Gerhart Hauptmann

Gerhart Hauptmann (ochrzczony jako : Gerhard Johann Robert, później zmienił pierwsze imię; ur. 15 listopada 1862 w Ober Salzbrunn (obecnie Szczawno-Zdrój) na Dolnym Śląsku; zm. 6 czerwca 1946 w Agnieszkowie (obecnie Jagniątków - dzielnica Jeleniej Góry, niem. Agnetendorf) na Dolnym Śląsku) – niemiecki dramaturg i powieściopisarz, laureat literackiej Nagrody Nobla w 1912 za całokształt twórczości. Był wybitnym przedstawicielem naturalizmu i często nazywany jest „ojcem niemieckiego dramatu naturalistycznego”, chociaż w swojej twórczości łączył też inne nurty literackie. Światową sławę zapewniły mu opowiadania np. Dróżnik Thiel, ale przede wszystkim dramaty społeczne Przed wschodem słońca, Tkacze i Futro bobrowe. (wyznanie ewangelickie)

Scolik - Gerhart Hauptmann
Gerhart Hauptmann (1914).
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia


  • Ojciec : Robert (ur. 13 maja 1824 r. w Flinsbergu (obecnie Świeradów), zm. 2 października 1898 r. w Warmbrunn (obecnie Cieplice)), kupiec i właściciel hotelu „Zur Preuß. Krone“ (Pod Pruską Koroną) w Szczawnie-Zdroju.
  • Matka : Maria z domu Strähler (ur. 21 kwietnia 1827 r. w Breslau (obecnie Wrocław), zm. 10 grudnia 1906 r. w Warmbrunn (obecnie Cieplice).
  • Rodzeństwo : Georg (1853–1899), Johanna Katarina Rosa „Lotte” (1856–1943) i Carl (1858–1921).
  • Ożenił się : 1) w Dreźnie w maju 1885 (rozwód 1904) z Marie z domu Thienemann (1860–1914), 2) w Agnieszkowie w 1904 z Margarete z domu Marschalk (1875–1957).
  • Dzieci : 3 synów z pierwszego małżeństwa: Ivo (1886–1973), Eckart (1887–1980) i Klaus (1889–1967); 2 synów z drugiego małżeństwa (1 wcześnie zmarł).

Życiorys


Dzieciństwo i czas nauki

Gerhart Hauptmann o swoim młodzieńczym okresie życia obszernie informuje w autobiograficznym piśmie Przygody mojej młodości (Das Abenteuer meiner Jugend, 1937). W książce tej napisał: „Młodość kładzie fundament w naszym umyśle wszystkim naszym przyszłym dziełom”. Na czas wczesnego dzieciństwa, które przeżył w rodzinnej miejscowości, a szczególnie na środowisko rodzinnego hotelu, wskazuje np. dramat Woźnica Henschel (Fuhrmann Henschel, 1899), czy 1 akt sztuki Dorothea Angermann (1926) i późniejsza nowela Kilof (Die Spitzhacke, 1931).

Gerhart Hauptmann urodził się 15 listopada 1862 w dolnośląskim Szczawnie-Zdroju jako syn Roberta (1824–1898) i Marie Hauptmann z domu Strähler (1827–1906). Rodzice prowadzili miejscowy hotel. Miał troje starszego rodzeństwa. Od 1868 uczęszczał do szkoły wiejskiej w Szczawnie-Zdroju, od 10 kwietnia 1874 do gimnazjum realnego (Zwinger-Realgymnasium) we Wrocławiu. Hauptmann miał trudności z zaaklimatyzowaniem się w wielkim mieści. Razem z bratem mieszkał najpierw w zaniedbanym pensjonacie dla uczniów, a potem znalazł lokum u pewnego pastora. Poza tym problemy stwarzał dla niego pruski dryl panujący w szkole. Przeszkadzała mu przede wszystkim surowość nauczycieli i lepsze traktowanie współuczniów pochodzenie szlacheckiego. Rozwinięta z tego niechęć i liczne choroby, z powodu których nie brał udziału w lekcjach, spowodowały, że musiał powtarzać pierwszy rok nauki. Przyłączył się do grona młodzieńców, którzy nowy porządek społeczny widzieli w naturze i wolności miłości, który byłby daleki od przymusu i uprzedzeń wilhelmowskiej teraźniejszości. „Zdanie przewodnie, które nam zawsze towarzyszyło, jak mówił brzmiało: „Powrót do natury”.

