Johannes Brenz

Johannes Brenz (używał pseudonimów takich jak: Huldreich Engster, Ulricus Enc(h)aust(i)us i Johannes Wit(t)ling(ius) (podczas ukrywania się na zamku Burg Hohenwittlingen); ur. 24 czerwca 1499 roku w Weil der Stadt; zm. 11 września 1570 roku w Stuttgarcie) - szwabski reformator.

Brenz Portrait Epitaph Detail
Johannes Brenz.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Martin Heß, zwany Brenz (1475–1535), sołtys i sędzia w Weil der Stadt, pozbawiony urzędu przez austriackie władze z powodu wyznania; matka Catharina Hennig; - ożenił się 1) w Schwäbisch Hall 11 grudnia 1530 roku z Margarethe z domu Gräter (1501–48), wdową po rajcy Hansie Wetzel, z którą miał 5 córek i jednego syna 2) w Dettingen an der Erms 7 września 1550 Cathariną Isenmann ( Eisenmenger ok. 1532–1587) z Schwäbisch Hall, bratanicą Johanna Isenmanna. Z obiema jego żonami był spokrewniony Johann Wolfgang von Goethe[1]. Do znanych jego potomków należą m.in.: Johann Albrecht Bengel, Dietrich Bonhoeffer, Karl Ludwig Bonhoeffer, Wilhelm Hauff, Karl Friedrich Haug[2], Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Hermann Hesse, Johann Jacob Moser, David Moufang[3], Karl Christian Planck, Patrick Süskind[4], Ludwig Uhland, Carl Friedrich von Weizsäcker i Richard von Weizsäcker[5].

Życiorys

Młodość i studia

O młodości Johannesa Brenza brak szczegółowych danych. Podczas studiów w Heidelbergu wszedł w tamtejszy krąg ambitnych i rządnych wiedzy studentów jak Filip Melanchton, Jan Oekolampad, Marcin Bucer, Johann Lachmann, Erhard Schnepf, którzy w 1518 roku zbudzili uwagę i nadzieję Marcina Lutra podczas jego dysputy w Heidelbergu. Marcin Luter wówczas napisał o nich
  „staliby się w przeciwieństwie do uprzedzeń starych nosicielami prawdziwej nauki Bożej”.
Spotkanie z Lutrem było decydujące dla jego przyszłego życia. W 1519 roku został rektorem szwabskiej bursy w Heidelbergu, w 1520 kanonikiem w kościele Heiliggeistkirche (Heidelberg). Z Heidelbergu, gdzie był już nauczycielem i magistrem, został powołany na kaznodzieję do kościoła St. Michael (św. Michała) w Schwäbisch Hall.

Pobyt w Schwäbisch Hall (1522–1548)

Wprowadzanie Reformacji następowało stopniowo. 30 maja 1523 roku Johannes Brenz otrzymał święcenia kapłańskie. W swoich kazaniach występował zgodnie z tezami Lutra przeciwko kultowi świętych, dążąc do odnowy tamtejszego kościoła. Pomagali mu w tym Johann Isenmann i Michael Gräter. W 1525 roku opowiedział się przeciw powstaniu chłopskiemu – w przeciwieństwie do Lutra, który żądał ostrej kary – opowiadał się za łagodnym i chrześcijańskim traktowaniem chłopów, ponieważ uważał, że postępowanie władz doprowadziło do wybuchu powstania.
W 1526 roku podczas Świąt Bożego Narodzenia po raz pierwszy udzielił Komunię Świętą pod dwoma postaciami, a w 1527 roku została zniesiona msza w kościołach St. Michael ( św. Michała) i St. Katharina (św. Katarzyny).

