Wilhelm Wundt

Wilhelm Maximilian Wundt (ur. 16 sierpnia 1832 w Neckarau; zm. 31 sierpnia 1920 w Großbothen) – niemiecki psycholog i filozof. Wundt uważany jest za założyciela psychologii jako samodzielnej nauki i współzałożyciela psychologii ludów (psychologia kulturowa). W 1879 r. założył na uniwersytecie w Lipsku pierwszy Instytut Psychologii Eksperymentalnej z usystematyzowanym programem badań, co uważane jest za początek psychologii eksperymentalnej, a on sam za jej ojca. (wyznanie ewangelickie)

Wundt wypracował w swoim programie badań obszerną koncepcję psychologii, która rozciąga się od psychofizyki wrażliwości zmysłów, uwagi i świadomości, psychofizjologii emocji i rozległej neuropsychologii po psychologię języka, religii i inne tematy psychologii kulturowej. Jego empiryczna psychologia i teoria metod są ściśle związane z jego teorią poznania i nauki psychologii. Z później wypracowanej etyki i metafizycznego woluntaryzmu stworzył jednolity system.

Był najsławniejszym przedstawicielem strukturalizmu. Uważał, że psychologia powinna skoncentrować się na badaniu doświadczeń, które pojawiają się bezpośrednio w psychice. Strukturalizm wyróżniał trzy podstawowe elementy procesów psychicznych pojawiające się w świadomości człowieka: wrażenia (zmysłowe reakcje na bodźce docierające do organizmu), wyobrażenia (obrazy tworzone w umysłach), afekty (uczucia towarzyszące wrażeniom lub wyobrażeniom). Wundt za główną metodę zdobywania wiedzy o człowieku uważał introspekcję.

Wilhelm Wundt
Wilhelm Wundt
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Wilhelm Wundt pochodził z palatyńskiej rodziny pastorów i akademików; ojciec Maximilian Wundt (1787–1846), pastor w Neckarau, od 1832 w Leutershausen i od lata 1836 w Heidelsheim; matka Marie Frederike z domu Arnold (1797–1868); – ożenił się 14 sierpnia 1872 r. w Kilonii z Sophie Mau (1844–1912), córką profesora teologii Heinricha Augusta Mau i Luise Mau z domu von Rumohr; szwagier August Mau (1840–1909), archeolog klasyczny; dzieci Eleonore (1876–1957), Louise, zwana Lilli (1880–1884) i Max Wundt (1879–1963), filozof.

Życiorys

Studia i kariera uniwersytecka

Po zdanej maturze w Kurfürst-Friedrich-Gymnasium w Heidelbergu Wilhelm Wundt studiował od 1851 do 1856 r. medycynę, nauki przyrodnicze i filozofię na uniwersytetach w Heidelbergu i Tybindze. Jego nauczycielami byli m.in. Robert Bunsen (1811–1899) i Philipp von Jolly (1809–1884). W 1855 r. Wundt zdał w Karlsruhe państwowy egzamin medyczny, a dzięki dysertacji pt. Untersuchungen über das Verhalten der Nerven in entzündeten und degenerierten Organen uzyskał w 1856 tytuł doktora medycyny.[1][2]
Po promocji został w Heidelbergu asystentem profesora patologii Karla Ewalda Hasse (1810–1902). W tym samym roku spędził jeden semestr w Berlinie u Johannesa Petera Müllera (1801–1858). Tam badał system nerwowy u bezkręgowców, w szczególności u szczeżui wielkiej (Anodonta cygnea). Także w instytucie kierowanym przez Müllera pracował dla fizjologa Emila Heinricha du Bois-Reymonda (1818–1896) nad fenomenem skurczu mięśni.