Wiosną 1878 Gerhart Hauptmann opuścił szkołę realną, aby uczyć się rolnictwa w majątku wujka Gustava Schuberta w Lohnig (obecnie Łagniewniki Średzkie), a od jesieni kontynuował naukę w pobliskiej Lederose (obecnie Różana). Po półtora roku musiał naukę przerwać. Nie dorósł fizycznie do pracy i nabawił się choroby płuc, która w trakcie kolejnych 20 lat kilka razy zagrażało jego życiu.

Studia

W październiku 1880 rozpoczął naukę rzeźbiarstwa w Królewskiej Szkole Sztuki i Rzemiosła (Königliche Kunst- und Gewerbeschule) we Wrocławiu. Tutaj poznał malarza Josefa Blocka (1863–1943), z którym połączyła go dozgonna przyjaźń. Z powodu braku postępów musiał szkołę opuścić w 1882 roku. Z okazji ślubu brata Georga z Adele Thienemann napisał małą sztukę Liebesfrühling (Wiosna miłości), którą wystawiono w domu panny młodej w Hohenhaus w dniu, w którym zgonie ze zwyczajem przedślubnym tłuczone są naczynia z porcelany przed domem narzeczonej, co ma przynieść młodej parze szczęście (tzw. Polterabend). Przy okazji ślubu poznał siostrę narzeczonej brata, Marie Thienemann. Potajemnie się z nią zaręczył. Ta wspierała go później finansowo, co pozwoliło mu w semestrze zimowym 1882/83 rozpocząć na uniwersytecie w Jenie studiowanie filozofii i historii literatury u Ernsta Haeckela (1834–1919) i Rudolfa Euckena (1846–1926). Jednak i te studia wkrótce przerwał i dzięki wsparciu Marii wyjechał z bratem Carlem w 1883 do Włoch i jeszcze w tym samym roku osiadł w Rzymie jako wolny rzeźbiarz. Nie odniósłszy tam sukcesu wrócił w 1884 do Niemiec. Przez krótki czas przebywał w Hamburgu i Dreźnie, gdzie przez 6 tygodni uczył się rysunku w Królewskiej Akademii Sztuki, po czym immatrykulował na uniwersytet w Berlinie. Przez dwa semestry słuchał tam wykładów Ernsta Curtiusa (1814–1896), Emila von Bois-Reymonda (1818–1896) i Heinricha von Treitschke (1834–1896).

Początek pisarstwa

Gerhart Hauptmann ożenił się 5 maja 1885 z Marie Thienemann w Radebeul. W lipcu małżonkowie wyjechali w podróż poślubną na wyspy Rugię i Hiddensee, która stała się odtąd ulubionym miejscem spędzania urlopu. Ponieważ życie miejskie niekorzystnie oddziaływało na jego płuca i chciał zupełnie poświęcić się pracy literackiej, zamieszkał w 1885 w Erkner koło Berlina, gdzie spędził cztery lata. W tym czasie zawarł znajomość z Maxem Kretzerem (1854–1941), Karlem Bleibtreuem (1859–1928), Wilhelmem Bölsche (1861–1939), Bruno Wille (1860–1928), braćmi Juliusem (1859–1930) i Heinrichem Hart (1855–1906), Richardem Dehmelem (1863–1920), Otto Erichem Hartlebenem (1864–1905), Arno Holzem (1863–1929) i Johannesem Schlafem (1862–1941).

