Lucas Cranach Starszy

Lucas Cranach (ur. przypuszczalnie 4 października 1472 w Kronach (Górna Frankonia); zm. 16 października 1553 w Weimarze) – niemiecki malarz i grafik w dobie renesansu. Od 1505 roku był malarzem nadwornym elektorów Saksonii Fryderyka Mądrego, Jana Stałego i Jana Fryderyka Wspaniałomyślnego. Oprócz licznych obrazów ołtarzowych i alegorycznych malował portrety swoich mecenasów, a także reformatorów Marcina Lutra, Jana Bugenhagena czy Filipa Melanchtona. Warsztat Cranacha, w którym powstało około 5.000 obrazów prowadził po jego śmierci syn Lucas Cranach Młodszy (1515–1586). (wyznanie luterańskie)

Lucas Cranach. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

• Ojciec: Hans Sunder zwany Maler (zm. przed 22.3.1528), malarz w Kronach;
• Matka: Anna Hübner (zm. 1491);
• Rodzeństwo: 6 sióstr i 2 bracia;
• Żona: od ok. 1512 Barbara (zm. 1540), córka Jodocusa Brengbiera (burmistrz w Gotha);
• Dzieci: 2 synów: Hans (zm. 9.10.1537) i Lucas (1515–1586), obaj byli malarzami i 3 córki: Ursula, Anna i Barbara (zm. po 22.11.1569).

Życiorys

Lucas Cranach urodził się przypuszczalnie 4 października 1472 w Kronach jako syn Anny Hübner i malarza Hansa Sundera, który był jego pierwszym nauczycielem. Przed 1500 roku rozpoczął wędrówkę czeladniczą po południowych Niemczech, ale o tym okresie, podobnie jak i wcześniejszym brak konkretnych dokumentów. Około 1502 roku przybył do Wiednia, gdzie przebywał do 1504 roku. W tym okresie przyjął też nazwisko Cranach od miejscowości, z której pochodził i zaczął stosować na obrazach sygnaturę „LC”. Pobyt w humanistycznym środowisku Wiednia wywarł trwałe piętno na artyście, a szczególnie kontakt z Johannesem Cuspinianem (1473–1529).

W kwietniu 1505 roku elektor Saksonii Fryderyk Mądry powołał go na malarza nadwornego. Przejął prowadzony dotychczas przez Jacopo de’ Barbariego (ok.1460/70–1516) warsztat malarski na zamku w Wittenberdze, do zadań którego należało nie tylko wyposażanie w obrazy kościołów i zamków, lecz także ozdabianie książek, wykonywanie projektów dekoracji świątecznych i innych ozdób. Zakres wykonywanych prac dokumentują liczne rachunki. 6 stycznia 1508 roku elektor przyznał mu prawo używania herbu (wąż w koronie ze skrzydłami nietoperza i pierścieniem) jako znaku mistrzowskiego i warsztatowego, którym znakował prace wychodzące z jego warsztatu. W tym samym roku elektor wysłał Cranacha w poselstwie dyplomatycznym do Holandii (do Mechelen), gdzie oprócz portretów członków rodziny elektorskiej sportretował również cesarza Maksymiliana I i jego ośmioletniego wówczas następcę Karola V. Kilka lat później Lucas Cranach i Albrecht Dürer na zlecenie Maksymiliana I sporządzili ilustracje do jego „Modlitewnika” („Gebetbuch”).

Obfitość zamówień oraz talent w interesach spowodowały, że Cranach stał się jednym z najzamożniejszych obywateli miasta. W 1512 roku nabył prawo sprzedaży wina, stał się właścicielem gospody, apteki (od 1520), księgarni i drukarni (1522–26), a w 1523 gościł w swoim domu króla Danii Christiana II. W 1519 został członkiem wittenberskiej rady miejskiej, często był rajcą i burmistrzem (1537, 1540–44). W 1524 roku towarzyszył elektorowi podczas sejmu Rzeszy w Norymberdze, gdzie ponownie spotkał swego przyjaciela Albrechta Dürera.