Wundt habilitował się w 1857 r. z zakresu fizjologii na uniwersytecie w Heidelbergu i jako Privatdozent (docent bez wynagrodzenia) zaczął tam wykładać fizjologię i fizykę medyczną. Krwotok, który ledwo przeżył, przedstawił w swoich notatkach jako decydujące doświadczenie. Podczas rekonwalescencji zabiegał o stanowisko asystenta u fizjologa Hermanna von Helmholtza (1821–1894). Będąc w latach 1858–63 asystentem Helmholtza oprócz eksperymentalnych badań, prowadził wykłady z fizjologii i opublikował w 1862 r. pięć rozpraw na temat teorii percepcji ujętych w jego pierwszym piśmie dotyczącym psychologii eksperymentalnej pt. Beiträge zur Theorie der Sinneswahrnehmung.[3]

W 1864 r. Wilhelm Wundt został profesorem nadzwyczajnym antropologii i psychologii medycznej na Wydziale Medycyny Uniwersytetu Heidelberskiego. Po działalności w 1870 r. jako lekarz wojskowy i powołaniu Helmholtza do Berlina został w 1871 r. opłacanym profesorem nadzwyczajnym medycyny.

Po powołaniu w 1874 r. na profesora zwyczajnego filozofii na uniwersytet do Zurychu przeniósł się rok później na uniwersytet do Lipska, gdzie pełnił tę samą funkcję. W Lipsku założył w 1879 r. – początkowo jako prywatną placówkę eksperymentalnych badań psychologicznych – Instytut Psychologii (Institut für Psychologie). W 1883 r. instytut został oficjalnie uznany przez uniwersytet i od 1884 r. nosił nazwę Instytut Psychologii Eksperymentalnej (Institut für experimentelle Psychologie).[4] W latach 1889–90 Wundt był rektorem uniwersytetu w Lipsku. W 1913 r. założył przy Instytucie oddział psychologii ludów. W 1917 r. zakończył działalność na uniwersytecie.[5][6] W ostatnich latach życia Wundt mieszkał w swoim domu w Großbothen koło Lipska, gdzie zmarł 31 sierpnia 1920 r. i 4 września został pochowany na lipskim cmentarzu Südfriedhof.

Środowisko akademickie

W Lipsku istniało pobudzjące naukowe środowisko stwarzające wiele kontaktów interdyscyplinarnych. Do otoczenia Wundta należeli m.in. fizjolodzy Carl Ludwig (1816–1895) i Johann Nepomuk Czermak (1828–1873), anatom i fizjolog Ernst Heinrich Weber (1795–1878), fizjolog Ewald Hering (1834–1918), botanik Wilhelm Pfeffer (1845–1920), prawnik Rudolph Sohm (1841–1917), fizyk i filozof Gustav Theodor Fechner (1801–1887) oraz filozof i lekarz Hermann Lotze (1817–1881). Przyjaźnił się także z prawoznawcą Oskarem von Bülowem (1837–1907) i filologiem Karlem Brugmannem (1849–1919). Do jego »kręgu dyskusyjnego« należeli historyk Karl Lamprecht (1856–1915), geograf Friedrich Ratzel (1844–1904) i chemik Wilhelm Ostwald (1853–1932). Zawodowe kontrowersje pojawiły się w Lipsku z matematykiem i filozofem Moritzem Wilhelmem Drobischem (1802–1896), z fizykiem i astronomem Karlem Friedrichem Zöllnerem (1834–1882) na temat spirytyzmu i w Heidelbergu z filozofem i teologiem Eduardem Zellerem (1814–1908) na temat pomiarów psychologicznych

Działalność pedagogiczna

Prowadzone przez Wundta od 1875 r. wykłady w Lipsku obejmowały logikę, naukę metodyki, psychologię języka, antropologię (historię przyrody i prahistorię człowieka), psychologię, historię nowożytnej kosmologii, ogólne rezultaty fizjologii mózgu i nerwów pod kątem psychologii, historyczną i nowoczesną filozofię, praktykę w psychologii eksperymentalnej.[7]

Wundt założył dwa czasopisma, aby rozpowszechnić prace prowadzone przez Instytut Psychologii Eksperymentalnej : Philosophische Studien (od 1881 do 1902) i Psychologische Studien (od 1905 do 1917).