W 1888 mieszkał trzy czwarte roku w Zurychu, gdzie przebywał w kręgu przyjaciół brata Carla, do którego należeli m.in. Peter Hille (1854–1904), John Henry Mackay (1864–1933), Karl Henckell (1864–1929) i Frank Wedekind (1864–1918). Spotkanie ze szwajcarskim psychiatrą i abstynentem Augustem Forelem (1848–1931) skłoniło go do studiów psychiatrycznych, które miały duże znaczenie dla jego późniejszej pracy. Tematyka reformy życia i abstynencji pojawiła się w wydanym w sierpniu 1889 z dedykacją dla Holza i Schlafa dramacie Przed wschodem słońca (Vor Sonnenaufgang), który stał się dla niego przełomowy jako dramaturga. Otto Brahm (1856–1912) i Theodor Fontane (1819–1898) przyjęli sztukę pozytywnie i 20 października 1889 odbyła się jej premiera w stowarzyszeniu Freie Bühne. Skandal teatralny wywołany w Berlinie wokół tej naturalistycznej sztuki stał się szeroko znany i otworzył drogę naturalizmowi na sceny teatralne. W następnych dziesięcioleciach corocznie ukazywał się nowy dramat Hauptmanna; do 1914 odbyło się 25 premier jego dzieł i stanowiły one dużą część sezonu teatralnego.

Dramat Tkacze Hauptmanna

Die Weber 1897 by Emil Orlik 175px
Plakat do dramatu Tkacze, litografia Emila Orlika (1897).
Źródło: Wikimedia Commons

Przygotowania do planowanego dramatu Tkacze (Die Weber) prowadziły poetę w 1891 na Śląsk, z którego pejzażami, ludźmi, kulturą, dialektem i zwyczajami pozostał ściśle związany do śmierci. Razem z bratem Carlem kupił w 1891 dom w Szklarskiej Porębie (wówczas niem. Schreiberhau).

W pięcioaktowym dramacie Tkacze, którego większą część napisał w Szklarskiej Porębie, Gerhart Hauptmann opracował powstanie śląskich tkaczy w 1844 roku w Pieszycach i w Bielawie. Już w pierwszym akcie autor ukazuje kontrast między wyniosłym, arogancko odnoszącym się do robotników, potrącający im za najdrobniejszą niedokładność w pracy zarządem fabrycznym, a grupą tkaczy z ich rodzinami żyjącymi w skrajnej nędzy, schorowanymi, okaleczonymi, upokarzanymi i proszącymi o zapłatę za swoją pracę jak o jałmużnę. Dramatyczna scena z aktu drugiego, w której stary tkacz Baumert, który nie jadł mięsa od dwóch lat zabija swojego psa i robi z niego pieczeń, pokazuje desperację robotników. Jednak osłabiony żołądek Baumerta nie może strawić mięsa psiego i go zwraca. Starzec płacze, żona ubolewa nad ich nędzą. W kolejnym akcie akcja toczy się w karczmie, gdzie młodzi mężczyźni zaczynają śpiewać zakazaną pieśń tkaczy i pijany żandarm próbuje ich uciszyć. Ostatecznie żandarm ratuje się ucieczką, a tkacze wychodzą na ulicę i nadal śpiewają swoją pieśń. W akcie czwartym wyzyskiwani robotnicy wkraczają do mieszkania fabrykanta, a w ostatnim pokazane są częściowe konsekwencje rebelii oraz różnorodność postaw robotników wobec niej i ich losy.

Pierwsze wydanie dramatu Tkacze napisane było w niemieckim dialekcie śląskim pt. De Waber, a dopiero drugie w języku wysokoniemieckim (niem. hochdeutsche Sprache, Die Weber). Oskarżenia społeczne, które Gerhart Hauptmann sformułował w dramacie, wywołały w 1892 trzęsienie. 3 marca 1892 został wydany przez prezydium berlińskiej policji zakaz wprowadzenia sztuki na scenę oficjalną. Dlatego jej premiera odbyła się dopiero 26 lutego 1893 jako zamknięte przedstawienie na prywatnej scenie, dla członków stowarzyszenia „Freie Bühne”. 2 października 1893 Najwyższy Trybunał Administracyjny Rzeszy, zniósł obowiązujący zakaz i 25 września 1894 odbyła się publiczna premiera dramatu na scenie Deutsches Theater w Berlinie.

