Hugo von Hofmannsthal

Hugo von Hofmannsthal, właściwie Hugo Laurenz August Hofmann, Edler von Hofmannsthal (pseudonim Theophil Morren; ur. 1 lutego 1874 w Wiedniu; zm. 15 lipca 1929 w Rodaun koło Wiednia) – austriacki pisarz, dramaturg, liryk i librecista, jak również współzałożyciel Festiwalu w Salzburgu (niem. Salzburger Festspiele). Uważany jest za jednego z najważniejszych przedstawicieli niemieckojęzycznego symbolizmu i secesji wiedeńskiej. (wyznanie katolickie)

Hugo von Hofmannsthal, ok. 1910 roku. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Hugo (1841–1915), prawnik; matka Anna Maria Fohleutner (1852–1904); – ożenił się w Wiedniu w 1901 z Gertrud Schlesinger (1880–1959); dzieci Christiane (1902–1987), Franz (1903–1929) i Raimund (1906–1974).

Życiorys

Hugo von Hofmannsthal pochodził z rodziny żydowskiej. Jego pradziadek Isaak Löw Hofmann (1759–1849), przemysłowiec, został w 1835 r. nobilitowany na szlachcica przez cesarza. Hofmannsthal ukończył w Wiedniu gimnazjum akademickie, w latach 1892–94 studiował na uniwersytecie w Wiedniu prawo i od 1895 r. filologię romańską. W 1899 r. uzyskał stopień doktora filozofii. W 1901 r. zamierzał habilitować się z zakresu filologii romańskiej pismem Studie über die Entwickelung des Dichters Victor Hugo, z czego ostatecznie zrezygnował. Po pierwszym egzaminie prawniczym odbył w 1894/95 jako ochotnik roczną służbę wojskową w 6 Pułk Dragonów Austro-Węgier w Brnie i Hodonínie na Morawach. W 1896 i 1898 jako porucznik brał udział w ćwiczeniach wojskowych w Tłumaczu i Czortkowie w Galicji Wschodniej. Po ślubie zamieszkał z żoną w Rodaun koło Wiednia, gdzie mieszkał aż do śmierci.

W 1891 r. zwrócił na siebie uwagę dzięki mikrodramatowi Gestern (pol. Wczoraj). W tym czasie zaprzyjaźnił się z Arthurem Schnitzlerem (1862–1931), Richardem Beer-Hofmannem (1866–1945), Felixem Saltenem (1869–1945), Hermannem Bahrem (1863–1934) i Leopoldem Andrianem (1875–1951). Na przełomie lat 1891/92 spotkał się pierwszy raz z Stefanem George (1868–1933), który wywarł na niego silny wpływ. Wiele wierszy Hofmannsthala ukazało się w założonym w 1892 r. przez Stefana George czasopiśmie literackim Blättern für die Kunst, wśród nich Der Tod des Tizian (Smierć Tycjana), Vorfrühling (Przedwiośnie) (oba 1892), Ballade des äußeren Lebens (Ballada o życiu zewnętrznym), Weltgeheimnis (Tajemnica świata,1896), Der Jüngling und die Spinne (Młodzieniec i pająk, 1897), a później sceny z tragedii Das gerettete Venedig (Uratowana Wenecja, 1903) i z opracowania Elektry (1904) Sofoklesa.

W 1894 r. ukazał się napisany rok wcześniej jego dramat Der Tor und der Tod (Głupiec i śmierć w almanachu Moderner Musen-Almanach wydanym przez Otto Juliusa Bierbauma (1865–1910). Część Das kleine Welttheater (Mały teatr świata i wiersze Terzinen (Tercyny), Der Jüngling in der Landschaft (Młodzieniec w pejzażu) znalazły się w 1895 r. w czasopiśmie literackim Pan wydawanym od 1895 do 1900 w Berlinie przez Bierbauma. Związanie się z tym sławnym periodykiem secesji skutkowało przyjaźnią z Eberhardem von Bodenhausenem (1868–1918) i Harrym Grafem Kesslerem (1868–1937). Z Bodenhausenem przyjaźnił się do jego śmierci w 1918 roku. Kiedy w 1900 r. prowadzone były negocjacje w sprawie fuzji czasopism Pan i Insel spotkał się z Rudolfem Alexandrem Schröderem (1878–1962) i Alfredem Walterem Heymelem (1878–1914), którzy razem z Otto Juliusem Bierbaumem założyli w Monachium nowe czasopismo literackie Insel. Z tej znajomości w Monachium powstała nie tylko przyjaźń z Schröderem, lecz także związek z wydawnictwem Insel-Verlag, które razem z wydawnictwem S.Fischer Verlag wydawało pisma Hofmannsthala.

