Katarzyna von Bora

Katarzyna von Bora (ur. 29 stycznia 1499 w Lippendorfie koło Neukieritzsch, zm. 20 grudnia 1552 w Torgawie (niem. Torgau)) – zakonnica i późniejsza małżonka reformatora religijnego Marcina Lutra (1483–1546).

Katarzyna von Bora. Portret wykonany w 1526 r. przez Lucasa Cranacha Starszego. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

• Ojciec: Hans von Bora;
• Matka: Katharina von Haugwitz;
• Poślubiła: 13 czerwca 1525 w Wittenberdze Marcina Lutra;
• Dzieci:
  • Johannes (ur. 7 czerwca 1526 w Wittenberdze, zm. 27 października 1575 w Królewcu),
  • Elisabeth (ur. 10 grudnia 1527 w Wittenberdze, zm. 3 sierpnia 1528 w Wittenberdze),
  • Magdalena (ur. 4 maja 1529 w Wittenberdze, zm. 20 września 1542 w Eisleben),
  • Martin (ur. 9 listopada 1531 w Wittenberdze, zm. 2 marca 1565 w Wachsdorf (),
  • Paul Luther (lekarz) (ur. 28 stycznia 1533 w Wittenberdze, zm. 8 marca 1593 w Lipsku),
  • Margarete von Kunheim (ur. 17 grudnia 1534 in Wittenberdze, zm. w 1570 w Morągu).

Życiorys

Pochodzenie

Katarzyna von Bora pochodziła z saksońskiej rodziny ziemiańskiej.^[1][2][3] Według powszechnego przekonania za datę jej urodzenia przyjmuje się 29 stycznia 1499 roku, chociaż nie jest to potwierdzone żadnymi dokumentami. Z powodu szerokiego rozgałęzienia rodziny i niepewności nazwisk rodziców istnieją też różniące się poglądy o jej miejscu urodzenia. Przez długi czas bezspornie przyjmowano, że tym miejscem jest Lippendorf koło Lipska i tego poglądu trzyma się większość jej biografów.

W 1883 roku Georg von Hirschfeld opublikował pracę pt. „Die Beziehungen Luthers und seiner Gemahlin, Katharina v. Bora, zur Familie von Hirschfeld” (Związki Marcina Lutra i Katarzyny von Bora z rodziną z Hirschfeld). Opcja ta pozostaje do dzisiaj najobszerniejszą próbą systematycznego opracowania genealogii rodziny von Bora, ale już w 1900 roku została krytycznie oceniona. Istotna część treści jego publikacji opisuje, że z Hirschfeld pochodzi ok. 60 członków rodziny von Bora należących do ośmiu różnych gałęzi i próbuje wykazać, że Katarzyna urodziła się w Hirschfeld, koło Nossen, a jej rodzicami byli Hans von Bora z Hirschfeld i Anna von Haugwitz lub von Haubitz. Jednocześnie Georg von Hirschfeld stworzył genealogię jej rodu, począwszy od roku 1071.

Obu tych stanowisk nie można historycznie udowodnić, pomimo, że nawet stara chrzcielnica z kościoła w Hirschfeld, która dzisiaj znajduje się w krużganku katedry we Freibergu, była z nimi łączona. Hans i Elisabeth Pflugk, reprezentanci miśnieńskiej heraldyki, nie ustalili dotąd na podstawie istniejących dokumentów przodków Katarzyny von Bora.

Prawdopodobnie Katarzyna von Bora była córką udokumentowanego tylko w umowie z 15 maja 1505 roku, dotyczącej przekazania ziemi przez Jana von Bora, pana na Lippendorf w rejonie Pegau, koło Lipska na rzecz jego drugiej żony Margarete z bliżej nie znanej rodziny.

Pewna zatem wydaje się być jedynie data urodzenia, która została wyryta na jej medalionie.

Okres w klasztorze

Często zdarzało się w średniowieczu, że panny z ubogich rodów szlacheckich pobierały nauki w klasztorze, lub były tam oddawane z powodu braku możliwości zapewnienia im posagu, który umożliwiłby im wyjście za mąż. Jeszcze jako dzieci, bo już w wieku sześciu lat dziewczynki mogły być oddane do klasztoru. Nie było tu mowy o ich własnej intencji, decydowała o tym tylko wola rodziców.