Panujące w 1905 roku nastroje rewolucyjne spopularyzowały sztukę również w teatrach polskich. Od 5 stycznia 1905 Tkacze Hauptmanna znaleźli się w repertuarze teatru krakowskiego. Na widowni było widać wielu robotników, po przedstawieniach śpiewano często Czerwony sztandar, a pod teatrem odbywały się niejednokrotnie demonstracje. Tkacze byli wystawiani również przez teatry amatorskie i zespoły w Stryju, Zakopanem, Rzeszowie, Przemyślu[1].

Życie rodzinne i uhonorowania

W 1893 kochanką Gerharta Hauptmanna została Margarete Marschalk, co doprowadziło od rozstania z żoną (rozwód dopiero w 1904) i konfliktu z bratem Carlem. Hauptmann w następnych latach przebywał przemiennie w Szklarskiej Porębie, Dreźnie i Berlinie, podróżował do Stanów Zjednoczonych (1894) i do Włoch (1897). Dziesięciolecie zawirowań małżeńskich pisarz tylko pobieżnie nakreślił w autobiograficznej powieści Księga namiętności (Buch der Leidenschaft, 1930).

W 1901 wprowadził się z Margarete Marschalk do „Villi Wiesenstein” w Agnetendorf (Agnieszków, obecnie Jagniątków), która stała się jego stałym miejscem zamieszkania do śmierci; oprócz tego regularnie spędzał część roku we Włoszech lub w Tessinie i w Insel Hiddensee. Większe podróże zagraniczne prowadziły go do Anglii (1905), Grecji (1907) i jeszcze raz do Stanów Zjednoczonych (1932).

Docenieniem jego dotychczasowej twórczości były kolejne uhonorowania; otrzymał trzy razy austriacką literacką Nagrodę im. Franza Grillparzera (Grillparzer-Preis, 1896 za Wniebowstąpienie Hanusi (Hanneles Himmelfahrt), 1899 za Woźnicę Henschela (Fuhrmann Henschel), 1905 za Biednego Henryka (Der arme Heinrich)), tytuł doctora honoris causa uniwersytetów w Oksfordzie (1905), Lipsku (1909), Pradze (1921) oraz uniwersytetu Columbia z Nowego Jorku (1932). Ale najważniejszą była otrzymana w 1912 literacka Nagroda Nobla za całokształt twórczości.

Jego twórczości nie aprobowała niemiecka rodzina cesarska. Cesarz Wilhelm II (1859–1941) dwukrotnie wetował przyznanie Gerhartowi Hauptmannowi Nagrody im. Schillera (1896 i 1899), a na polecenie jego syna, księcia koronnego Wilhelma von Preußen (1882–1951), zdjęto w 1913 ze sceny we Wrocławiu Sztukę paradną w niemieckich rymach (Festspiels in deutschen Reimen) napisaną z okazji rocznicy 100-lecia wojny wyzwoleńczej przeciw Francuzom. Książę uznał, że sztuka nie zawiera dość patriotyzmu, lecz akcenty pacyfistyczne. Pomimo tego Gerhart Hauptmann należał jednak rok później do grona afirmujących I wojnę światową. Podpisał w październiku 1914 Apel do kulturalnego świata (Aufruf an die Kulturwelt) określany często mianem Manifest dziewięćdziesięciu trzech (Manifest der 93), usprawiedliwiający wkroczenie wojsk niemieckich do neutralnej Belgii i prowadzenie wojny przez Niemców. W 1915 cesarz Wilhelm przyznał mu Order Orła Czerwonego IV Klasy (niem. Roter Adler-Orden) – najniższy stopień tego odznaczenia.