Powstały w 1899 dramat Das Bergwerk zu Falun (Kopalnia w Falun), który nie został nigdy opublikowany w całości za życia pisarza, stanowi zakończenie jego wczesnych dzieł. Pisma Das kleine Welttheater, Die Frau im Fenster (Kobieta w oknie), Der weiße Fächer (Biały wachlarz), Die Hochzeit der Sobeide (Wesele Sobeidy), Der Kaiser und die Hexe (Cesarz i czarownica) powstały pod wpływem przeżyć podczas służby wojskowej w Hodonínie i Tłumaczu, która skorygowała jego pojęcie o życiu.

Praca Hugo von Hofmannsthala dla sceny, prowadzona działalność publicystyczna i odmienność charakterów doprowadziły do wzrastającego oddalenia i wreszcie do zerwania w 1906 r. z Stefanem George. W tym czasie zintensyfikowały się jego związki z Maxem Reinhardtem (1873–1943) i Richardem Straussem (1864–1949). Długoletnia współpraca z kierownikiem Deutsches Theater w Berlinie i kompozytorem zaowocowały spełnieniem jego licznych planów. Już w Alkestis usiłował ukształtować na nowo antyczno-mityczny obraz świata. Pod wpływem Johanna Jakoba Bachofena (1815–1887) i Sigmunda Freuda (1856–1939) kontynuował tę próbę w opracowaniu Elekry i König Oedipus (Król Edyp) Sofoklesa i w tragedii Oedipus und die Sphinx (Edyp i Sfinks). Z angielskiego i hiszpańskiego teatru otrzymał inspirację do odnowienia misterium. Zaprojektowany w 1903 r. i ukończony w 1911 r. Jedermann i Das Salzburger Große Welttheater (Salzburski wielki teatr świata, 1921) były na wiele lat podstawowymi sztukami powołanego do życia w 1920 r. przez Hofmannsthala, Reinhardta i Straussa Festiwalu w Salzburgu (niem. Salzburger Festspiele).

W 1906 r. Hugo von Hofmannsthal zaczął pisać komedie, które na trwałe są złączone z twórczością Richarda Straussa i historią opery niemieckiej. Der Rosenkavalier (Kawaler srebrnej róży), Ariadne i ukończona przed śmiercią Arabella z skomponowaną muzyką przez Richarda Straussa należą do stałego repertuaru europejskich scen operowych.

Lata przed I wojną światową przyniosły nie tylko wzrost twórczości dramatycznej. Na przełomie 1912/13 powstały pierwsze rozdziały powieści Andreas oder Die Vereinigten (Andreas lub zjednoczeni), której tematem miała być młodość i kryzys życiowy młodego Austriaka. Podobnie jak w powstałych sztukach tematem jej miała być sprzeczność trwania i zmienności, wierności i niewierności. Z problemu rozdwojenia osobowości rozwinął się etyczny problem zniesienia przeciwieństw rozdzielenia i zjednoczony w indywiduum.

W 1909 r. wydał razem z Rudolfem Borchardtem (1877–1945) i Schröderem rocznik Hesperus i po wojnie obaj udzielili mu wsparcia w przedsięwzięciu Bremer Presse, zajmujące się bibliofilskimi wydaniami książek.

W ostatnich latach życia Hugo von Hofmannsthal przyjaźnił się z Carlem Jakobem Burckhardtem (1891–1974), który po śmierci Bodenhausena stał się jego powiernikiem. Z nim omawiał wiele swoich planów poetyckich. On był pierwszy, który w 1929 r. poinformował Hofmannsthala o samobójstwie jego syna Franza. W dniu pogrzebu syna poeta doznał udaru mózgu i zmarł.

Hugo von Hofmannsthal należał do generacji, która za młoda była do naturalizmu i za stara do ekspresjonizmu. Jego wczesna twórczość, którą można scharakteryzować pojęciami taki mi jak neoromantyzm, impresjonizm, symbolizm, estetyzm czy secesja wywarła silny wpływ na jemu współczesnych, a później przede wszystkim na ekspresjonistów. Poza tym uznawał wiele problemów młodej generacji poetów jako własne. Zajmował się tematami własnego czasu, które w dużej mierze próbował tworzyć w oparciu o europejskie wzorce.