Asystenci, współpracownicy i studenci

Pierwszym asystentem Wundta był Amerykanin James McKeen Cattell (1860–1944). Następnie miał licznych współpracowników, z których wielu zostało pionierami określonych kierunków psychologii: Otto Klemm (1884–1939), Felix Krueger (1874–1948), Oswald Külpe (1862–1915), Ludwig Lange (1863–1936), Alfred Georg Ludvig Lehmann (1858–1921), Gottlob Friedrich Lipps (1865–1931), Karl Marbe (1869–1953), Paul Mentz (1869–1920), Ernst Meumann (1862–1915), Willy Möbius (1879–1964), Walther Moede (1888–1958), Hugo Münsterberg (1863–1916), Friedrich Sander (1889–1971), Charles Spearman (1863–1945), Gustav Wilhelm Störring (1860–1946), Edward Bradford Titchener (1867–1927), Lightner Witmer (1867–1956), Wilhelm Wirth (1876–1952) oraz psychiatra Emil Kraepelin (1856–1926).

U Wundta studiowali w Lipsku krócej lub dłużej, albo byli jego gośćmi Wladimir Michailowitsch Bechterew (1857–1927), Franz Boas (1858–1942), Émile Durkheim (1858–1917), Edmund Husserl (1859–1938), Ludwig Lange, Karl Julius Lohnert (1885–1944), Bronisław Malinowski (1884–1942), George Herbert Mead (1863–1931), Edward Sapir (1884–1939), William Isaac Thomas (1863–1947) i Ferdinand Tönnies (1855–1936).[8]

Między 1875 a 1919 r. napisał 184 recenzje prac doktorskich (70 prac było zagranicznych, z tego 18 ze Stanów Zjednoczonych). Cieszył się wielkim szacunkiem m.in. u studentów z krajów Europy Wschodniej takich jak Bułgaria. Główny nacisk badań eksperymentalnych (85 dysertacji) dotyczył psychofizyki Fechnera i apercepcji z pomiarem czasu reakcji i innych metod. Obok wielu zagadnień filozoficznych znajdują się także tematy z zakresu psychologii kulturowej.[9]

Polityka

Wilhelm Wundt był współzałożycielem Vereinstag Deutscher Arbeitervereine. Był członkiem Badeńskiej Partii Postępowej (Badische Fortschrittspartei) i od 1866 do 1869 należał, jako przedstawiciel Heidelbergu, do Drugiej Izby Badeńskiego Zgromadzenia Krajowego (Badische Ständeversammlung). Obszar działań Wundta obejmował: prawny status studiujących, reformę szkolnictwa, wiadomości o projektowanych ustawach, które dotyczyły stosunków prawnych studiujących na obu uniwersytetach krajowych. Wundt, będący raczej liberałem, podpisał na początku I wojny światowej Oświadczenie nauczycieli akademickich Rzeszy Niemieckiej (Erklärung der Hochschullehrer des Deutschen Reiches) usprawiedliwiające stanowisko niemieckie w kwestii prowadzonej wojny. Napisał kilka politycznych i patriotycznych esejów i mów, które wynikały z wiary w wyższość niemieckiej nauki i kultury. To nastawienie, a także wpływ wydarzeń rewolucyjnych okresu powojennego, wydają się stanowić przyczynę rozwijającej się u niego postawy konserwatywno-narodowej.[10]

Zaszczyty

Wundt został doctorem honoris causa uniwersytetów w Lipsku (filozofii, 1876) i Getyndze (prawa, 1887). Był członkiem korespondencyjnym i zagranicznym 13 Akademii Nauk, jak również honorowym członkiem 12 towarzystw naukowych niemieckich i zagranicznych. W 1888 r. został saksońskim królewskim tajnym radcą, a w 1912 r. otrzymał order Pour le Mérite für Wissenschaften und Künste (za zasługi w dziedzinie nauki i sztuki). Od 1902 r. był honorowym obywatelem Lipska i od 1907 Mannheim.

Jego imię noszą asteroidy (635) Vundtia i (11040).

