Walter Benjamin

Walter Benjamin (ur. 15 lipca 1892 w Berlinie, zm. 26 września 1940 w Portbou w Hiszpanii) – niemiecki filozof, teolog, teoretyk kultury, tłumacz, marksistowski krytyk literacki i eseista. Jako niezależny myśliciel z powodu przyjaźni z Theodorem W. Adorno zaliczany jest do szkoły frankfurckiej. Równie istotna dla ukształtowania jego myśli i pisarstwa miała przyjaźń i współpraca z Bertoltem Brechtem. Jest uważany za najważniejszego prekursora kulturoznawstwa. Tłumaczył na język niemiecki dzieła Honoré de Balzaca, Charles'a Baudelaire'a i Marcela Prousta.

Walter Benjamin
Walter Benjamin, ok. 1928.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec: Sali Emil Benjamin (1856–1926), handlarz antykami i dziełami sztuki w Berlinie, syn kupca w Kolonii Bendixa Benjamina (1818–1885) i Brunelli (Brünella) Benjamin, z domu Mayer (1827–1919);
  • Matka: Pauline Elise Benjamin, z domu Schoenflies (1869–1930), córka handlarza tabaką i fabrykanta w Gorzowie Wielkopolskim (niem. Landsberg an der Warthe) Georga Schoenfliesa (1841–1894) i Hedwigi Schoenflies, z domu Hirschfeld(1845–1908);
  • Brat: Georg Benjamin (1895–1942), lekarz, w latach 1929–1933 poseł KPD z okręgu Berlin-Wedding, antyfaszystowski bojownik ruchu oporu, w 1942 r. zamordowany w KZ Mauthausen;
  • Siostra: Dora Benjamin (1901–1946), publicystka;
  • Żona: od 1917 (rozwód w 1930) Dora (właściwie Deborah) Sophie Benjamin, z domu Kellner (1890–1964), dziennikarka, pisarka, tłumaczka, właścicielka pensji, córka anglisty i profesora uniwersyteckiego Leona Kellnera (1859–1928) i tłumaczki Anny Kellner, z domu Weiss (1862–1941);
  • Dzieci: syn Stefan Rafael Benjamin (1918–1972), antykwariusz;
  • Prapradziadek cioteczny z strony ojca: Heinrich Heine (1797–1856), poeta, pisarz i publicysta;
  • Dziadkowie cioteczni z strony matki: Paul Oskar Gustav Hirschfeld (1847–1895), archeolog, geograf, profesor na uniwersytecie w Królewcu (niem. Königsberg), kierownik wykopalisk w Olimpii 1875–1877 oraz Arthur Moritz Schoenflies 1853–1928, matematyk krystalograf, rektor uniwersytetu we Frankfurcie nad Menem;
  • Kuzynka z strony matki: Gertrud Kolmar (właściwie Chodziesner) (1894–1943), poetka i pisarka;
  • Mąż kuzynki: Louis William Stern (1871–1938), psycholog, profesor akademicki; współzałożyciel uniwersytetu w Hamburgu;
  • Kuzyn (2 stopnia): Günther Anders (1902–1992), filozof, publicysta, mąż Hannah Arendt (1906–1975).

Biografia

Walter Benjamin był najstarszym synem zamożnej rodziny żydowskiej, z której pochodziło zarówno ze strony ojcowskiej, jak i matczynej wiele wybitnych postaci. Po prywatnym nauczaniu uczęszczał od 1903 do 1912 r. do Kaiser-Friedrich-Gymnasium w Charlottenburgu. Jego naukę w gimnazjum przerwał półtoraroczny pobyt w szkole z internatem (Hermann-Lietz-Schule) w Haubindzie w Turyngii, gdzie poznał reformatora szkolnictwa Gustava Wynekena (1875–1964) i nauczyciela muzyki Augusta Halma (1869–1929). Po maturze studiował filologię i filozofię na uniwersytetach w Berlinie, Fryburgu Bryzgowijskim i Monachium. W Berlinie poznał w 1915 r. judaistę Gerharda (później: Gershom) Scholema (1897–1982), z którym połączyła go dożywotnia przyjaźń. Od 1917 r. kontynuował studia w Bernie, gdzie nawiązał kontakt z grupą artystyczną Cabaret Voltaire (kołyską dadaizmu), poznał Hugo Balla (1886–1927), filozofa Ernsta Blocha (1885–1977) oraz doktoryzował się w 1919 r. u Richarda Herbertza (1878–1959) pracą na temat niemieckiego romantyzmu.