Podobne postępowanie mogło kierować ojcem Katarzyny, który końcem 1504 roku oddał ją na wychowanie do klasztoru augustianek w Brehna, co dokumentuje list z 30 października 1531 roku Laurentiusa Zocha do Marcina Lutra. W klasztorze cysterek Marienthron w Nimbschen, koło Grimma Katarzyna przebywała od 1508 roku do 1509/10, gdzie jej ciotka Margarethe von Haubitz była przeoryszą (potwierdza to lista utrzymania). Tam uczyła się czytać, pisać i śpiewać, z czym przypuszczalnie miała już do czynienia w Brehna. Teraz uczyła się też trochę języka łacińskiego i poznała procesy zarządzania gospodarstwem rolnym. W 1515 roku w najwcześniejszym możliwym terminie złożyła śluby zakonne jako nowicjuszka. Jej ciotka Margarethe von Haubitz mieszkała później w domu Lutra i zwana była "Muhme Lene" (Muhme – staroniemieckie określenie ciotki).

Wkrótce po tym czytała razem z innymi siostrami zakonnymi pierwsze pisma Marcina Lutra, który krytycznie rozważał życie klasztorne. W niej i innych nowicjuszkach narastała chęć ucieczki z klasztoru. Kobiety zdecydowały się na ten ruch i zwróciły się o pomoc do Lutra, który w okresie Świąt Wielkanocnych w 1523 roku wysłał wóz, na którym Katarzyna z jej ośmioma towarzyszkami, ukrytymi za beczkami ze śledziami, przy wsparciu radcy Torgawy Leonharda Koppe, uciekły z klasztoru. Obawiały się jednak wrócić do własnych domów, gdyż zgodnie z obowiązującym wówczas prawem za złamanie ślubów zakonnych groziła im kara śmierci. Luter więc ulokował je u swoich przyjaciół w Wittenberdze i pośredniczył w znalezieniu im „godnych do małżeństwa mężczyzn” jako małżonków i żywicieli.

Katarzyna von Bora zamieszkała najpierw w domu Philippa Reichenbacha, a później znalazła zakwaterowanie u malarza Lucasa Cranacha Starszego, który stworzył najbardziej znane portrety Katarzyny i Lutra. Małżeństwo Cranachów zaopiekowało się nią i towarzyszyło jej także podczas ślubu 13 czerwca 1525 roku w klasztorze Schwarze. Gdy król Danii i Norwegii Chrystian II Oldenburg przebywał w 1523 roku w domu Cranacha, Katarzyna von Bora otrzymała od niego złoty pierścionek. Katarzynę łączyła głęboka przyjaźń z Barbarą i Lucasem Cranach, którzy później zostali rodzicami chrzestnymi jej dzieci^[4].

Małżeństwo z Marcinem Lutrem

Gdy okazało się, że student z Norymbergi Hieronymus Baumgartner nie może ożenić się z Katarzyną von Bora, ponieważ jego rodzice nie zgodzili się na ślub ze zbiegłą zakonnicą i nakazali mu powrót do rodzinnego miasta, Marcin Luter prowadził mediacje w sprawie jej małżeństwa z Kasparem Glatzem. To wywołały oburzenie Katarzyny, która stwierdziła, że „jeśli wyobraża sobie być czyjąś żoną to tylko Lutra”, co jak wspomina sam zainteresowany, potraktował jako blef. W tym czasie Luter był kawalerem, ale przyjaciele namawiali go aby się ożenił. Jedną z kandydatek była Ave von Schönfeld, ale gdy ta poślubiła Basiliusa Axta, Luter i Katarzyna zdecydowali się zawrzeć małżeństwo. Luter był bardzo szczęśliwy, że znalazł „tak pobożną, wierną żonę, na której mężczyzna może w pełni polegać”.

13 czerwca 1525 roku pastor miejski Jan Bugenhagen udzielił ślubu Katarzynie von Bora i Marcinowi Lutrowi w obecności świadków w mieszkaniu Lutra w klasztorze Schwarze. Działo się to podczas szalejącej wojny chłopskiej, która pochłaniała tysiące ofiar wśród chłopów. Filipa Melanchtona przyjaciela Lutra przerażała ta wojna, podobnie jak ślub przyjaciela z Katarzyną, którą uważał za zbyt dumną i upartą. Katoliccy przeciwnicy Lutra napisali obsceniczne ulotki o mnichu i „zbiegłej” zakonnicy. Erazm z Rotterdamu natomiast przeciwnie pochwalił ich pisząc: „Luter teraz zaczyna być łagodniejszy i nie szaleje już tak piórem; a nic nie jest aż tak dzikie, żeby nie stało się uległe kobiecie”.