Pisma i poglądy

Fizjologia

W czasie pobytu w Heidelbergu Wundt opublikował od 1853 r. liczne rozprawy dotyczące psychologii (zwłaszcza eksperymentalnej neurofizjologii i fizjologii mięśni, ruchu oczu, systemu nerwowego, kurary), podręczniki Lehrbuch der Physiologie des Menschen (1865, Podręcznik fizjologii człowieka) i Handbuch der Medizinischen Physik (1867, Podręcznik fizyki medycznej). Napisał ok. 70 recenzji aktualnych publikacji z dziedziny neurofizjologii i neurologii, fizjologii, anatomii, histologii. Podręcznik Wundta Grundzüge der physiologischen Psychologie (Zarys psychologii fizjologicznej) zawiera w jednej trzeciej przedstawienie anatomii i fizjologii centralnego systemu nerwowego. Także późniejsze trzytomowe wydanie wyróżnia się niezwykle szczegółowym rozdziałem o stanie funkcjonalnym neuroanatomii i fizjologii centralnego systemu nerwowego. Do tego należy także krytyka ówczesnej teorii lokalizacji mózgowej i ogólnych zasad funkcyjnych. Wundt opowiadał się za tym, żeby neuroanatomiczne i neurofizjologiczne zagadnienia dostosować do trafnych koncepcji psychologicznych. Ta koncepcja interdyscyplinarnej neuronauki jest dzisiaj dobrem powszechnym, ale wkład włożony w to przez Wundta jest pomijany. Charles Sherrington (1857–1952) w swoim podręczniku The integrative Action of the Nervous System. (1911) kilka razy cytuje badania Wundta dotyczące fizjologii odruchu, ale nie wspomina jednak koncepcji neuropsychologicznej Wundta (Fahrenberg, 2015).

Drugim obszarem działalności Wundta była fizjologia zmysłów, m.in. dotycząca postrzegania przestrzennego, wizualnego i złudzenia optycznego. Znane stało się optyczne złudzenie Wundta, pewien wariant złudzenia Heringa. Poza tym pisał liczne eseje przeznaczone dla szerokiego grona czytelników.

Psychologia

Wilhelm Wundt poznał w czasie swojej edukacji i jako asystent Hermanna von Helmholtza (1821–1894) kryteria badań eksperymentalnych, ale także psychologię spekulatywną połowy XIX wieku. Wyraźne stały się wymagania Wundta związane z badaniami naukowymi i konieczną krytyką metod, kiedy pisał o sposobie mówienia zwykłych ludzi, którzy powoływali się tylko na ich osobiste doświadczenie życiowe, lub podawał wpływ bezkrytycznej psychologii ludów na interpretacje psychologiczne.[11][12]

Wundt postrzegał Gustava Theodora Fechnera jako ojca psychofizyki i wiązał z nim obiecujący początek psychologii eksperymentalnej. W jego matematycznie sformułowanych prawach, według których istnieje związek logarytmiczny między widoczną zmianą wrażliwości i wzrostem intensywności bodźca sensorycznego, Wundt zauważył dowód, że można badać eksperymentalnie wewnętrzne doświadczenie człowieka. W psychologii Johanna Friedricha Herbarta (1776–1841) krytykował metafizycznie ustalone wnioski i brak empirycznych badań. Zasadniczo sprzeciwiał się ogólnej hipotezie Herbarta, która wynikała przede wszystkim z teorii wyobrażeń, a procesy woli interpretowała jako ich działanie. Wundt nie mógł zaakceptować »mechaniki wyobrażeń« tej »intelektualistycznej« i spekulacyjno-matematycznej psychologii i podkreślał ścisłe związki psychicznych wyobrażeń, uczuć i działalności woli.[13] Dla Wundta procesy woli w psychologii empirycznej miały nie tylko równorzędne znaczenie, lecz pełniły nawet funkcje centralne. Wszystkie duchowe zdarzenia pojmowane byłyby w analogii do procesu woli jako ciągle zmieniające się wydarzenie w czasie.

Nie postulował jednak, żeby wolę rozumieć w sensie metafizycznego pojmowania Arthura Schopenhauera 1788–1860) jako szczególny rodzaj nadrzędnej rządzącej światem siły, lecz jako jedyną realnie istniejącą formę wydarzenia psychicznego.