W 1527 roku zaprojektował nowy porządek kościelny dla Schwäbisch Hall. Kazania, chrzest i Komunia Święta otrzymały nowy kształt , podobnie jak przebieg nabożeństwa czy prawo małżeńskie, które zostało przekazane z prawa kościelnego prawu świeckiemu. W orzeczeniach zajmował się takimi tematami jak rozwody, przeszkody do zawarcia małżeństwa czy cudzołóstwo.
Jego zainteresowania obejmowały także szkolnictwo, które wówczas związane było z kościołem. Pionierską ideą było kształcenie zdolnych uczniów, bez względu na ich społeczne pochodzenie. Wszyscy oni mieli uczyć się łaciny i w ten sposób nabywali podstawy do studiów wyższych. Postulował również kształcenie dziewcząt którym czytanie i poznanie Pisma Świętego tak samo przysługuje jak chłopcom.
Ważnym elementem w jego systemie nauczania stał się katechizm. Brenz napisał trzy katechizmy z czego pierwszy pt. Fragstück des christlichen Glaubens für die Jugend zu Schwäbisch-Hall (Fragmenty chrześcijańskiej wiary dla młodzieży w Schwäbisch-Hall) ukazał się 1527, czyli dwa lata przed pierwszym katechizmem Marcina Lutra. Razem z tym pierwszym wydaniem katechizmu wydał dla dorosłych Auszug für die Gewachsenen und Alten (Wciąg dla dorosłych i starych). Natomiast katechizm wydany w 1535 roku, wznawiany był 518 razy, a ostatnie wydanie było w 1999 roku. Jego katechizm obok katechizmu Marcina Lutra jest najbardziej znany w luteranizmie.
Ostatecznie Reformacja w Schwäbisch Hall została wprowadzona w 1543 roku razem z wydrukowaniem jego porządku kościelnego.

Ucieczka z Schwäbisch Hall i dalsza działalność (1548–1550)

Napięcia między stanami protestanckimi, a cesarzem Karolem V Habsburgiem doprowadziły w 1546 roku do I wojny szmalkaldzkiej, którą wygrał cesarz. Ponieważ Johannes Brenz wzywał do sprzeciwu wobec cesarza, musiał uciekać, gdy jego oddziały w grudniu 1546 roku wkroczyły do miasta. Po wprowadzeniu przez cesarza Interim augsburskiego i po skrytykowaniu go, Johannes Brenz musiał się ukrywać. Gdy ryzyko, że zostanie schwytany było już bardzo duże postanowił 24 czerwca 1548 roku opuścić ostatecznie Schwäbisch Hall, gdzie pozostała jego żona i dzieci. Kroki swoje skierował do Szwajcarii, gdzie w Bazylei otrzymał list pocieszający od Jana Kalwina, oraz tam też zastała go wiadomość o śmierci jego żony. Natychmiast udał się w drogę powrotną do swoich dzieci. W tym czasie udzielił mu pomocy książę  Ulryk Wirtemberski. U księcia przebywał w latach 1548-1550.

Okres 1550-1570

Po śmierci księcia Ulricha rządy przejął w 1550 roku jego syn Krzysztof Wirtemberski i uczynił Johannesa Brenza swoim najważniejszym teologicznym doradcą. W 1552 roku brał udział w soborze trydenckim. W 1553 roku został prepozytem w kolegiacie (niem. Stiftskirche) w Stuttgarcie. W 1565 roku był pośrednikiem w sporze między stanami krajowymi a księciem dotyczącym zmiany religii. W 1556 roku przeprowadził reformę klasztorów na bazie których powstało 14 szkół klasztornych tzw. Klosterschule. Spośród nich działają do dzisiaj jeszcze dwie: ewangelickie seminariium w Maulbronn i Blaubeuren. Prowadzone w tym czasie jego działania doprowadziły w 1559 roku do nowego porządku kościelnego, który określił podstawy Kościoła ewangelickiego Wirtembergii. Nowy porządek kościelny wprowadzał zasadę nauczania wszystkich dzieci, stając się przez to prekursorem wprowadzonego w przyszłości powszechnego obowiązku szkolngo.

