974). W październiku 1910 obaj udali się do Paryża, w sierpniu i wrześniu 1911 do Zurychu, Lugano, Mediolanu, Stresy i Paryża (Kafka pozostał sam jeszcze tydzień w sanatorium w Erlenbach koło Zurychu). Po drodze powstał plan wspólnego napisania powieści podróżniczej (Richard und Samuel (Ryszard i Samuel)). Ukończyli jednak tylko pierwszy rozdział, który w 1912 ukazał się pt. Die erste lange Eisenbahnfahrt (Pierwsza długa podróż koleją). Końcem czerwca 1912 Kafka i Brod spotkali się w Weimarze. Kafka pozostał trzy tygodnie jeszcze w lipcu w sanatorium przyrodoleczniczym koło Stapelburga w Harzu. W Lipsku spotkał się z wydawcami Ernstem Rowohltem i Kurtem Wolffem, z którymi omówił wydanie pierwszej książki zatytułowanej Rozważania (1912, Betrachtungen), zawierającej 18 krótkich tekstów prozą, częściowo z obu wersji Opisu walki.

Dwa dni po rozpoczęciu korespondencji z Felice Bauer i w związku z tym wydarzeniem, w nocy z 22 na 23 września 1912 napisał opowiadanie Wyrok (Das Urteil, druk 1913), stanowiące przełom tematyczny i stylistyczny w jego sposobie przedstawiania, który później zapewnił mu światową sławę. W opowiadaniu opisał zniszczenie przez ojca woli syna, który miał zamiar się ożenić. W psychologicznym prototypie postaci ojca widoczny jest późniejszy sprzeciw Hermanna Kafki przeciw planowanemu małżeństwu syna. Końcem września 1912 zaczął powieść Zaginiony (Verschollenen), którą później Max Brod zatytułował Ameryka - pierwsza wersja napisana zimą i wiosną nie zachowała się. Od 17 listopada do 7 grudnia 1912 przerwał pracę nad powieścią i opracował opowiadanie Przemiana (Verwandlung), które ukazało się w 1915 najpierw w czasopiśmie „Die Weißen Blätter” wydawanym przez René Schickele (1883–1940), a później w formie książki w grudniu 1915 w serii broszur Der Jüngste Tag wydawanej przez Kurta Wolffa. Prace nad powieścią Zaginiony (Ameryka) kontynuował do 1914 roku. W 1913 ukazał się pierwszy rozdział powieści jako opowiadanie Palacz (Der Heizer), a niedokończoną powieść wydał w 1927 Max Brod. W opowiadaniu Wyrok ukazuje się wpływ żydowskiej sztuki ludowej, w Przemianie wpływ powieści Sobowtór Fiodora Dostojewskiego, a według własnych słów autora Zaginiony (Ameryka) jest dopasowaną czasowo imitacją powieści Charlesa Dickensa Dawid Copperfield.

Początkiem sierpnia 1914 zaczął pracę nad powieścią Proces, którą przerwał w styczniu 1915, gdy musiał wolny czas poświęcić pracy w fabryce azbestu. Już data powstania powieści daje powód do przypuszczenia, że Proces może przedstawiać literackie opracowanie problematycznego związku Franza Kafki z Felice Bauer. Wskazują na to również poszczególne postacie powieści np. bohaterka panna Bürstner występuje w manuskrypcie zawsze jako F. B., wydaje się tak jak i rola, którą gra w akcji powieści, odpowiadać Felice Bauer; panna Montag (Poniedziałek), przyjaciółka panny Bürstner wskazuje na Grete Bloch, zaufaną Felice, z którą w pewien poniedziałek zaczął Franz Kafka obszerną korespondencję; wiek uwięzionego Józefa K., długość jego procesu, rodzaj charakteru, kondycja fizyczna i duchowa, jak również jego problemy zawodowe korespondują z faktami z życia autora w tym czasie. Jak już wcześniej było wspomniane rozmowę w hotelu z Felice Bauer w obecności Grete Bloch nazwał „sądem w hotelu”. W badaniach powieści szczególnie dyskutowana jest kwestia winy prokurenta. Podczas gdy ten sam zapewnia o swojej niewinności, to dokładna analiza tekstu prowadzi do przeciwnego wniosku; także Kafka określa go w swoim wpisie w dzienniku jako winnego. Powieść ta interpretowana jest w kategoriach psychoanalitycznych jako wyraz kompleksu Edypa, w kategoriach filozoficznych jako nawiązanie do myśli Sørena Kierkegaarda (1813–1855), w kategoriach politycznych jako analiza totalitaryzmu, w kategoriach marksistowskich jako wyraz mieszczańskiego dekadentyzmu.