Psychologia ogólna

Książka Die Grundzüge der physiologischen Psychologie (Zarys psychologii fizjologicznej) o psychologii ogólnej jest najbardziej znanym podręcznikiem Wundta. Chce w niej połączyć razem dwie dziedziny nauki. »Psychologia daje informacje o wszystkich objawach życia, które postrzegane są przez nasze zmysły. W psychologii spogląda człowiek na siebie samego niejako z wnętrza i próbuje wyjaśnić sobie związek tych zdarzeń, które przedstawiają mu te wewnętrzne obserwacje.«[14]

»Z coraz większą pewnością można sformułować zdanie, że nic w naszej świadomości nie dzieje się, co nie ma fizycznej podstawy w określonych procesach fizjologicznych.«[15] Zadaniem psychologii fizjologicznej, zdaniem Wundta, jest w pierwszej kolejności poddanie badaniu tych zewnętrznych i wewnętrznych doświadczeń. Die Grundzüge der physiologischen Psychologie (1874) zawiera po długim rozdziale o anatomii i fizjologii centralnego systemu nerwowego pięć rozdziałów: elementy psychiczne, struktury psychiczne, związek psychicznych struktur, rozwoje psychiczne, zasady i prawa przyczynowości psychicznej. Wundt dokonał rozróżnienia między starym, filozoficznym stylem samo-obserwacji (Selbstbeobachtung), w którym ktoś dokonuje introspekcji złożonych procesów myślowych przez długi okres czasu a spostrzeganiem wewnętrznym (innere Wahrnehmung), w którym ktoś może być bezpośrednio świadomy chwilowych wrażeń, odczuć albo wyobrażeń (Vorstellung). Według Wundta procesów myślenia nie można badać poprzez samo-obserwację, natomiast wrażenia, odczucia i wyobrażenia można badać poprzez spostrzeganie wewnętrzne i badać eksperymentalnie.

Teoria apercepcji Wundta

Centralnym pojęciem psychologii Wundta jest apercepcja - wystąpienie treści świadomości w polu uwagi. Przykładem uwagi i jej zaburzenia jest zamierzona uwaga, która przypisana jest towarzyszącym odczuciom zmysłów i poczuciu działania, jak również stopniowe różnice odnośnie jasności i zakresu intensywności świadomości oraz formy związków poszczególnych funkcji. Apercepcja jest pewną działalnością dochodzącą do pasywnego skojarzenia (asocjacja), które jest zarówno dowolne i wybiórcze, jak również porównujące i prezentujące. W tym procesie połączone zostają odczucia i apercepcyjne wyobrażenia z typowymi uczuciami, w różny sposób wybrane, analizowane, połączone także z motorycznymi i wegetatywnymi funkcjami, nie tylko »opracowane«, lecz także »twórczo zsyntetyzowane«.

Wundt opisywał te apercepcyjne procesy psychologiczne bardzo różnorodnie i opierał się w wielu względach na metodach i wynikach swoich badań eksperymentalnych. Przykład stanowią obszerne eksperymenty dotyczące chronometrii umysłu czasu reakcji. W badaniu uczucia rejestrował za pomocą kimografu zmiany pulsu i oddechu wywołane określonymi impulsami. Zaobserwowane różnice przyczyniły się do powstania jego klasyfikacji tzw. trójwymiarowej teorii uczuć Wundta (chęć – niechęć, pobudzenie – uspokojenie, napięcie – odprężenie).

Wundt zajmował się teoretycznie i metodologicznie intensywnie zróżnicowaniem procesów apercepcji w zdarzeniach psychicznych i możliwościami ich eksperymentalnego badania. W procesie integracyjnym działalności świadomości widział elementarną aktywność podmiotu, jako akt woli. O tyle ta aktywność jest typowa dla procesu psychicznego, że daje to możliwość do określenia jego poglądu jako woluntaryzm.

Wilhelm Wundt opisywał zmysłowe wrażenia z związanymi z nimi prostymi uczuciami, wyobrażeniami i aktami woli oraz wyjaśniał zależności i wpływy. Odrzucał rozpowszechnioną teorię asocjacji, według której związki psychiczne (nauczenie się, asocjacjonizm) mają miejsce na podstawie częstości i intensywności określonych zdarzeń. Terminu apercepcja używał na oznaczenie aktywnego procesu umysłowego doboru i strukturalizacji doświadczenia wewnętrznego. Według niego jest ona wolicjonalnym aktem umysłu, nadającym jedność naszemu doświadczeniu. Tym, co jest dla nas najbardziej rzeczywiste, są nasze myśli i emocje, a kiedy podlegają one apercepcji, zostają zorganizowane w syntetyczną całość, określaną mianem tożsamości.