Gdy w 1925 r. nie powiodły się wszystkie próby habilitacji (m.in. w Frankfurcie nad Menem), zaczął zarabiać na utrzymanie jako niezależny pisarz. Do 1933/1935 r. publikował w tygodniku „Die literarische Welt“ i „Frankfurter Zeitung“. W okresie Republiki Weimarskiej nawiązał liczne kontakty intelektualne między innymi z filozofem Theodorem W. Adorno (1903–1969), dziennikarzem Siegfriedem Kracauerem (1889–1966) oraz pisarzami Bertoltem Brechtem (1898–1956) i Wilhelmem Speyerem (1887–1952). Uczestniczył przy tworzeniu powieści Speyera „Gaby, weshalb denn nicht?“ (1930) oraz sztuk teatralnych „Es geht. Aber es ist auch danach“ (1929), „Jeder einmal in Berlin (1930) und „Ein Mantel, ein Hut, ein Handschuh“ (1933), a z Franzem Hesselem (1880–1941) przetłumaczył na język niemiecki dwa tomy Marcela Prousta (1871–1922) z cyklu powieści „À la recherche du temps perdu“ (Im Schatten der jungen Mädchen; Die Herzogin von Guermantes). Między 1924 a 1932 podróżował po Europie.

Po przejęciu władzy przez narodowych socjalistów uciekł w marcu 1933 r. z Berlina i odtąd żył – wspierany między innymi przez Institut für Sozialforschung – w Paryżu. Okres na emigracji częściowo spędził na Ibizie (1933), w Sanremo u byłej żony (1934/35, 1936 i 1937/38) oraz u Brechta w Danii (1934,1936, 1938). Na początku drugiej wojny światowej Walter Benjamin był internowany przez trzy miesiące w Château de Vernuche w Varennes-Vauzelles, a po zwolnieniu wrócił w grudniu 1939 roku do Paryża. Po zajęciu Francji przez Niemców w 1940 roku udał się z siostrą Dorą do Lourdes. We wrześniu udało mu się uciec przez Pireneje do Hiszpanii, aby w Lizbonie wsiąść na statek płynący do Stanów Zjednoczonych Ameryki. Gdy hiszpańska straż graniczna w Portbou zatrzymała go, popełnił samobójstwo z nocy z 26 na 27 września 1940 roku.

Twórczość

Twórczość Waltera Benjamina obejmuje naukowe, polityczne i filozoficzne rozprawy, krytyki literackie, eseje estetyczno-teoretyczne, wspomnienia, wrażenia z podróży, zdjęcia miast i zabytków, antologie z komentarzami, wiersze i tłumaczenia. Najwcześniejsze jego pisma powstały w 1910 r., kiedy jako uczeń pod wpływem nauczyciela Wynekena angażował się ruchu młodzieżowo-kulturalnym. Do 1916 roku publikował, przeważnie pod pseudonimem, między innymi w czasopismach „Der Anfang“ i „Die freie Schulgemeinde“. Po dysertacji „Der Begriff der Kunstkritik in der deutschen Romantik“ opublikował w 1924/25 decydującą dla jego rozwoju intelektualnego pracę „Goethes Wahlverwandtschaften“. Dzięki temu esejowi filozoficznemu, opublikowanemu przez Hugo von Hofmannsthala (1874–1929), zyskał reputację jednego z najwybitniejszych krytyków literackich Republiki Weimarskiej.

Benjamin publikował w lewicowo-liberalnych gazetach i czasopismach takich jak „Frankfurter Zeitung“, „Die Gesellschaft“, „Kölnische Zeitung“, „Die literarische Welt“, „Magdeburgische Zeitung“, „Vossische Zeitung“ oraz w „Internationale Revue i 10”. Poza tym prowadził w latach 1927–1929 i w 1933 roku odczyty dla dzieci i młodzieży oraz literackie portrety w rozgłośniach w Berlinie i Frankfurcie nad Menem. W 1928 roku opublikował dwa główne dzieła: zbiór aforyzmów „Ulica jednokierunkowa” („Einbahnstraße“) i traktat powstały jako praca habilitacyjna „Ursprung des deutschen Trauerspiels“, w którym, w toku rewaloryzacji literatury niemieckiego baroku, jednocześnie pogłębił i sprecyzował swoje stanowisko artystyczno-filozoficzne z eseju „Goethes Wahlverwandtschaften” (Goethego „Powinowactwa z wyboru”). W następnych latach ukazały się jego najważniejsze eseje i portrety, między innymi „Der Sürrealismus“, „Zum Bilde Prousts“ (oba 1929), „Politisierung der Intelligenz“, „Theorien des deutschen Faschismus“ (oba 1930) „Linke Melancholie“, „Karl Kraus“, „Literaturgeschichte und Literaturwissenschaft“ sowie „Kleine Geschichte der Photographie“ (wszystkie 1931); prace te ukazały Benjamina jako nadzwyczaj oryginalnego krytyka, poruszającego różnorodną tematykę. Od 1924 roku publikował liczne pejzaże miejskie („Neapel“, „Moskau“, „Marseille“, „San Gimignano“), wrażenia z podróży „Nordische See“, 1930) i obrazy mentalne („Kurze Schatten“ I und II, „Ibizenkische Folge“). Między 1923 a 1932 ukazały się jego najważniejsze tłumaczenia, między innymi „Tableaux parisiens“ Charles'a Baudelaire'a (1821–1867).