Portret Lucasa Cranacha wykonany przez Albrechta Dürera, 1524. Źródło: Wikimedia Commons

Lucas Cranach stał się bliskim przyjacielem i zaufanym Marcina Lutra, którego w 1521 roku poinformował, że zostanie „przyjęty i ukryty”, a w grudniu tegoż roku potajemnie odwiedził go w Wittenberdze jako Junkra Jörga (rycerz Jerzy). W 1525 roku był swatem Lutra i świadkiem na jego ślubie z Katarzyną von Bora, a w 1526 ojcem chrzestnym jego pierwszego syna. Również bliski kontakt utrzymywał z kręgiem humanistów wittenberskiego uniwersytetu, zwłaszcza z Filipem Melanchtonem. W jego warsztacie drukowano pisma reformacyjne i niemiecki przekład Nowego Testamentu Marcina Lutra. Filip Melanchton zainspirował Cranacha do przedstawienia w obrazach nowych idei religii luterańskiej. Działalność artystyczna malarza miała znaczący wpływ na niemiecką Reformację. Obok licznych obrazów o treściach protestanckich sporządził także cykle obrazów w tradycji katolickiej. Ważnymi mecenasami byli między innymi książęta sascy z rodu Albertynów oraz arcybiskup Moguncji Albrecht Hohenzollern (1490–1545).

Po bitwie pod Mühlberg w 1547 roku i uwięzieniu elektora Jana Fryderyka Wspaniałomyślnego Lucas Cranach, po przekazaniu w testamencie w 1550 roku warsztatu synowi, podążył za swoim mocodawcą do Augsburga, gdzie spotkał leciwego już Tycjana. Listy i rachunki dowodzą, że w Augsburgu jeszcze raz  intensywnie pracował dla elektora i jego gości. Po zwolnieniu w 1552 roku z aresztu Jana Fryderyka Wspaniałomyślnego wrócił z nim do Weimaru, który stał się nową rezydencję elektora. Tam mieszkał do śmierci w domu przy rynku z córką Barbarą Brück.

Twórczość

W początkowym okresie twórczości Lucas Cranach Starszy ważne inspiracje czerpał od Albrechta Dürera (seria drzeworytów z 1498) oraz od malarzy działających w Bawarii i Austrii (Hans Mair, Jan Polak, Marx Reichlich, Jörg Kölderer, Jörg Breu starszy). Za seriami obrazów, drzeworytów i rysunków odręcznych kryła się jednak osobowość artystyczna o niezwykłej aktywności, która wyróżnia go jako jednego z najważniejszych pionierów sztuki niemieckiej początku XVI wieku. Jego twórczość położyła decydujące podwaliny pod rozwój szkoły naddunajskiej, która osiągnęła apogeum w twórczości Albrechta Altdorfera i Wolfa Hubera.

W pierwszym znanym obrazie, „Ukrzyżowaniu” („Kreuzigung”, Wiedeń, ok. 1500), obok migotliwej poświaty barw widać namiętną ekspresję, która w dwóch drzeworytach przedstawiających ukrzyżowanie (jeden z nich datowany jest na 1502) wzrasta do niesłychanego realizmu. Ten sam temat otrzymał zupełnie nową kompozycję w 1503 roku w obrazie „Chrystus na krzyżu” („Christus am Kreuz”, Monachium), głównym dziele jego naddunajskiej działalności. Szczególną troską jego sztuki jest ujęcie w imaginacyjnym pejzażu ludzi religijnie i duchowo pobudzonych, które zadziwiająco szybko ukształtowało się w obrazach („Świety Walenty”, „Święty Franciszek”, „Święty Hieronim”). W Wiedniu powstały portrety wiedeńskich profesorów uniwersyteckich Johannesa Cuspiniana i dr Reussa z żonami (1503). Trafna charakterystyka portretowanych osób łączy się ze swobodną, radosną kompozycją i starannym, soczystym oddaniem barw. Jego rysunki odręczne zaskakują nową techniką (światłocienie). Idyllicznym zakończeniem działalności naddunajskiej jest obraz: „Odpoczynek w czasie ucieczki do Egiptu” („Ruhe auf der Flucht”, Berlin, 1504).

Wraz z przybyciem w 1505 roku do Wittenbergi rozpoczyna się nowa epoka w twórczości Lucasa Cranacha. Zmiana otoczenia, wielkie książęce zamówienia, przyniosły ze sobą głęboką zmianę w wyrazie artystycznym. Oryginalny język formalny został dostosowany do dworsko-humanistycznego ducha epoki. Początkiem były rozległe prace ołtarzowe dla kościołów saksońskich. Wobec utraty ołtarza głównego kościoła zamkowego w Wittenberdze (ołtarz Trójcy Świętej, spalony w 1760), który powstał po 1505 roku, szczególnego znaczenia nabrał skrzydłowy ołtarz z przedstawieniem ścięcia św. Katarzyny (1506, Drezno). Centralny obraz ukazuje, mimo doskonałych detali, wewnętrzne sprzeczności przedstawienia poprzez niepokój i przeładowanie kompozycji zbyt dużą ilością portretowych głów. Dopiero ołtarz w Torgawie (Torgaualtar) i Sippenaltar (1509, Frankfurt) ukazują uzyskaną przez malarza jasność kompozycji (renesansowa architektura), do czego przyczynił się pobyt w Holandii. Charakterystycznym przykładem wykorzystania inspiracji niderlandzkich (Bosch, Massys) jest odkryty ponownie w 1948 roku ołtarz z Mölbis („Wypędzenie przekupniów ze świątyni”).