Psychologia kulturowa

Kolejnym ważnym dziełem Wundta jest dziesięciotomowa Völkerpsychologie. Eine Untersuchung der Entwicklungsgesetze von Sprache, Mythos und Sitte (Psychologia ludów. Badanie praw rozwoju języka, mitów i obyczajów, 1900 do 1920). W przeciwieństwie do psychologii indywidualnej psychologia ludów (kulturowa) powinna wskazać ogólne prawa rozwoju psychicznego wyższych procesów duchowych: rozwój myślenia, języka, fantazji artystycznej, mitu, religii, obyczajów, stosunek jednostki do wspólnoty, otoczenie duchowe i powstanie duchowego dzieła wspólnoty.

W celu zrozumienia programu psychologii kulturowej (ludów) Wundta wspomnieć należy najpierw Vorlesungen über die Menschen- und Thierseele. (Wykłady o duszy ludzkiej i zwierzęcej, 1863). Zainspirowany ideami Johanna Gottfrieda Herdera (1744–1803), Georga Wilhelma Friedricha Hegla (1770–1831), Wilhelm von Humboldta (1767–1835) oraz psychologa Moritza Lazarusa (1824–1903)[16] i językoznawcę Heymanna Steinthala (1823–1899) założycieli czasopisma Zeitschrift für Völkerpsychologie und Sprachwissenschaft (1860), którzy nadali nazwę tej dziedzinie. W rzeczywistości także Wundt powoływał się na ten program, poza tym na Theodora Waitza (1821–1864), który od 1859 r. opublikował szereg pism o antropologii ludów pierwotnych (Anthropologie der Naturvölker, 1859–64; Die Indianer Nordamerikas, 1864). W ten sposób została stworzona baza, której brakowało Lazarusowi i Steinthalowi. Wundt zajął się jeszcze nie uporządkowanymi poglądami Lazarusa i Steinthala i w rozprawie Über Ziele und Wege der Völkerpsychologie (1888) ograniczył zagadnienia do zaproponowanej podzielonej struktury psychologicznej. Już od 1859 r. Wundt prowadził wykłady na te tematy. Patrząc wstecz wybrany wówczas tytuł Völkerpsychologie był nieszczęśliwy, ponieważ często źle był rozumiany jako Völkerkunde, czyli etnologia. Wundt rozważał także nazwy antropologia społeczna ((Soziale) Anthropologie), psychologia społeczna (Soziale Psychologie), psychologia wspólnoty (Gemeinschaftspsychologie). Także dzisiaj istnieje kilka określeń dla tej dziedziny nauki. Określenie psychologia kulturowa zdaje się najbardziej pasować i odzwierciedlać ducha intencji Wundta.(Fahrenberg, 2016).

Jako pola działania psychologii kulturowej Wundt wskazał:
– język, gdyż zawiera ogólną formę wyobrażeń żyjących w duchu ludowym (Volksgeist) i łączące je prawa
– mit, ponieważ przekazuje pierwotną treść tych wyobrażeń w jego uwarunkowaniu dzięki uczuciom i popędom
– zwyczaj, ponieważ nawiązuje ostatecznie do wyobrażeń i bodźców wyrosłych z powszechnych kierunków woli.

Psychologia kulturowa języka, mitu, obyczaju jest ugruntowana przez psychologię ogólną: wyobrażenie i myślenie, uczucia i popędy, działalność woli. Różnorodne powiązania psychiczne i prawidłowości są przedmiotem badania perspektyw rozwoju kulturowego.