Po wojnie Gerhart Hauptmann stał się zwolennikiem Republiki Weimarskiej. 15 listopada 1922 jako pierwszy został odznaczony nowym wyróżnieniem Adlerschild des Deutschen Reiches, wprowadzonym przez prezydenta Republiki Weimarskiej Friedricha Eberta (1871–1925). W 1924 otrzymał order Pour le Mérite für Wissenschaften und Künste – za zasługi w dziedzinie nauki i sztuki. W 1932 miasto Frankfurt nad Menem przyznało mu Nagrodę im. Goethego (Goethepreis der Stadt Frankfurt am Main).

Ostatnie lata życia i śmierć

Po przejęciu władzy przez nacjonalistów w 1933 Hauptmann podpisał 16 marca 1933 oświadczenie lojalności wobec nowej władzy. Za tę postawę był ostro krytykowany przez długoletniego przyjaciela, Alfreda Kerra (1867–1948), który w 1933 roku napisał: „Ów wielce szlachetny piewca altruizmu pełza przed władcami … i zapomina o ofiarach.” Natomiast sam Hauptmann tak oceniał swoją sytuację: „Mój czas zaczął się w roku 1870 i kończy się wraz z pożarem Reichstagu.”

Gerhart Hauptmann cieszył się wielkim uznaniem na świecie i w Niemczech, dlatego też nacjonaliści chcieli zatrzymać go w kraju i wykorzystać do swoich celów. Jednakże cenzura Rzeszy czuwała nad jego pismami i nie dopuściła np. do nowego wydania opowiadania Strzał w parku (Der Schuss im Park), ponieważ pojawiła się w niej postać murzyna. Cenzurowane były też tworzone filmy na podstawie dramatów Futro bobrowe (Biberpelz) i Przed wschodem słońca (Vor Sonnenaufgang), a wręcz zabroniono adaptację filmową komedii Schluck und Jau. W sierpniu 1944 Adolf Hitler (1889–1945) przyjął go na Listę obdarzonych łaską Bożą (Gottbegnadeten-Liste).

Koniec wojny Gerhart Hauptmann przeżył w swoim domu „Wiesenstein“. Po przejęciu Śląska przez administrację polską Hauptmann nie opuścił swojej ojczyzny co umożliwił mu chwilowo list żelazny sowieckiego oficera kultury pułkownika Sokołowa. Po roku, 7 kwietnia 1946, Sokołow osobiście poinformował Hauptmanna, że polskie władze nalegają również na jego wysiedlenie. Jednak przed nieuniknionym wypędzeniem Hauptmann rozchorował się i zmarł 6 czerwca 1946 na ostre zapalenie oskrzeli. Wbrew jego woli zawartej w testamencie nie został pochowany w swojej ojczyźnie, na Śląsku, chociaż administracja sowiecka wstawiła się za nim i zwróciła w tej sprawie pismem urzędowym do władz polskich. Zwłoki Hauptmanna zostały złożone do cynkowej trumny i pozostawione w pokoju, w którym zwykle pracował, czekały na specjalny pociąg do Niemiec. Po ponad jednym miesiącu przedstawiciele administracji sowieckiej zażądali od polskich władz przekazania zwłok z powodów higienicznych. Kilka dni później trumna przetransportowana została do Niemiec.

Podczas uroczystości pogrzebowych w Stralsund przemawiali Wilhelm Pieck (1876–1960), Johannes Robert Becher (1891–1958) i sowiecki generał-major Siergiej Iwanowicz Tiulpanow (1901–1984). Rankiem 28 lipca Gerhart Hauptmann został pochowany przed wschodem słońca i 52 dni po śmierci na cmentarzu Inselfriedhof w klasztorze na wyspie Hiddensee.