Dzieła (wybór)

Dramaty

• Gestern. 1891. (pod pseudonimem Theophil Morren).
• Der Tod des Tizian. pierwsza wersja 1892, druga wersja 1901.
• Ascanio und Gioconda. (fragment), 1892.
• Idylle. 1893.
• Der Tor und der Tod. 1893.
• Alkestis. 1893/1894 (pierwsze wyd. 1911).
• Was die Braut geträumt hat. 1896.
• Die Frau im Fenster. 1897.
• Das kleine Welttheater. 1897, (pierwsze wyd. 1903).
• Die Hochzeit der Sobeide. 1897.
• Der weiße Fächer. 1897, (pierwsze wyd. 1907).
• Der Kaiser und die Hexe. 1897, (pierwsze wyd. 1900).
• Der Abenteurer und die Sängerin. 1898.
• Das Bergwerk zu Falun. 1899, (pierwsze wyd. 1933).
• Elektra. 1901–1903, (pierwsze wyd. 1904).
• Das gerettete Venedig. 1902–1904. (pierwsze wyd. 1905).
• Ödipus und die Sphinx. 1903–1905, (pierwsze wyd. 1906).
• König Ödipus (nach Sophokles). 1905.
• Cristinas Heimreise. 1907–1909, (pierwsze wyd. 1910).
• Die Heirat wider Willen (nach Molière). 1910.
• Jedermann. 1903–1911, (pierwsze wyda. 1911).
• Die Lästigen. 1917.
• Dame Kobold (frei nach Calderón). 1918.
• Der Schwierige. 1910–1919, (pierwsze wyd. 1921.
• Das Salzburger große Welttheater. 1919–1922.
• Der Unbestechliche. 1922.
• Der Turm. (pierwsza wersja 1918–1924), wyd. 1925; (druga wersja 1926), wyd. 1927.

Libretta

• Elektra. (opera), muzyka: Richard Strauss, 1908.
• Der Rosenkavalier (Kawaler srebrnej róży). 1909/1910. muzyka: Richard Strauss, (pierwsze wyd. 1911).
• Ariadne auf Naxos (Ariadna na Naksos) . muzyka: Richard Strauss, 1911, 1913 druga wersja.
• Josephs Legende. (pantomima), 1912, muzyka: Richard Strauss.
• Die Frau ohne Schatten (Kobieta bez cienia). 1913–1915, muzyka: Richard Strauss, pierwsze wyd. 1919.
• Die ägyptische Helena (Egipska Helena), 1923–1926, muzyka: Richard Strauss, pierwsze wyd. 1928.
• Arabella. (komedia liryczna), 1927–1929, muzyka: Richard Strauss, pierwsze wyda. 1933.

Polskie wydania

• Wczoraj : studyum dramatyczne w jednym akcie pisane wierszem, Warszawa : E. Wende i Sp.(Hiż i Turkuł), 1911 (tyt. oryg. Gestern.
• Przygoda marszałka de Bassompierre, Lwów : Wydaw. Polskie, 1919.
• Kawaler srebrnej róży : komedja muzyczna w 3-ch aktach Hugona Hofmannsthala, Warszawa, 1922 (tyt. oryg. Rosenkavalier).
• Dziś! "Ktobądź" czyli: komedja o życiu i śmierci człowieka smutna i wesoła (w trzech sprawach) podług tekstów angielskich (The Play of Everyman) i H. v. Hofmannsthala (Jedermann) spolszczył wierszem Jarosław Iwaszkiewicz, 1932.
• Hugo von Hofmannsthal "Elektra" tragedia w 1-m akcie [...], Warszawa, 1937.
• Liryka : wiersze i dramaty / Hugo von Hofmannstahl, Państ. Instytut Wydawniczy, 1984 (wybór z: Die Gedichte und kleinen Dramen).
• Księga przyjaciół i szkice wybrane / Hugo von Hofmannsthal, Kraków : Wydaw. Literackie, 1997.
• Kobieta bez cienia = (Die Frau ohne Schatten), Kraków : "Zielona Sowa", 2003 (tyt. oryg. Frau ohne Schatten).
• Sześć monologów Jedermanna Franka Martin : musica de morte, Bydgoszcz : Wydawnictwo Uczelniane Akademii Muzycznej im. F. Nowowiejskiego, 2011, (tyt.oryg. Martin, Frank (1890-1974). Sechs Monologe aus Jedermann).

Literatura

• Werner Volke: "Hofmannsthal (Hofmann Edler von Hofmannsthal), Hugo von", w: Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 9, Duncker & Humblot, Berlin 1972, s. 464–467, online.
• Hofmann von Hofmannsthal, Hugo, w: Österreichisches Biographisches Lexikon 1815–1950 (ÖBL). Tom 2, Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien 1959, s. 385–387 (s. 385, s.386, s.387)

Linki

• Pisma Hugo von Hofmannsthala i o nim w Deutsche Digitale Bibliothek.
• Hugo von Hofmannsthal (1874-1929), w: Literaturlexikon online.
• Hugo von Hofmannsthal-Gesellschaft, online.