Szczególną uwagę zwraca opowiadanie Przed prawem (Vor dem Gesetz, opublikowane 1915), w którym autor opisuje człowieka ze wsi, stojącego bezskutecznie przed otwartymi zawsze wrotami do prawa, przez które nie przepuszcza go pilnujący je strażnik. Przybysz spędza resztę życia przed tymi wrotami, których nie zdołał przekroczyć. Postawa strażnika interpretowana jest często jako paralela kafkowskiej manii ojca.

W październiku 1914 powstało opowiadanie Kolonia karna (In der Strafkolonie, opublikowane 1919), w którym Franz Kafka poruszył również tematykę sprawiedliwości. Oficer opowiada podróżnemu o kolonii karnej, o działaniu aparatu do tortur i z pedantyczną dokładnością opisuje jego działanie oraz sześciogodzinne cierpienia ofiar. Przykładem ofiary jest żołnierz (ordynans) pobity przez przełożonego. Za próbę obrony, żołnierz trafia do kolonii karnej, gdzie bez prawa do obrony zostaje skazany. Oficer reprezentuje bezgraniczny podziw dla maszyny, którą nazywa sprawiedliwością i potęgą bez granic. Po ukazaniu się Palacza nosił się jakiś czas z zamiarem wydania opowiadań Wyrok, Przemiana i Kolonia karna pod wspólnym tytułem Kary (Strafen).

Na zimę 1916/17 i następny rok przypada największa produktywność pisarza. W tym czasie powstały opowiadania i przypowieści Troska ojca rodziny (Sorge des Hausvaters, pierwsze wydanie 1919), Nowy adwokat (Der neue Advokat, pierwsze wydanie 1917), Budowa muru chińskiego (Beim Bau der Chinesischen Mauer, pierwsze wydanie 1931), Sprawozdanie dla Akademii (Bericht für eine Akademie, pierwsze wydanie 1917) i fragment Myśliwy Grakchus (Der Jäger Gracchus, pierwsze wydanie 1931 i 1937).

Po zdiagnozowaniu gruźlicy Franz Kafka przerwał w 1918 działalność pisarską, którą wznowił dopiero początkiem 1922 pod wpływem przeżyć związanych z miłością do Mileny Jesensky. Pierwszym ważnym pismem z tego okresu było opowiadanie Głodomór (Ein Hungerkünstler), które w 1922 ukazało się na łamach czasopisma literackiego „Die neue Rundschau”. Od stycznia do sierpnia lub września tegoż roku pisał powieść Zamek (Das Schloß, pierwsze wydanie 1926).

Chociaż Franz Kafka zażądał od swego przyjaciela Maxa Broda, żeby spalił wszystkie jego pisma, ten tego nie uczynił i po śmierci pisarza zaczął je publikować od 1925 roku. W 1925 wydał Proces, w 1926 Zamek i w 1927 Amerykę. W latach 1935–37 opublikował w pięciu tomach Pisma zebrane (Gesammelte Schriften). W latach 1950–74 ukazały się w frankfurckim wydawnictwie S. Fischer Verlag w 11 tomach Pisma zebrane (Gesammelte Schriften), w których oprócz pism pisarza opublikowane zostały jego dzienniki, listy do Mileny, listy z lat 1902–24, listy do Felice oraz do siostry i rodziny.