Pisma (wybór)


Proza

  • Fasching. Eine Studie. W: Siegfried (czasopismo), August 1887 (pol. wyd. Karnawał, przeł. Piotr Knapik, 1993).
  • Bahnwärter Thiel. Novellistische Studie aus dem märkischen Kiefernforst. 1888 (pol. wyd. Dróżnik Thiel : nowela, przeł. C. N, 1899).
  • Griechischer Frühling. 1908 (pol. wyd. Grecka wiosna, przeł. z niem. Adela Zylbersztajnowa, 1910).
  • Der Narr in Christo Emanuel Quint. Roman. Berlin (S. Fischer) 1910 (pol. wyd. Głupiec : powieść, przeł. Merwina, 1925; Szaleniec Boży Emanuel Quint; Atlantyda, wybór i oprac. Piotr Knapik, 1997).
  • Atlantis. Roman. Berlin (S. Fischer) 1912 (pol. wyd. Atlantis : powieść, przeł. Róży Nossig i Ireny Łozińskiej, 1927).
  • Der Ketzer von Soana (tytuł roboczy: Die syrische Göttin). Berlin (S. Fischer) 1918 (pol. wyd. Kacerz z Soany, przeł. Leopold Staff, 1964).
  • Phantom. Aufzeichnungen eines ehemaligen Sträflings. Berlin (S. Fischer) 1923 (wyd. pol. Fantom : z opowiadań byłego skazańca, przeł. z upoważnienia aut. Adam Stodor, 1926).
  • Die Insel der großen Mutter oder Das Wunder von Île des Dames. Eine Geschichte aus dem utopischen Archipelagus. Berlin (S. Fischer) 1924 (pol. wyd. Wyspa Wielkiej Matki czyli Cud z Île des Dames : historja z utopijnego archipelagu, przeł. Stanisław Wasylewski ; przedm. Kazimierz Czachowski, 1930).
  • Wanda. Roman. Berlin (S. Fischer) 1928 (pol. wyd. Wanda = (Der Daemon) : powieść, przeł. Skim de-Maj, 1930).
  • Buch der Leidenschaft. Berlin (S. Fischer) 1929 (pol. wyd. Księga namiętności, przeł. z niem. Irena T. Sławińska, 1962).
  • Im Wirbel der Berufung. Roman. Berlin (S. Fischer) 1936 (pol. wyd. Księga namiętności ; W wirze powołania, wybór i oprac. Piotr Knapik, 1997).
  • Das Abenteuer meiner Jugend (Autobiografie). Berlin (S. Fischer) 1937 (pol. wyd. Przygoda mojej młodości, przeł. Małgorzata Słabicka, 1998).

Dramaty

  • Das Friedensfest. Eine Familienkatastrophe (tytuł roboczy: Der Vater). Berlin (S. Fischer) 1890 (pol. wyd. Święto pokoju : katastrofa rodzinna, przeł. Adolf Strzelecki, 1904).
  • Einsame Menschen. Drama (5 Akte; tytuł roboczy: Martin und Martha. Das Wunderkind). Berlin (S. Fischer) 1891 (pol. wyd. Samotni : dramat w 5 aktach, przeł. za upoważnieniem aut. Ignacy Suesser, 1892).
  • Kollege Crampton. Komödie (5 Akte). Berlin (S. Fischer) 1892 (pol. wyd. Kolega Crompton : komedya w 5 aktach, przeł. Ludomiła Germana, 1900).
  • Die Weber. Schauspiel aus den vierziger Jahren (5 Akte). Berlin (S. Fischer) 1892 (pol.wyd. Tkacze : sztuka w 5 aktach : (z lat czterdziestych), przeł. Wiktor Tusza, 1898).
  • Hanneles Himmelfahrt. Traumdichtung. Berlin (S. Fischer) 1894 (pol. wyd. Hanusia, przeł. Maria Konopnicka 1900; dramat).
  • Die versunkene Glocke. Ein deutsches Märchendrama (tytuł roboczy: Rothändel). Berlin (S. Fischer) 1897 (pol. wyd. Dzwon zatopiony : baśń dramatyczna, przeł. Jan Kasprowicz, 1899, 5 aktów).
  • Fuhrmann Henschel. Schauspiel. Berlin (S. Fischer) 1899 (po. wyd. Woźnica Henszel : sztuka w 5 aktach, przeł. Gabryjel Kempner, 1900).
  • Der arme Heinrich. Eine deutsche Sage. Berlin (S. Fischer) 1902 (pol. wyd. Biedny Henryk : baśń niemiecka, przeł. Jan Kasprowicz, 1908).
  • Rose Bernd. Schauspiel (tytuł roboczy: Rose Immoos; Anna Golisch). Berlin (S. Fischer) 1903 (pol. wyd. Róża Bernd : dramat w 5 aktach, przeł. Jan Kasprowicz, 1903).
  • Und Pippa tanzt! Ein Glashüttenmärchen. Berlin (S. Fischer) 1906 (pol. wyd. „A Pippa tańczy!" : baśń huty szklanej w 4 aktach, przeł. z upoważnienia aut. Artur Schröder, 1906).