Z lat 1505–09 pochodzą najlepsze grafiki Cranacha, które stawiają jego nazwisko obok Albrechta Dürera. Początkowo powstały wielkoformatowe drzeworyty o tematyce religijnej („Archanioł Michał”, „Święty Erazm”, „Święty Antoni”) i świeckiej, dworskiej („Polowanie na jelenia”, turnieje rycerskie, „Jeźdźcy”). Do jego szczególnych osiągnięć należą „Kirasjerzy ze słota i srebra” („Kürisser von Gold und Silber”,jasno-ciemne odbitki z 1508 roku, pierwsze w swoim rodzaju). Kolejny rok przyniósł największy i najbardziej owocny dorobek drzeworytniczy (m.in. „Odpoczynek w czasie ucieczki do Egiptu”, „Święty Hieronim”, „Święty Krzysztof”, 14 drzeworytów pasyjnych). Oprócz 117 drzeworytniczych ilustracji do „Wittenberger Heiltumsbuch”, powstały miedzioryty („Św. Chryzostom”, Fryderyk Mądry). Po raz pierwszy w drzeworycie podjęta została tematyka świecka, która wkrótce miała przejść do malarstwa. Grafiki „Sąd Parysa” („Urteil des Paris”, 1508) i „Wenus i Amor” („Venus und Amor”, 1509) ukazują starania Cranacha w zakresie przedstawiania aktów kobiecych i prowadzą do wielkiego obrazu „Wenus i Amor” z 1509 roku. Z tego samego roku pochodzi portret doktora Scheurla, w którym malarz rezygnując ze scenicznego tła, koncentruje się na istotnych cechach osobowości.

Po podróży holenderskiej Lucas Cranach kontynuował prace nad wieloma ołtarzami (1510, „Fürstenaltar” w Halle). Wymieniony w dokumencie ołtarz dla kościoła św. Jana (Johanniskirche) w Neustadt an der Orla z 1511 roku świadczy o znacznym już udziale warsztatu, który jest rozpoznawalny także w ołtarzach dla Zwickau 1518, Grimma 1519, Halle 1529. Cała świeżość obserwacji natury uchwycona została w półpostaciowym obrazie „Madonny pod jodłami” (Muzeum Narodowe we Wrocławiu, 1510), najwcześniejszej wersji wizerunku Matki Boskiej, który przez dziesięciolecia w coraz to nowych wariantach wychodził z pracowni i warsztatu Cranacha. Obok kompozycji wielofiguralnych pojawiają się pojedyncze postacie świętych, wśród których obraz na lipowej desce „Święta rodzina” („Heilige Sippe”, ok. 1509/10) wyróżnia się niezwykłym włączeniem Cranacha i jego rodziny w obręb dewocyjnego obrazu. Około 1510/15 roku powstało wiele małoformatowych obrazów o tematyce religijnej i świeckiej, przeznaczonych oczywiście do dekoracji książęcych i mieszczańskich komnat. Przedstawienie Adama i Ewy sięga do inspiracji niderlandzkich i dürerowskich. Wraz z widocznym spadkiem aktywności graficznej, wcześniejsze tematy zostały przejęte do twórczości malarskiej. Obraz „Sąd Parysa” (ok. 1513/14) był pierwszym z długiej serii przedstawień, które ubierały antyczną sagę w szaty średniowiecznego romansu rycerskiego. Ponownie pojawił się element późnogotycki. Osobliwie kontrastuje zgiełk rycerzy i lancknechtów ze wspaniałą renesansową architekturą w tle w obrazie „Rzeź niewiniątek” („Bethlehemitischer Kindermord”, ok. 1515, Galeria Drezdeńska). Bez bezpośredniej znajomości Włoch i ich sztuki Lucas Cranach przekształcił ówczesne formy renesansowe w bardzo osobisty język niemiecki.