Krótko przed i po ucieczce z Niemiec publiczność niemiecka poznała Benjamina zbiór autobiograficznych szkiców „Berlińskie dzieciństwo na przełomie wieków”, nad którym pracował od 1932 roku, a którego ostatnia wersja (1938) nie doczekała się planowanego (prywatnego) druku. Antologia „Deutsche Menschen“ – opatrzone przypisami listy wielkich niemieckich intelektualistów – która ukazała się już we „Frankfurter Zeitung” w latach 1931/32, pozostała jedyną publikacją książkową Benjamina podczas jego lat na wygnaniu. Do 1935 publikował jeszcze w niemieckich gazetach takich jak „Frankfurter Zeitung“, „Kölnische Zeitung“ i „Vossische Zeitung“, potem był skazany na niemieckie czasopisma emigracyjne i obcojęzyczne publikacje. Tylko z zuryskim czasopismem „Der öffentliche Dienst“ (1933/34) oraz przede wszystkim z „Zeitschrift für Sozialforschung“ (1934–1940) trwale współpracował. W organie byłego frankfurckiego Institut für Sozialforschung ukazały się programowe eseje Benjamina: „Zum gegenwärtigen gesellschaftlichen Standort des französischen Schriftstellers“ (1934), „Probleme der Sprachsoziologie“ (1935), „Eduard Fuchs, der Sammler und der Historiker“ (1937) i „Über einige Motive bei Baudelaire“ (1939/40). Ta ostatnia praca należy do kontekstu „Pasaży”, jednego z głównych dzieł Benjamina, które rozpoczął w 1927 roku i intensywnie kontynuował w latach wygnania, ale które pozostało fragmentem. Ostatnia jego publikacją za życia, „Une lettre de Walter Benjamin au sujet de ‚Le regard‛ de Georges Salles“, ukazała się w maju 1940 roku w czasopiśmie „Gazette des amis des livres“, należącym do jego przyjaciółki Adrienne Monnier (1892–1955).

Chociaż Walter Benjamin znany już był przed 1933 rokiem szerokiej publiczności, to wiele lat upłynęło nim został ponownie odkryty po 1945 roku. Wczesne publikacje pośmiertne - esej Goethego, rozprawy "O pojęciu historii", "Berlińskie dzieciństwo" wydane po raz pierwszy w formie książkowej, nowe wydanie "Ulicy jednokierunkowej", dwutomowe "Pisma" i wznowiony "Naród niemiecki" - otrzymały przychylne recenzje, nie wzbudzając większego zainteresowania publiczności. Zmieniło się to wraz z transformacją polityczną Republiki Federalnej Niemiec w latach 60-tych i ruchem studenckim. W 1967 czasopismo „Alternative“ wszczęło ożywioną debatę, aby wydać dzieła Waltera Benjmina, która tylko powierzchownie dotyczyła pominięcia jego wydawców Adorno, Scholema i Rolfa Tiedemanna (1932-2018). W kontekście debat społeczno-krytycznych i estetycznych Benjamin był raczej uznawany za koronnego świadka teorii marksistowskiej, która różniła się zarówno od teorii realnego socjalizmu w NRD, jak i od negatywnej teorii społecznej "szkoły frankfurckiej" (Adorno, Horkheimer). Jednym z bezpośrednich następstw tych sporów politycznych, w których marksiści (m.in. Hildegard Brenner, Hans Heinz Holz, Helmut Lethen), jak również intelektualiści bliscy Institutu für Sozialforschung (przede wszystkim Adorno, Tiedemann)) byli w konflikcie, w którym szło także o suwerenność interpretacji prac Benjamina, była edycja „Gesammelte Schriften“ (1972–1999). Ta publikacja pism zebranych Benjamina stworzyła szeroką bazę, także do międzynarodowej recepcji, czyniąc Benjamina jednym z najczęściej dziś dyskutowanych niemieckich autorów.

