Jan Bugenhagen

Jan Bugenhagen zwany też Doctor Pomeranus (właściwie niem. Johannes Bugenhagen, sam siebie nazywał od 1522 Doktor Pommer, Pomeranus; ur. 24 czerwca 1485 roku w Wolinie (Księstwo Pomorskie), zm. 20 kwietnia 1558 w Wittenberdze (Elektorat Saksonii)) – norbertanin, doktor teologii, czołowy reformator religijny, krzewiciel Reformacji w północnych Niemczech, Danii i na Pomorzu.

Johannes Bugenhagen. Portret wykonany w 1537 r. przez Lukasa Cranacha Starszego. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Gerhard, rajca w Wolinie; Siostra Katherina; - ożenił się w 1522 Walpurgią (?, ur. 1500); syn Johannes (zm. 1598), dr teologii, od 1575 superintendent w Wittenberdze, 1582 prepozyt w Kemberg, córki Sara, Martha i Johanna.

Życiorys

Początki działalności

Mało wiadomo na temat młodości Jana Bugenhagena. Patrycjuszowska rodzina Bugenhagenów miała poparcie opatessy Marii, przeoryszy wolińskich cysterek, siostry księcia Bogusława X. Młody Jan prawdopodobnie do 16 roku życia uczęszczał do szkoły w rodzinnym Wolinie, później wyjechał do Greifswaldu, gdzie od stycznia 1502 r. studiował nauki wyzwolone na tamtejszym uniwersytecie. W roku 1504 r., nie uzyskawszy żadnego stopnia akademickiego, zdecydował się porzucić uniwersytet. Końcem roku został nauczycielem w szkole w Trzebiatowie (niem. Treptow an der Rega), a później jej rektorem.

Tutaj Jan Bugenhagen uczył języka łacińskiego i z własnej inicjatywy wykładał Biblię. Przy tej okazji znalazł licznych słuchaczy wśród obywateli Trzebiatowa oraz mniszek i mnichów przebywających w klasztorach. Pomimo, że nie studiował teologii otrzymał święcenia kapłańskie w 1509 i został zatwierdzony jako wikariusz w kościele Mariackim w Trzebiatowie. Od 1512 r. prowadził korespondencję z humanistą Johannesem Murmelliusem, który zwrócił jego uwagę na pisma Erazma z Rotterdamu. Od 1517 r. otrzymał posadę nauczyciela w szkole dla mnichów w klasztorze męskim w Białobokach (Kloster Belbuck lub Belbog) koło Trzebiatowa. Z polecenia przeora wykładał Pismo święte i pisma ojców Kościoła.

W tym samym roku na polecenie księcia Bogusława X rozpoczął prace nad kroniką Pomorza. W celu zgromadzenia potrzebnych materiałów zarówno historycznych, jak i przekazów ustnych, odbył zakrojoną na szeroką skalę podróż po Pomorzu. Już w maju 1518 r. przekazał księciu gotową kronikę Pommerania. Kronika ta, napisana po łacinie, jest pierwszym spójnym przedstawieniem historii Pomorza i stała się wzorem dla późniejszego kronikarza Thomasa Kantzowa.

W tym czasie w swoim nauczaniu i poglądach Jan Bugenhagen był jeszcze zupełnie uwięziony w skostniałej strukturze Kościoła i jego działalność ograniczała się do przybliżenia postaci Chrystusa i walki z bluźnierstwem i nieobyczajnością. W tym czasie nie znał jeszcze pism Marcina Lutra. Dopiero w 1520 r. przeczytał książkę Lutra O babilońskiej niewoli Kościoła (De Captivitate Ecclesiae Babylonica, 1520) i stwierdził, że po raz pierwszy znalazł tu prawdę i że świat wciąż utrzymywany jest w ciemności. Zwrócił się listownie do Lutra o dalsze wyjaśnienia i wiosną 1521 r. przeprowadził się do Wittenbergi gdzie zyskał przydomek »Pomeranus«.