Johannes Brenz zmarł 11 września 1570 roku w Stuttgarcie i był ostatnim z grona wielkich reformatorów i „pierwszych uczniów” Marcina Lutra. Jego grób znajduje się w kościele Stiftskirche u stóp ambony, z której głosił Słowo Boże. W tym kontekściw często jest też cytowane jego zdanie:
„Gdyby ów kaznodzieja zafałszował Ewangelię, to chcę podnieść moją głowę z grobu i zawołać: kłamiesz.”[6]

Znaczenie

Brenz jako doradca i orzecznik

Jak większość wielkich reformatorów miał duży wpływ także na sprawy nie związane bezpośrednio z teologią. Ciesząc się wielkim zaufaniem księcia często służył mu radą. Miało to miejsce zarówno podczas wojny chłopskiej jak również w czasie sporu z cesarzem. Inna kwestia pojawiła się w 1528 roku, a dotyczyła wykonywania wyroków śmierci na radykalnych reformatorach takich jak Thomas Müntzer, anabaptystach czy spirytualistach tzw. „Schwärmer“ jak Andreas Bodenstein, Kaspar Schwenckfeld i przedstawicielach antytrynitaryzmu. Książęta uważali ich za zagrożenie dla ich władzy. Wielu z nich zostało spalonych, utopionych czy wypędzonych z kraju. Na sejmie Rzeszy w Spirze (niem. Speyer) w 1529 roku postanowiono wykonywać na nich karę śmierci. Również nowo powstały Kościół był do nich wrogo nastawiony i w 1530 roku zostali wykluczeni z wyznania augsburskiego. Na podstawie wydanych przez Brenza trzech orzeczeń w latach 1528-1530 badacze przeprowadzili analizę jego stosunku do tej kwestii. Ustalili, że z początkowego bardzo łagodnego stosunku do anabaptystów, w roku 1530 jego stanowisko bardziej zbliżyło się do postawy Marcina Lutra. Jednak trudno jest ustalić jaki wpływ miały jego opinie. Jeden z jemu współczesnych stwierdził, że dzięki jego wpływom wielu uniknęło kary śmierci z powodu ich wiary[7]. W swoim dziele De haereticis, an sint persequendi (1554) Sebastian Castellio podkreślał ducha tolerancji w działalności Johannesa Brenza. Takiego rodzaju pochwała nie dotyczyła żadnego XVI-wiecznego teologa. Wprawdzie Johannes Brenz również ich potępiał, o czym świadczy augsburskie wyznanie wiary, którego przecież był współtwórcą, ale z powodów religijnych opowiedział się przeciw egzekucjom i jego zdecydowane odrzucenie kary śmierci odegrało istotną rolę w historii myśli tolerancji. Dzięki jego postępowaniu nie doszło w tym rejonie do niszczenia kościołów przez ikonoklastów.

Stosunek do prześladowania czarownic

Podobnie jak w stosunku do radykalnych reformatorów, również był bardzo ostrożny w postępowaniu wobec oskarżonych o czary. Nie negował istnienie czarownic, ale uważał, że lepiej czasem nie skazać kogoś niż skazać niewinnego. W swojej krytycznej postawie wobec wierzących w czarownice i prześladujących je podziela poglądy innych teologów z Tybingi i wirtemberskich luterańskich teologów jak Matthäus Alber, Jacob Heerbrand, (Theodor) Dietrich Schnepf, Jakob Andreae, Wilhelm Bidembach, Wilhelm Friedrich Lutz czy Theodor Thumm (1586-1630), którzy pozostawiali to wszechmocnemu Bogu. Wynikiem takiego myślenia były łagodne kary wobec oskarżonych o czary.

Jego postawa jest udokumentowana w korespondencji z Johannesem Weyerem. W/w korespondencję Weyer opublikował w 1565 roku w zbiorze De praestigiis daemonum. Wynika z niej, że już w 1539 roku Johannes Brenz podczas głoszonego kazania wypowiedział się o karaniu czarownic po ciężkim gradobiciu. Brenz traktował grad jako karę Bożą i uważał, że ten, kto domagał się o ukaranie czarownic, powinien sam siebie oskarżyć. Z ich pierwszych listów wynika, że podobnie uważali iż tylko Bóg ma zdolność panowania nad pogodą. Złe czyny natomiast nie są dziełem czarownic, ale diabła, który się pod nie podszywa. W prawdzie Brenaz początkowo popierał wykonywanie kary śmierci na czarownicach, ale szybko wycofał się z tego poglądu[8].