Dzieła (wybór)

  • Über den Kochsalzgehalt des Harns. W: Journal für praktische Chemie. 1853, Heft 59, s. 354–363.
  • Untersuchungen über das Verhalten der Nerven in entzündeten und degenerirten Organen. (Dysertacja). Georg Mohr, Heidelberg 1856.
  • Die Lehre von der Muskelbewegung. Vieweg, Braunschweig 1858.
  • Die Geschwindigkeit des Gedankens. W: Die Gartenlaube. 1862, Heft 17, s. 263.
  • Beiträge zur Theorie der Sinneswahrnehmung. Winter, Leipzig 1862.
  • Vorlesungen über die Menschen- und Thierseele. Zweiter Band. Verlag Leopold Voß, Leipzig 1864 (Teil 1–2) (pol. wyd. 1873/74 Wykłady o duszy ludzkiej i zwierzęcej : zasady psychologj, przetł. Ludwik Masłowski).
  • Lehrbuch der Physiologie des Menschen. Verlag Ferdinand Enke, Erlangen 1865 (pol. wyd. 1871, Fizyologia, przekł. Aleksandra Stockmanna).
  • Die physicalischen Axiome und ihre Beziehung zum Causalprincip. Enke, Erlangen 1866.
  • Handbuch der medicinischen Physik. Enke, Erlangen 1867.
  • Neuere Leistungen auf dem Gebiete der physiologischen Psychologie. W: Vierteljahrsschrift für Psychologie, Psychiatrie und gerichtliche Medicin. 1867, Band 1, s. 23–56.
  • Über die Entstehung räumlicher Gesichtswahrnehmungen. W: Philosophische Monatshefte. 1869, Band 3, s. 225–247.
  • Untersuchungen zur Mechanik der Nerven und Nervencentren. Enke, Erlangen 1871.
  • Grundzüge der physiologischen Psychologie. von Wilhelm Wundt. Verlag: Wilhelm Engelmann, Leipzig 1874.
  • Über die Aufgabe der Philosophie in der Gegenwart. Rede gehalten zum Antritt des öffentlichen Lehramts der Philosophie an der Hochschule in Zürich am 31. Oktober 1874. W: Philosophische Monatshefte. 1874, Band 11, s. 65–68.
  • Über den Einfluss der Philosophie auf die Erfahrungswissenschaften. Akademische Antrittsrede gehalten in Leipzig am 20. November 1875. Engelmann, Leipzig 1876.
  • Der Spiritismus – eine sogenannte wissenschaftliche Frage. Engelmann: Leipzig 1879.
  • Logik. Eine Untersuchung der Principien der Erkenntniss und der Methoden Wissenschaftlicher Forschung. Erster Band: Erkenntnislehre. Zweiter Band. Methodenlehre. Enke, Stuttgart 1880 u. 1883.
  • Ueber die Messung psychischer Vorgänge. In: Philosophische Studien. 1883, Band 1, S. 251–260, s. 463–471.
  • Ueber psychologische Methoden. W: Philosophische Studien. 1883, Band 1, s. 1–38.
  • Essays. Engelmann, Leipzig 1885.
  • Ethik. Eine Untersuchung der Tatsachen und Gesetze des sittlichen Lebens. Enke, Stuttgart 1886.
  • Über Ziele und Wege der Völkerpsychologie. W: Philosophische Studien. 1888, Band 4, s. 1–27.
  • Zur Erinnerung an Gustav Theodor Fechner. Worte gesprochen an seinem Sarge am 21. November 1887. W: Philosophische Studien. 1888, Band 4, s. 471–478.
  • System der Philosophie. Engelmann, Leipzig 1889.
  • Hypnotismus und Suggestion. Engelmann: Leipzig 1892.
  • Ueber psychische Causalität und das Princip des psycho-physischen Parallelismus. W: Philosophische Studien. 1894, Band 10, s. 1–124.
  • Grundriss der Psychologie. Engelmann, Leipzig 1896.
  • System der Philosophie. 2. Auflage. Engelmann, Leipzig 1897.
  • Völkerpsychologie. Eine Untersuchung der Entwicklungsgesetze von Sprache, Mythos und Sitte. 10 tomów. Engelmann; Leipzig 1900–1920.
  • Gustav Theodor Fechner. Rede zur Feier seines hundertjährigen Geburtstags. Engelmann, Leipzig 1901.
  • Grundzüge der Physiologischen Psychologie. 5. Auflage. Band 1–3. Engelmann, Leipzig 1902–1903.
  • Grundzüge der physiologischen Psychologie. 6. Aufl. Band 1–3. Engelman: Leipzig 1908–1911.
  • Einleitung in die Philosophie. 5. Auflage. Engelmann, Leipzig 1909.
  • Kleine Schriften. Band 1–2. Engelmann, Leipzig 1910–1911.
  • Einführung in die Psychologie. Dürr, Leipzig 1911.
  • Probleme der Völkerpsychologie. Wiegandt, Leipzig 1911.
  • Elemente der Völkerpsychologie. Grundlinien einer psychologischen Entwicklungsgeschichte der Menschheit. Kröner, Leipzig 1912.
  • Die Psychologie im Kampf ums Dasein. Kröner, Leipzig 1913.
  • Reden und Aufsätze. Kröner, Leipzig 1913.
  • Sinnliche und übersinnliche Welt. Kröner, Leipzig 1914.
  • Über den wahrhaften Krieg. Rede gehalten in der Alberthalle zu Leipzig am 10. September 1914. Kröner, Leipzig 1914.
  • Die Nationen und ihre Philosophie. Kröner, Leipzig 1915.
  • Völkerpsychologie und Entwicklungspsychologie. W: Psychologische Studien. 1916, 10, s.189–238.
  • Leibniz. Zu seinem zweihundertjährigen Todestag. 14. November 1916. Alfred Kröner Verlag, Leipzig 1917.
  • Logik. Eine Untersuchung der Prinzipien der Erkenntnis und der Methoden Wissenschaftlicher Forschung. Band 1. Allgemeine Logik und Erkenntnistheorie. 4. Auflage. Ferdinand Enke, Stuttgart 1919.
  • System der Philosophie. 4. Auflage. Kröner, Leipzig 1919.
  • Erlebtes und Erkanntes. Kröner, Stuttgart 1920.
  • Kleine Schriften. Band 3. Kröner, Stuttgart 1921.