Recepcja

W latach 30-tych i wczesnych 40-tych XX wieku zainteresowanie pismami Franza Kafki pojawiło się w Anglii, gdzie jego prace zostały przyjęte bez ich kulturowego tła i rozumiane były jako rodzaj eksterytorialnej religijnej alegorii, we Francji, gdzie zostały adaptowane przez modę surrealistyczną i w Stanach Zjednoczonych Ameryki, gdzie połączono ich psychologiczne rozumienie z żydowską interpretacją egzystencji. Powieści Franza Kafki uprzedzały terror i okropności faszyzmu. Później interpretowano Kafkę we Francji przez pryzmat filozofii absurdu Alberta Camus (1913–1960) i egzystencjalizmu Jean-Paula Sartre'a (1905–1980). W krajach angielskojęzycznych jednak przede wszystkim rozważano je biograficzno-psychologicznie i traktowano Franza Kafkę wręcz jako reprezentanta nowoczesnej ludzkiej egzystencji. Po II wojnie światowej w całej Europie, obu Amerykach, w Japonii, jak również od lat 60-tych w Niemieckiej Republice Demokratycznej (powieści i opowiadania ukazały się tam w 1965 i 1967) oraz w jego ojczyźnie, Czechosłowacji (punktem wyjścia było kolokwium literackie z okazji 80-tej rocznicy urodzin Franza Kafki w roku 1963 na zamku w Liblicach koło Pragi) obok Thomasa Manna stał się właściwym reprezentantem niemieckojęzycznej literatury XX wieku. Zaczęły pojawiać się wciąż nowe interpretacje jego dzieł, ich opracowania dramaturgiczne, wersje filmowe, ilustracje i muzyka do poszczególnych tekstów oraz pojęcie „kafkaesk” – ‘kafkowski’ (od nazwiska pisarza Franza Kafki) – dla udokumentowania przejmujących zgrozą, budzących niepewność, zagadkowych sytuacji.

Dzieła (wybór)

Opowiadania i fragmenty

  • Das Urteil, 1913 (Wyrok).
  • In der Strafkolonie, 1914 (Kolonia karna).
  • Vor dem Gesetz, 1914 (Przed prawem).
  • Die Verwandlung, 1915 (Przemiana).
  • Ein Bericht für eine Akademie, 1917 (Sprawozdanie dla Akademii).
  • Forschungen eines Hundes, 1922 (Dociekania psa).
  • Ein Hungerkünstler, 1922 (Ein Hungerkünstler).
  • Der Bau, 1923 (Schron).

Powieści

  • Der Prozess, niedokończona powieść wydana pośmiertnie w 1925 (Proces).
  • Das Schloß, niedokończona powieść wydana pośmiertnie w 1926 (Zamek).
  • Der Verschollene, niedokończona powieść wydana pośmiertnie w 1927 (Ameryka).

Literatura

  • Max Brod: Franz Kafka. Eine Biographie. S. Fischer Verlag, Frankfurt a. M. 1962.
  • Hartmut Binder: „Kafka, Franz” w Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 11, Duncker & Humblot, Berlin 1977, ISBN 3-428-00192-3, s. 1–15 (online).
  • Nicholas Murray: Kafka und die Frauen, Felice Bauer, Milena Jesenska, Dora Diamant. Artemis & Winkler, Düsseldorf 2007, ISBN 978-3-538-07242-8.
  • Klaus Wagenbach: Franz Kafka. Eine Biographie seiner Jugend. Francke, Bern 1958.
  • Max Brod: Kafkas Glaube und Lehre. Desch, München 1948.
  • Max Brod: Franz Kafka : eine Biographie, 1954 (pol. wyd. Franz Kafka : opowieść biograficzna; przeł. [z niem.] Tadeusz Zabłudowski; wstępem opatrzył Marek Wydmuch, "Czytelnik" 1982).

Linki