Brenz jako zwolennik Marcina Lutra

Jako zdecydowany i niezależny od Filipa Melanchtona luteranin pokazał się dwa razy: Pierwszy raz jako autor „Syngramma Suevicum“ (1525), przy pomocy, którego zebrał grupę 13 szwabskich i frankońskich teologów, w celu przeforsowania luterańskiego pojmowania Komunii Świętej. Wydane przez niego komentarze biblijne wzbudziły wielkie uznanie Marcina Lutra, który widział w nim swojego następcę w dalszym prowadzeniu dzieła Reformacji. Drugi raz jako zdecydowany luteranin ujawnił się podczas synodu w Stuttgarcie w 1559 roku, gdzie zdecydowanie potępił szerzące się skłonności kalwinistyczne wśród szwabskich duchownych. Powstały tutaj „Wielki porządek kościelny z 1559 roku” (niem. „Große Kirchenordnung von 1559“) kontynuował napisaną w 1552 roku „Confessio Wirtembergica“ i znalazł w całych Niemczech licznych naśladowców.

Dzieła (wybór)

  • Der Prediger Salomons. 1528.
  • In Exodum Mosi commentarius. 1539.
  • In Leviticum Librum Mosi Commentarius. 1542.
  • Confessio Virtembergica. 1552.
  • In Epistolam, quam Apostolus Paulus ad Romanos scripsit, Commentaria. 1564.
  • W. Köhler: Bibliographia Brentiana, Berlin 1904. online

Literatura

  • Heinrich Hermelink: „Brenz, Johannes” Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 2, Duncker & Humblot, Berlin 1955, s. 598 (online).
  • Hartmann: „Brenz, Johannes” Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Tom 3, Duncker & Humblot, Leipzig 1876, s. 314–316 (online).

Linki

Przypisy

  1. Carl Knetsch: Ahnentafel Johann Wolfgang Goethes. (PDF; 141 kB) Leipzig 1932, s. 9.12.
  2. Karl von Riecke. Carl Friedrich Haug. Mittheilungen aus seinem Leben und aus seinem Nachlasse, für die Verwandten und Freunde als Manuskript gedruckt. Stuttgart. Druck der I. B. Metzler'schen Buchdruckerei. 1869. Bearbeitet von Karl Riecke
  3. Ururenkel von Oskar von Bülow und seiner Ehefrau Sophie, geborene Haug; Quellen Nachweis http://familienverband-feuerlein.de/ Stamm Conradi und Familiengeschichten aus dem Nachlaß von Karl Friedrich Haug, bearbeitet von Karl Riecke. Mit dem Bilde Haugs und 5 Stammtafeln. Stuttgart. Druck und Verlag W. Kohlhammer. 1886. Seite 112.
  4. jest potomkiem Johanna Albrechta Bengela, a zatem także reformatora Johannesa Brenza. Hermann Ehmer: SÜSKIND, Friedrich Gottlieb. W: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL). Tom 11, Bautz, Herzberg 1996, s. 208–209.
  5. Christoph Weismann: Kirchenvater Brenz. W: Isabella Fehle (Hrsg.): Johannes Brenz 1499–1570. Prediger – Reformator – Politiker. Schwäbisch Hall 1999, s. 180-193, tu s. 183f; Adolf Rentschler: Zur Familiengeschichte des Reformators Johannes Brenz. Tübingen 1921.
  6. „Johannes Brenz” w Ökumenisches Heiligenlexikon (online).
  7. Christine Kress: Die Reformation und ihre Aussenseiter: gesammelte Aufsätze und Vorträge … ”Die Stellung des Johannes Brenz zur Die Reformation und Verfolgung und Bestrafung der Täufer"
  8. Susanne Kleinöder-Strobel: Die Verfolgung von Zauberei und Hexerei in den fränkischen Markgrafentümern ... s.119.