Literatura

Linki

Przypisy

  1. Georg Lamberti: Wilhelm Maximilian Wundt 1832–1920. Leben, Werk und Persönlichkeit in Bildern und Texten. Deutscher Psychologen Verlag, Berlin 1995, ISBN 3-925559-83-3.
  2. Wolfram Meischner, Erhard Eschler: Wilhelm Wundt, 1979, s. 27.
  3. Wolfram Meischner, Erhard Eschler: Wilhelm Wundt, 1979, s. 108.
  4. Holger Steinberg: Psychiatrie an der Universität Leipzig: Eine zweihundertjährige Tradition. W: Würzburger medizinhistorische Mitteilungen 23, 2004, s. 270–312; tu s. 282.
  5. Maximilian Wontorra: Wilhelm Maximilian Wundt (1832–1920). (dostęp 20.12.2017)
  6. Geschichte der Psychologie an der Universität Leipzig. (dosttęp 20.12.2017)
  7. Przegląd wykładów Wilhelma Wundta na uniwersytecie w Lipsku (od semestru zimowego 1875 do semestru letniego 1914).
  8. Annerose Meischner-Metge: Wilhelm Wundt und seine Schüler, 2003, s. 156–166.
  9. Universität Leipzig: Wilhelm Wundt und die Anfänge der experimentellen Psychologie.
  10. Mark Michalski: Der Gang des deutschen Denkens. Königshausen & Neumann, Würzburg 2010. s. 164–182.
  11. Wundt: Völkerpsychologie, 1900, Band 1, s. 15.
  12. Wundt: Logik. 1921, Band 3, S. 297.
  13. Wundt: Die Grundzüge der physiologischen Psychologie, 1902–1903, Band 3, s. 515.
  14. Wundt: Die Grundzüge der physiologischen Psychologie, 1874, s. 1.
  15. Wundt: Die Grundzüge der physiologischen Psychologie, 1874, s. 858.
  16. Moritz Lazarus: Über Begriff und Möglichkeiten einer Völkerpsychologie. W: K. Köhnke (Hrsg.). Moritz Lazarus. Grundzüge der Völkerpsychologie und Kulturwissenschaft. Meiner, Hamburg s. 112–126.