Pobyt w Wittenberdze

W Wittenberdze Jan Bugenhagen spotkał się z Lutrem i zamieszkał w domu Filipa Melanchtona. Został ich bliskim współpracownikiem i przyjacielem. Dzięki spotkaniu pism Lutra zmieniło się jego teologiczne zainteresowanie. Od teraz pojęcie grzechu nie jest przez niego tylko rozumienie jako przekroczenie przykazania, lecz podąża w kierunku charakterystycznej wypowiedzi, że »nasze całe życie jest grzechem, nawet potem jak zostaliśmy usprawiedliwieni przez Chrystusa«. Od 3 listopada 1521 r. prowadził także wykłady o psalmach, które zostały opublikowane w 1524 r.. W październiku 1522 ożenił się z Walpurgą, pokazując przy tym swoje stanowisko w kwestii celibatu.

Po śmierci dotychczasowego pastora miejskiego, na polecenie Lutra, Jan Bugenhagen został wybrany 25 października 1523 r. przez radę miasta i zbór na jego następcę w kościele miejskim Stadtkirche. W tej roli okazał się wiernym poplecznikiem Lutra, którego stał się przyjacielem oraz ojcem chrzestnym jego dzieci.

W tym czasie nadal prowadził wykłady na uniwersytecie, egzegezę Biblii, czego efektem były liczne komentarze do staro- i nowotestamentowych publikacji, które uczyniły go bardzo znanym i spowodowały, że w 1524 r. zabiegał o niego Hamburg i Gdańsk, ale spełzło to na niczym. W swoich pismach opracował postać i właściwe zastosowanie Wieczerzy Pańskiej ze spowiedzią i innymi ceremoniami. W piśmie z De conjugio episcoporum et diaconorum (1525) uzasadnia w sposób teologiczny zasadność zawierania związku małżeńskiego przez duchownych. W tym kontekście należałoby przypomnieć, że Bugenhagen w czerwcu 1525 r. udzielił ślubu Marcinowi Lutrowi z Katarzyną von Bora.

Opublikowane latem 1525 r. pismo Przeciw nowym błędom przy sakramencie ciała i krwi naszego Pana Jezusa Chrystusa stało się zaczątkiem sporu z wrocławskim reformatorem Janem Hess, szwajcarskim reformatorem Ulrichem Zwingli i Andreasem Bodensteinem. Kiedy mu Zwingli bezpośrednio odpowiedział, Bugenhagen ustąpił, wprowadził swoim pismem nowy etap, w którym dalszy spór w kwestii obecności ciała i krwi w Wieczerzy Pańskiej prowadzili Luter i Zwingli. Bugenhagen dyskutował także z Marcinem Bucerem i Johannesem Brenzem.

Kiedy na przełomie 1527 i 1528 r. szalała w Wittenberdze dżuma, pozostał ze swoim zborem, niosąc pociechę w ciężkich chwilach. Prowadził także wykłady dla pozostałych studentów, którzy z Melanchtonem nie wyjechali do Jeny. W tych ciężkich czasach Bugenhagen zamieszkał u Lutra. W tym czasie zmarła jego siostra oraz 26 kwietnia 1528 r. jego dwuletni syn, Michael. W tym czasie były prowadzone negocjacje między uniwersytetem w Wittenberdze i miastem Brunszwik (niem. Braunschweig), w wyniku których Bugenhagen przeprowadził się tam z rodziną.

Pobyt w Brunszwiku i Hamburgu

20 maja 1528 r. Jan Bugenhagen przybył do Brunszwiku i już następnego dnia wygłosił pierwsze kazanie w kościele Brüdernkirche. Powtórnie, zgodnie z tradycją wittenberską stanął na ambonie tego samego dnia wieczorem. Jego kazania dawały możliwość przygotowania słuchaczy do nowego porządku kościelnego opartego na Ewangelii. Podkreślał, że dobre dzieła należą do prawdziwej i rzeczywistej żywej wiary i wynikają z uzasadnionej wiary.