Małżeństwo zostało zawarte z rozmysłem w formie wówczas obowiązującej, chociaż późniejsi przeciwnicy pomimo tego utrzymywali, że nigdy nie zostało zawarte zgodnie z prawem. Uroczystość weselna miała miejsce dopiero 27 czerwca. Młoda para zamieszkała w starym klasztorze augustianek w Wittenberdze, który dał im do dyspozycji elektor Saksonii Jan Stały. Katarzyna wprowadziła nowy porządek w życie Lutra. Luter potwierdził, że ponad rok nie zmieniał w sypialni siennika i nie trzepał go. Chociaż był dobrym i znanym teologiem, nigdy nie miał pieniędzy, ponieważ codziennie przychodzili żebracy i potrzebujący pomocy, a on im starał się pomagać. Katarzyna często musiała oddawać w zastaw dwa kielichy, ich prezent ślubny, który podarował im elektor, aby mieć gotówkę.

Katarzyna von Bora administrowała i gospodarowała obszernymi dobrami ziemskimi, prowadziła hodowlę bydła, uprawę warzyw, owoców, tak aby Luter mógł żywić swoich studentów i gości. Kazała świeżo pomalować dom, z podwórza klasztornego zrobiła ogródek z ziołami, parter budynku przerobiła na chlewnię dla świń i kazała zbudować małą piekarnię. Nakłoniła Lutra, aby kupił przyległy do klasztoru ogród z płynącym przez niego potokiem i zrobił tam staw dla ryb. Pierwszy raz staw został zarybiony w 1533 roku. Ponieważ stary klasztor miał prawo warzenia piwa, więc Katarzyna zaczęła to robić. W 1544 roku za jej namową Luter kupił winnicę i ogród z chmielem. Żartobliwie nazywał swoją żonę, być może z powodu jej zdolności do administrowania „Herr Käthe” („pan Kasia”).

Pomnik Katarzyny von Bora i Marcina Lutra w Neukieritzsch, pierwotnie w Zölsdorf. Źródło: Wikimedia Commons

W czasie panującej dżumy Katarzyna von Bora prowadziła hospicjum, w którym razem z innymi kobietami pielęgnowała chorych. Odgrywała też rolę mediatorki w nieuniknionych konfliktach. Oprócz opieki nad własnymi dziećmi sprawowała także pieczę nad siostrzenicami i bratankami, których Marcin Luter przyjął od swych zubożałych, lub owdowiałych sióstr i braci. Poza tym opiekowała się służbą, gośćmi i studentami, ponieważ wówczas od profesora oczekiwano, aby miał własną „bursę”. Wkrótce każdy pokój w klasztorze był zamieszkały i przeciętnie znajdowało się tam 40 osób, które zasiadały razem do stołu w domu Lutra i Katarzyny.

Katarzyna wszystko organizowała i o wszystko się troszczyła, ale niejednokrotnie była zatroskana nadmierną szczodrością męża. Często więc wzywała go na rozmowę, po czym on robił uwagi dotyczące charakteru kobiety w wygłaszanych mowach przy stole np. „kobiety mają jeszcze pewną ostrzejszą broń niż język, mianowicie łzy. Co nie mogą osiągnąć mową, uzyskują płaczem”.

Z korespondencji Katarzyny von Bora zachował się tylko jeden list. Zachowało się natomiast wiele listów Marcina Lutra, które ukazują ją jako wierną i troszczącą się matkę, dbającą o wykształcenie i edukację dzieci. Śmierć córki Magdaleny (nazywanej także Lenchen) wprowadziła małżonków w głęboki kryzys.

Jako główną wadę Katarzyny uznawano pychę i rządzę władzy. Jeszcze Luter przed zaręczynami stwierdził, „że coś jest na rzeczy”. Jednak miłość i harmonia małżeńska przezwyciężyła jej wady i porywczą naturę Reformatora. Nawet złośliwy obserwator nie mógł zauważyć jakichkolwiek zakłóceń w ich związku małżeńskim. Marcin Luter kupił swojej żonie w Zölsdorf, w pobliżu jej miejsca urodzenia Lippendorf (obecnie część Neukieritzsch), posiadłość wdowią, o czym przypomina pomnik w gminie na południe od Lipska.

Po śmierci Lutra

Katarzyna von Bora bardzo przeżyła śmierć swojego męża, który zmarł 18 lutego 1546 roku. Kazania żałobne wygłosili w języku niemieckim Johannes Bugenhagen, a w języku łacińskim Filip Melanchton. Żaden z nich nie wspomniał ani słowa o żonie wielkiego Reformatora. Do tego doszedł problem zarówno ze spadkiem jak i z opieką nad dziećmi. Wola Lutra, aby Katarzyna pozostała opiekunem własnych dzieci, nie została wypełniona.