Z powodu strat i zniszczeń wojennych nie zachowało się nic z malowideł ściennych i prac dekoracyjnych dla pałaców elektorskich w Wittenberdze, Torgawie, Lochum i Coburgu. Tylko nieliczne szkice (rysunki), oprócz zachowanych dokumentów (z długimi opisami obrazów), wskazują na te szczególne prace. Jak daleko sięgały możliwości ilustracyjne Cranacha, świadczy 8 rysunków wykonanych według wzoru Dürera do „Modlitewnika” („Gebetbuch”) cesarza Maksymiliana (1515, Monachium). Lucas Cranach tworzył przede wszystkim bardzo żywe przedstawienia zwierząt, które były jego szczególną preferencją przez całe życie. Przed 1515 rokiem zaczął malować wiele portretów. Już wczesny okres wittenberski obfitował w portrety w dziełach ołtarzowych. Wśród książęcych przedstawień niemieckiego renesansu wyróżniają się dwa naturalnej wielkości portrety księcia Henryka Pobożnego i księżnej Katarzyny (1514, Drezno). W uroczyście zdobionej postawie postaci odzwierciedlone są wymagania dworskiego świata. Bardziej bezpośrednio przemawiają portrety mieszczańskie („Portret mężczyzny” z 1514, Brema; „Burmistrz Weissenfels”, 1515, Berlin; „Moritz i Anna Buchner”, 1518). Postacie siedzące występują jako półpostacie w widoku trzy czwarte na jednolitym kolorowym tle. Cała energia ekspresji zgromadzona jest w głowach - przygotowanych przez rysunkowe studia portretowe i naturalne ujęcia. Wraz z początkiem Reformacji pojawiło się nowe zadanie dla Cranacha jako twórcy portretów Marcina Lutra i jego otoczenia. Najwcześniejsze przedstawienia (1520, miedzioryt, „Luter jako mnich”; 1521, drzeworyt, jako „Junker Jörg” i kolejne obrazy) znajdują się pod zniewalającą siłą wydarzeń i osobowości reformatora. Pod względem jakości przewyższają one późniejsze portrety, które wychodziły z warsztatu w seriach (częściowo jako podwójne portrety z Katarzyną von Bora lub z Filipem Melanchtonem). W obrazie tablicowym „10 przykazań” („Die 10 Gebote“, 1516, Wittenberga) znajdujemy po raz pierwszy sekwencję scen opatrzonych podpisami objaśniającymi, która miała doprowadzić do powstania protestanckiego obrazu kościelnego i zachowała się ostatecznie we wczesnej wersji w „Upadku człowieka i odkupieniu” („Sündenfall und Erlösung“, 1529, Gotha). Jedność artystyczna obrazu jako całości ucierpiała z powodu doktrynalnego charakteru tych zestawień scen ze Starego i Nowego Testamentu. Wraz z nadejściem Reformacji typ obrazów tworzonych przez Cranacha i jego warsztat rozpowszechnił się w środkowych i północnych Niemczech.

Liczne zlecenia kardynała Albrechta von Brandenburga w latach 1520-1530 spowodowały, że musiał je częściowo przekazać bardzo niezależnym uczniom. Stworzone osobiście przez malarza obrazy („Kardynał Albrecht von Brandenburg klęczący przed Ukrzyżowanym” [„Kardinal Albrecht von Brandenburg, vor dem Gekreuzigten kniend”], Monachium; jako Hieronim w pejzażu i mieszkaniu, Berlin i Darmstadt) zaskakują żywością szczegółów w przedstawianiu natury i wnętrz, ale wyraźnie ujawniają się w nich ponowne inspiracje twórczością Dürera. Wśród książęcych zleceń z zewnątrz najważniejsze są prace (głównie portrety) dla księcia Henryka Pobożnego, Jerzego Brodatego, Joachima I Nestora , króla Danii Chrystiana. W tym okresie działalności Lucasa Cranacha nastąpił drugi rozkwit jego sztuki portretowej. Para portretów Jana Fryderyka Wspaniałomyślnego i Sybilli von Jülich-Kleve-Berg (1526, Weimar), rodziców Lutra (1527, Wartburg), wraz z portretem doktora Schönera (1529, Bruksela) należą do najmocniejszych świadectw artystycznych tamtych czasów. Zmysłowy duch renesansu wyraża się w mnogości aktów, które są indywidualnymi kreacjami Cranacha: smukłe, pozbawione kości postacie o kokieteryjnie zdobionych i splątanych ruchach. Z Biblii, legend i mitologii pochodzą przedstawienia Adama i Ewy, Lukrecji, Wenus, nimfy wiosennej, Apolla i Diany, Herkulesa i Anteusza oraz „Sąd Parysa”. Można w nich zaobserwować duch manieryzmu, gdyż te same motywy powracają w różnych wariacjach (unikając dokładnych kopii).