Cytaty


  1. Oczy przemawiają silniej niż wargi.

  2. Kto głębiej błądzi staje się także mądrzejszy.

  3. Skoro tylko zostaje się mistrzem w jednej dziedzinie, należy zostać uczniem w innej.

  4. Niektóre małżeństwa trzymają się razem w taki sposób jak wgryzione w siebie zwierzęta.

  5. Najpierw miłość jest chorobą, potem zdrowiem.

  6. Cywilizacja to przymus, kultura to wolność.

  7. Uogólnienia są kłamstwami.

  8. Polityka w Kościele daje najgorszy wyobrażalny rozdźwięk i rozprzestrzenia najbardziej obrzydliwe zapachy.

  9. To czy człowiek jest mądry, poznaje się po jego pytaniach.

  10. Istnieje tylko wiara, zabobon jest monstrualnym pojęciem.

  11. Tylko to jest ludzkie, w czym człowiek może ująć boskość.

  12. Nic nie jest tak straszne jak siła głupoty w mądrych.

  13. Z każdym człowiekiem umiera jakiś świat, ale żaden człowiek nie umiera dla siebie. Każdy, kto od nas odchodzi, bierze ze sobą cząstkę nas. Każdy, kto się pożegnał, nauczył nas trochę umierania.

  14. Każdego dnia należy tak żyć, jakby był pierwszym i ostatnim!

  15. Można krnąbrne stada wołów pędzić pejczem, ale nie można sprawić, że przez biczowanie uwierzą w dobre pastwisko, do którego się je pędzi.

  16. Sztuka, która moralizuje, nie jest sztuką.

  17. Kłamstwo jest prawdą ze złym korzeniem.

  18. Każda religia, która czyni człowieka ciemnym, jest fałszywa.

  19. W sile leży także cierpliwość. W niecierpliwości objawia się słabość.

  20. W młodości ma się czas na bycie wiernym.

  21. Nie istnieje komedia, która nie jest tragikomedią.

  22. Jakaś rzecz, podobnie jak myśl i opinia, zyskuje lub traci przez człowieka, który się za nią wstawia.

Literatura


  • Paul Schlenther: Gerhart Hauptmann. Leben und Werke. Fischer, Berlin 1897.
  • Hans Daiber: Gerhart Hauptmann oder Der letzte Klassiker. Molden, Wien 1971.
  • Hans-Egon Hass: Hauptmann, Gerhart Johann Robert w Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 8, Duncker & Humblot, Berlin 1969, ISBN 3-428-00189-3, s. 103–107 (online).
  • Eberhard Hilscher: Gerhart Hauptmann. Leben und Werk. Verlag der Nation, Berlin 1990, ISBN 3-373-00444-6.

Linki


Przypisy


  1. Tomasz Weiss: Legenda i prawda Zielonego Balonika, Kraków 1976, s. 40.