Pisma

  • Twórca jako wytwórca; wybór Hubert Orłowski; wstęp Jerzy Kmita; przeł. z niem. H. Orłowski, Janusz Sikorski; teksty z fr. przeł. Stefan Pieczara. Poznań : Wydawnictwo Poznańskie, 1975.
  • Wobec faszyzmu; wybrał i opatrzył wstępem Hubert Orłowski; Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1987.
  • Anioł historii : eseje, szkice, fragmenty; wybór i oprac. Hubert Orłowski; tł. z niem. Krystyna Krzemieniowa, H. Orłowski, Janusz Sikorski. Poznań : Wydawnictwo Poznańskie, 1996.
  • Ulica jednokierunkowa; przeł. i wstępem opatrzył Bogdan Baran. Warszawa : Wydawnictwo Aletheia, 2011.
  • O haszyszu : teksty literackie, zapiski, materiały; przeł. Ewa Drzazgowska. Warszawa : Wydawnictwo Aletheia, 2010.
  • Berlińskie dzieciństwo na przełomie wieków (tyt. oryg. „Berliner Kindheit um neunzehnhundert“); przeł. Bogdan Baran. Warszawa : Wydawnictwo Aletheia, 2010.
  • Dziennik moskiewski; przedm. Gershom Scholem; przeł. Bogdan Baran. Warszawa : Wydawnictwo Aletheia, 2012.
  • Konstelacje : wybór tekstów; przeł. Adam Lipszyc i Anna Wołkowicz; wstępem opatrzył Adam Lipszyc. Kraków : Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2012.
  • Źródło dramatu żałobnego w Niemczech; przekł. Andrzej Kopacki; posł. Adam Lipszyc. Warszawa : Wydawnictwo Sic!, 2013.
  • Sny; wybrał i posłowiem opatrzył Burkhardt Lindner; przełożył Bogdan Baran. Warszawa : Wydawnictwo Aletheia, 2017.
  • Krytyka i narracja : pisma o literaturze; wybrał i przełożył Bogdan Baran. Warszawa : Wydawnictwo Aletheia, 2018.
  • Walter Benjamin i Marta Monteiro: Zwariowany dzień : trzydzieści zagwozdek; przekład Adam Lipszyc. Warszawa : Wydawnictwo Egmont Polska, 2018.
  • Podróże wyobraźni; wybrał i przeł. Bogdan Baran. Warszawa : Wydawnictwo Aletheia, 2021.

Literatura

  • Momme Brodersen: „Benjamin, Walter“ w: NDB, URL: online.
  • pod red. Anny Zeidler-Janiszewskiej: Drobne rysy w ciągłej katastrofie... : obecność Waltera Benjamina w kulturze współczesnej; Warszawa : Instytut Kultury, 1993.
  • Ryszard Różanowski: Pasaże Waltera Benjamina : studium myśli; Wrocław : Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1997.
  • Hannah Arendt: Walter Benjamin : 1892-1940; przeł. Andrzej Kopacki; posł. Ewa Rzanna. Gdańsk : Wydawnictwo Słowo/obraz Terytoria, 2007.
  • Rafał Michalski: Antropologia mimesis : studium myśli Waltera Benjamina i Theodora W. Adorna; Nowa Wieś : Wydawnictwo Rolewski, 2008.
  • Michał Pospiszyl: Zatrzymać historię : Walter Benjamin i mniejszościowy materializm. Warszawa : Instytut Badań Literackich PAN. Wydawnictwo, 2016.
  • Hans Mayer: Świadek epoki Walter Benjamin; przekład i opracowanie Tadeusz Zatorski. Gdańsk : słowo/obraz terytoria, 2019.
  • Giorgio Agamben: Mesjasz i suweren : problem prawa u Waltera Benjamina; przełożył Piotr Laskowski. Poznań ; Warszawa : Bractwo Trojka, 2019.
  • Walter Isaacson: Benjamin Franklin : życie Amerykanina; tłumaczenie Jan Szkudliński. Poznań : Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2020.
  • Piotr Sawczyński: Terytorium stanu wyjątkowego : podmiotowość a mesjanizm w filozofii Waltera Benjamina i Giorgio Agambena. Warszawa : IBL, 2022.

Linki

Autor: Roman Penkała