Testament Lutra, względnie umowa majątkowo–małżeńska tzw. intercyza, którą spisał w 1542 roku w obecności swoich kolegów m.in. Melanchtona i profesora prawa Johanna Apela na rzecz swojej żony, jako jedynej spadkobierczyni, najpierw nie została uznana, ponieważ była niezgodna z panującym prawem zwyczajowym tzw. „Zwierciadłem saskim” (niem. Sachsenspiegel), według którego musiał być ustanowiony opiekun, kurator nad wdową po zmarłym. Dopiero nakaz elektora Saksonii Jana Fryderyka I Wspaniałomyślnego (niem. Johann Friedrich I. der Großmütige von Sachsen) zapewnił jej znaczną część spadku i należne prawa. Dzięki niemu mogła pozostać w zabudowaniach starego klasztoru. Była także wspierana finansowo przez księcia Prus Albrechta Hohenzollerna oraz króla Danii i Norwegii Chrystiana II Oldenburga.

Przed I wojną szmalkaldzką (1546-1547) Katarzyna uciekła razem z dziećmi do Magdeburga i dopiero w lipcu 1547 roku wróciła do Wittenbergi. Jej zabudowania oraz dobra ziemskie były wprawdzie spustoszone, ale budynki nie zostały zburzone. Jednak obciążenia finansowe związanych z odbudową spowodowały, że wpadła w biedę. Przyjaciele Marcina Lutra zostawili ją na lodzie, a inni szydzili z niej. Jednak Katarzyna nie poddawała się i walczyła o swoje prawa oraz przyszłość swoich dzieci. Dzięki wsparciu wcześniej wymienionych książąt mogła odzyskać zdolności ekonomiczne.

W 1552 roku musiała ponownie opuścić Wittenbergę z powodu dżumy i bardzo niskich plonów. Przeprowadziła się do Torgawy (niem. Torgau), gdzie przed bramą do miasta jej powóz uległ wypadkowi, a ona złamała kość miedniczną (inna wersja mówi, że konie się spłoszyły i Katarzyna skacząc z wozu wpadła do lodowatej wody, przeziębiła się i została sparaliżowana). Zmarła na skutek związanych z tym powikłań trzy tygodnie później, 20 grudnia 1552 roku.

W domu, w którym zmarła znajduje się obecnie poświęcone jej muzeum. Dokładne miejsce jej pochowania w kościele Mariackim w Torgawie nie jest znane, ale w pogrzebie wzięło udział wielu jej luterańskich przyjaciół, którzy w ostatnich latach jej życia nie chcieli jej znać.

Zastanawiając się nad małżeństwem Marcina Lutra i Katarzyny von Bora można wysnuć wniosek, że ten wielki Reformator zgubiłby się w chaosie codziennego życia, a Reformacja nie posunęłaby się do przodu. Niektórzy jej współcześni nazywali ją „Ksantypą Reformacji” (Ksantypa – żona Sokratesa), dla innych znów była światłem świecącym w domu Lutra i wzorem dla pokoleń żon pastorów ewangelickich.

Rocznica śmierci Katarzyny von Bora jest obchodzona 20 grudnia w Ewangelickim Kalendarzu Imion.

Literatura

• E. Kroker: Katharina von Bora. Martin Luthers Frau, Berlin 1939.
• Jürgen Wagner: Catherina von Bora – Legenden und Historisches zu ihrer Herkunft w: Zeitschrift für mitteldeutsche Familiengeschichte 2013, s. 12–30.
• Oskar Thulin: Bora, Katharina von w: Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 2, Duncker & Humblot, Berlin 1955, ISBN 3-428-00183-4, s. 454 (online).
• Julius Köstlin: Bora: Katharina von w: Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Tom 3, Duncker & Humblot, Leipzig 1876, s. 151.
• Martin Treu (Hg.): Katharina von Bora. Die Lutherin, Aufsätze anläßlich ihres 500. Geburtstages. Wittenberg 1999, ISBN 3-933028-19-1.

Linki

• Frauen der Reformation – Katharina von Bora.

Przypisy

1. ↑ Fischer/v.Stutterheim: Zur Herkunft der Katharina v. Bora, Ehefrau Martin Luthers, w: AfF 2005, s. 242–271.
2. ↑ Jürgen Wagner: Zur mutmaßlichen Herkunft der Catherina v. Bora, w: Genealogie 2005, s. 673–703.
3. ↑ Jürgen Wagner: Die Beziehungen von Luthers Gemahlin Catherina v. Bora zur Familie v. Mergenthal – Wi(e)der eine Legende, w: Familienforschung in Mitteldeutschland (FFM) 2006, s. 342–347.
4. ↑ Sylvia Weigelt: Die Frau an Cranachs Seite. Frauen der Reformationszeit: Barbara Cranach, w: Glaube und Heimat. Mitteldeutsche Kirchenzeitung vom 15. August 2010.