Jedną z podstawowych kwestii porządku kościelnego Jana Bugenhagena stał się wykształcony kaznodzieja. Aby teolodzy spełnili potrzebę czasu stworzył dla nich biblijno-egzegetyczne lektorium. Sięgnął do tematyki zniesienia święta Bożego Ciała, problematyki zwierzchności, opracował podstawy szkolnictwa, uregulował opieką nad biednymi, poczynił ustalenia dotyczące chrztu jak również mszy w języku niemieckim i zaczął kazać na podstawie katechizmu. 5 września 1528 r. przedstawiciele Brunszwiku, mistrzowie gildii i rajcy miejscy podpisali nowy porządek kościelny. Następnego dnia ogłoszono wprowadzenie Reformacji ze wszystkich kazalnic w mieście.

Pomimo, że mieszkańcy chcieli mu zapewnić własny budynek i dożywotnie stanowisko superintendenta, udał się w październiku 1528 r. się do Hamburga i Bremy, aby tam pomóc w Reformacji. W prawdzie w Hamburgu następowały już zmiany i starowiercy coraz bardziej tracili autorytet, ale istniało zapotrzebowanie na osobę z doświadczeniem, która ugruntowałaby przeprowadzoną Reformację.

Jan Bugenhagen szybko uznał, że w Hamburgu nie da się wprowadzić porządku kościelnego z Brunszwiku, w związku z istniejącymi różnicami, a przede wszystkim w sporze między radą miasta, mieszczanami, i proreformatorskimi kręgami monastycznymi. Istotny problem stanowiły krnąbrne mniszki z klasztoru Kloster St. Johannis. Stały się one powodem jego pisma Wat me van dem Cluster leuende holden schal allermeist vor de Nunnen vnde Bagynen gescherten (1529) krytykującego życie klasztorne, jako formę życia nie mającą żadnego uzasadnienia w Ewangelii. 15 maja 1529 r. został przyjęty nowy porządek kościelny, który ogłoszono 23 maja tegoż roku. 9 czerwca 1529 r. opuścił Hamburg i w ramach podziękowania otrzymał 100 guldenów, a jego żona 20.

Pobyt w Lubece, na Pomorzu i w Danii

Po pobycie w Wittenberdze, gdzie wziął udział w przygotowaniach do dysputy teologicznej w Marburgu, pracował przy opracowaniu tzw. Artykułów torgawskich. W czerwcu 1530 r. zwrócili się do niego przedstawiciele Lubeki o sporządzenie porządku kościelnego dla ich miasta. W październiku udał się do Lubeki. Porządek kościelny podobnie jak w Hamburgu zakładał założenie szkoły łacińskiej w miejscu byłego klasztoru franciszkanów, powołanie rektora szkoły i superintendenta kościoła. W tym czasie doradzał również w Rostocku i w innych miejscowościach. W tym czasie pracował nad rozpoczętym już w 1524 r. tłumaczeniem Biblii na język dolnoniemiecki, które ukazało się w 1533/34 i było pierwszym pełnym wydaniem Biblii Lutra. Wydanie to nazywane jest Biblią Lubecką lub Biblią Bugenhagena.

W maju 1532 r. wrócił ponownie do Wittenbergi, w 1533 r. otrzymał tytuł doktora teologii. . W celu wprowadzenia Reformacji na Pomorzu, 13 grudnia 1534 odbywał się w Trzebiatowie zjazd szlachty, przedstawicieli miast Pomorza, który zarządził książę Pomorza, a na który zaproszony został także Bugenhagen. Również tu poproszono go przygotowanie nowego porządku kościelnego. W przedłożonym dokumencie Bugenhagen po raz pierwszy odwołał się do Konfesji augsburskiej (łac. Confessio Augustana). Kolejnym krokiem do przeforsowania Reformacji na Pomorzu był wybór Johannesa Knipstrosa na generalnego superintendenta. W ten sposób została zakończona praca Bugenhagena jako reformatora Kościoła na Pomorzu. Jednak nadal pozostał mediatorem między pomorskimi książętami, a dworem elektorskim w Saksonii. Pośredniczył w małżeństwie córki elektora saksońskiego Jana Stałego Marii von Sachsen (1515–1583) z księciem pomorskim Filipem I Wołogoskim.