Lucas Cranach angażował coraz więcej pracowników w prowadzonym warsztacie, ale zachowana została jedność stylu, mimo dużych różnic w jakości. W przedstawianiu własnych obserwacji natury okazał się niezmiennie świeży i oryginalny. „Polowanie na jelenia" („Hirschjagd“,1529, Wiedeń) otworzyło serię malowanych obrazów myśliwskich, utrwalających pamięć o radosnej atmosferze polowań na dworze elektora saskiego. W ten sposób Lucas Cranach stał się twórcą tego ważnego dla przyszłości gatunku obrazów, którego tradycję kontynuował jego syn.

Z upływem lat styl Lucasa Cranacha uwidacznia coraz większą typizację przedstawień ludzi i przyrody. Kolory nie mają już wcześniejszej emaliowej gładkości. Kompozycyjne niedociągnięcia i przerysowania łączą się z nieco mieszczańskim, suchym językiem formalnym. Nie pojawiają się już prawie żadne nowe tematy obrazowe. W ramach przedstawień religijnych z bardzo protestanckimi wybranymi tematami: „Chrystus błogosławiący dzieci” („Christus segnet die Kinder”), „Chrystus i cudzołożnica” („Christus und die Ehebrecherin”), „Ecce Homo” i wielu przedstawieniach Męki Pańskiej silnie zaznaczają się średniowieczno-późnogotyckie elementy malarskie. Z kolei formy renesansowe są w dużej mierze zarzucone. Liczne obrazy Madonny są wyrazem tego samego typu, podobnie jak długa seria obrazów Wenus-Herkules-Caritas. Popularne obrazy obyczajowe („Zakochany staruszek” [„Der verliebte Alte”], „Zapłata” [„Die Bezahlung”), które trafiły w gusta epoki, sięgają inspiracji holenderskich (zwłaszcza Massysa). Charakterystyczne dla późnego stylu Cranacha jest to, że coraz trudniej oddzielić jego własne dokonania od twórczości zatrudnianych pracowników w warsztacie. I tak autorstwo tak atrakcyjnego w swej tematyce obrazu „Źródło młodości” lub „Fontanna młodości” („Der Jungbrunnen“, 1546, Berlin) jest sporne i nie wiadomo czy autorem był ojciec, czy syn. Szczególnie jako portrecista Lucas Cranach zachował do końca życia ekspresję artystyczną, która wydaje się zdumiewająca. Z niezmąconą energią twórczą pracował w Augsburgu, pozostawiony samemu sobie, aby realizować liczne zlecenia swojego chlebodawcy.

Dzieła (wybór)

Obrazy

Święty Hieronim, 1502, Muzeum Historii Sztuki, Wiedeń. Źródło: Wikimedia Commons.

Ukrzyżowanie Chrystusa, ok. 1500-1501, Muzeum Historii Sztuki w Wiedniu. Źródło: Wikimedia Commons.

Odpoczynek w czasie ucieczki do Egiptu, 1504, Galeria Malarstwa w Berlinie. Źródło: Wikimedia Commons.

Święta Dorota, ok. 1530, Akademia Sztuk Pięknych, Wiedeń.
Źródło:  Wikimedia Commons

Chrystus błogosławiący dzieci, między 1535 a 1540, Städtische Galerie, Frankfurt nad Menem. Źródło:  Wikimedia Commons

Kardynał Albrecht von Brandenburg jako św. Hieronim, 1525, Hessisches Landesmuseum w Darmstadt. Źródło:  Wikimedia Commons

Literatura

• Girshausen, Theo Ludwig, "Cranach, Lucas der Ältere" w: Neue Deutsche Biographie 3 (1957), s. 395-398 (online).
• Woltmann, Alfred, "Cranach, Lucas der Ältere" w: Allgemeine Deutsche Biographie 4 (1876), s. 559-562 (online).
• Schade, Werner, "Die Malerfamilie Cranach", Dresden, 1974 (online, dostęp 9.02.2021).
• Schuchardt, Christian, "Lucas Cranach des Aeltern Leben und Werke" (Band 1) — Leipzig, 1851 (online).

Linki

• Prace Lucasa Cranacha Starszego, w: Zeno.org.