W latach 1537-1539 na prośbę króla duńskiego Chrystiana III Jan Bugenhagen pracował nad reformą Kościoła w Danii, Norwegii i Szlezwiku-Holsztynie. W tym czasie wykładał także na uniwersytecie w Kopenhadze i był jego pierwszym rektorem (wprawdzie uniwersytet został założony w 1479 r. to uznawana też jest data 1537, która widnieje na pieczęci jako czas jego reformy). Mimo składanych mu propozycji objęcia stanowiska biskupa Szlezwika pozostał wierny Wittenberdze, gdzie przebywał do końca życia.

Ostatnie lata w Wittenberdze

Od 1535 r. Jan Bugenhagen był profesorem na wydziale teologicznym na uniwersytecie w Wittenberdze i po każdym powrocie wracał na uniwersytet jako wykładowca. Od 1539 r. brał udział w korekcie Biblii Lutra, przy czym doradzał Lutrowi w wyborze słów górno- i dolnoniemieckich dla określonych pojęć.

Na pogrzebie Marcina Lutra w 1546 r. Bugenhagen wygłosił kazanie pogrzebowe, a Melanchton mowę pogrzebową. Po śmierci Marcina Lutra Bugenhagen przyjał do siebie wdowę po nim wraz z dziećmi. Po przegranej przez protestantów wojnie szmalkaldzkiej i wprowadzeniu Interim augsburskiego (w Saksonii tzw. Interim lipskiego) sytuacja jego uległa pogorszeniu, ale nie przekreśliło to jego dokonań. Przygotowany przez reformatora nowy porządek kościelny został wydany drukiem i wprowadzony w życie. Agendy Bugenhagena przygotowywane dla różnych miast dotyczyły nie tylko spraw liturgicznych, ale również szkolnictwa i diakonii. Jego nowatorskie podejście wniosło bardzo wiele w rozwój ówczesnego systemu opieki społecznej i oświaty. Również wysoko ceniony był jako egzegeta i to nie tylko w Wittenberdze, ale i po za nią. Jego prace chwalił i wysoko cenił m.in. Jan Oekolampad.

Doktor Pomeranius zmarł w nocy z 19 na 20 kwietnia 1558 i został pochowany w kościele Stadtkirche w Wittenberdze.

Imieniem Jana Bugenhagena zostało nazwanych wiele ewangelickich kościołów m.in. jeden ze szczecińskich kościołów - obecnie jest to kościół katolicki św. Wojciecha. W Wolinie na domu, w którym się urodził, znajduje się tablica pamiątkowa.

Dzieła (wybór)

• Interpretatio in Liberum, 1523.
• Oratio, quod ipsius non sit oponio illa de eucharistia…, 1526.
• Der erbarn Stadt Brunswig christlike Ordening to Denste dem hilgen Evangelio …, 1531.
• Ordinatio Ecclesiastica Regnorum Daniae et Norvegiae, ac Ducatumm Slesvici et Holstatiae, 1537.
• Biblia: dat ys de gantze Hillige Schrifft, Düdesch: Vpt nye thogerichtet, vnde mit vlite corrigert, 1541.
• Kirchen Ordnung der Stadt Hildesheim, 1544.
• Wie es vns zu Wittemberg in der Statt gegangen ist in diesem vergangenen Krieg …, 1548.
• Commentarius in Jonam Prophetam, 1550.

Literatura

• Ł. Barański, bp M. Hintz, J. Sojka: Reformatorzy. Wydawnictwo Augustana, Bielsko-Biała 2013, s. 92-95.
• Friedrich Wilhelm Bautz: Bugenhagen, Johannes. W: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL). Tom 1, Bautz, Hamm 1975. s. 805-807.
• Julius Köstlin: Bugenhagen, Johannes. W: Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Tom 3, Duncker & Humblot, Leipzig 1876, s. 504-508.
• Ernst Wolf: Bugenhagen, Johannes. W: Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 3, Duncker & Humblot, Berlin 1957, s. 9.