Johann Albrecht Bengel

Johann Albrecht Bengel (ur. 24 czerwca 1687 w Winnenden; zm. 2 listopada 1752 w Stuttgarcie) – niemiecki duchowny i teolog luterański.

Johann Albrecht Bengel. Źródło: Oscar Wächter: Johann Albrecht Bengel. Lebensabriss, Character, Briefe und Aussprüche, 1865.

Genealogia

• Ojciec: Albrecht (zm. 1693), diakon w Winnenden;
• Matka: Barbara Sophie, córka radcy konsystorza i prałata w Herrenalb Johanna Lorenza Schmidlina i Barbary Sophie Haffenreffer (prawnuczka reformatora Johannesa Brenza);
• Żona: od 5.6.1714 Johanna Regina (1693–1770), córka Friedricha Seegera i Marie Regine z d. Süskind;
• Dzieci: 12 z czego 6 wcześnie zmarło;
• Wnuk: Ernst Gottlieb Bengel (1769–1826), prałat, profesor teologii w Tybindze.

Biografia

Po ukończeniu gimnazjum w Stuttgarcie Johann Albrecht Bengel od 1703 r. studiował początkowo siedem sztuk wyzwolonych, a następnie teologię w uczelni Kościoła Ewangelickiego Wirtembergii Tübinger Stift w Tybindze. Na jego usposobienie oddziaływały pisma mistyka Johanna Arndta i pietysty Filipa Jakuba Spenera. Po ukończeniu studiów był przez rok wikarym w Metzingen, potem repetentem w Tübinger Stift. W 1713 r. odbył podróż po Niemczech, odwiedzając Norymbergę i Franckesche Stiftungen Augusta Hermanna Francke w Halle. Nawiązał kontakty z poważanymi teologami, szczególnie z przedstawicielami pietyzmu. W listopadzie 1713 r. objął posadę preceptora (wychowawca i nauczyciel) w seminarium duchownym w Denkendorf, w którym pracował przez 28 lat (1713-41) i przygotował ponad 300 uczniów do studiów teologicznych. Chociaż uprzedzenia nie pozwalały temu gruntownemu naukowcowi oraz głęboko pobożnemu pastorowi i pedagogowi na podjęcie pracy w zawodzie nauczyciela akademickiego, powstała „szkoła Bengela” w oparciu o podstawy biblijne. Do jego uczniów należeli m.in. autor pieśni Philipp Friedrich Hiller, teolog Jeremias Friedrich Reuß, wychowawca Johann Friedrich Flattich, dziadek poety Ludwiga Uhlanda i konfirmujący Fryderyka Schillera Philipp Ulrich Moser.

Najwybitniejsze pisma Johann Albrecht Bengel opublikował jako prałat w Herbrechtingen i radca książęcy (1741—49). W 1749 r. został radcą konsystorza i prałatem w Alpirsbach z siedzibą w Stuttgarcie. Dopiero rok przed śmiercią fakultet teologiczny w Tybindze nadał mu tytuł doktora teologii. W dużej części zasługą Bengela jest zdrowy rozwój pietyzmu w Wirtembergii, co pozostało owocną siłą religijną do dzisiaj. Dlatego też w swojej ojczyźnie cieszył się przez kilka pokoleń wielkim poważaniem i dla licznych badaczy Pisma Świętego, kaznodziejów i duszpasterzy stał się ojcem duchowym. Wymownym świadectwem jego rozsądnej postawy kościelnej są równie stanowcze i umiarkowane polemiki przeciwko ekscesom hrabiego Zinzendorfa i założonej przez niego wspólnocie braci morawskich (Herrnhuter Brüdergemeinde) w Herrnhut. Wzorem polemiki chrześcijańskiej jest jego pismo „Abriß der sogenannten Brüdergemeinde“ (Zarys tzw. wspólnoty braci morawskich, Stuttgart 1751).

Oddziaływanie Bengela na teologię było poprzez pracę literacką i inspiracje duchowe. Jego pisma dotyczyły krytycznej rewizji nowotestamentowych tekstów, chronologii biblijnej i objaśnienia Nowego Testamentu. W 1734 r. wydał nowe krytyczne opracowanie podstawowego tekstu greckiego „Novum Testamentum Graecum“, którego niektóre zasady obowiązują do dziś. Zasługą tego dzieła, bardzo podważanego przez ówczesnych ortodoksów, było nie tylko zestawienie nowych dokumentów, które pozostały niezauważone we wcześniejszych wydaniach - w tym prześcignął go współczesny mu Johann Jakob Wettstein - ale przede wszystkim rozróżnienie spokrewnionych rodzin manuskryptów i naświetlenie zasad ustalania oryginalnej lektury. Od czasów Johanna Jakoba Griesbacha nowsza krytyka tekstu biblijnego wychodzi od podstawowych idei Bengela.

„Erklärte Offenbarung Johannis” (Objaśnienie Objawienia św. Jana), któremu nadał kościelno-historyczną interpretację, sprawiło, że boska rachuba czasu jawiła mu się jako rdzeń całego biblijnego przesłania o „boskim zarządzaniu”. Na podstawie 20 rozdziału Apokalipsy św. Jana obliczył w sposób chiliastyczny i na podstawie premilenializmu (pogląd zakładający istnienie dosłownego, tysiącletniego królestwa na ziemi, które poprzedzi i rozpocznie powtórne przyjście Jezusa) początek pierwszego eschatologicznego tysiąclecia na 18 czerwca 1836 roku. Johann Albrecht Bengel reprezentował pogląd, że osobiste ponowne przyjście Chrystusa i Sąd Ostateczny powinien poprzedzać okres dwóch tysięcy lat. Pierwsze tysiąc lat będzie charakteryzowało się związaniem szatana (Ap 20, 1-3), tysiącletnim królestwem pokoju, w którym zapanuje pokój i urodzaj, Żydzi i poganie nawrócą się na chrześcijaństwo, a papiestwo upadnie. Wtedy szatan zostanie uwolniony na krótki czas (Ap 20, 1-3)3, co doprowadzi do walk i pokus na ziemi. Jego ponowne pozbawienie władzy będzie początkiem drugiego tysiąclecia, naznaczonego królowaniem Chrystusa ze zmartwychwstałymi. Okres ten kończy Sąd Ostateczny, po którym nastąpi stworzenie Nowego Nieba i Nowej Ziemi. Oczywiście, idee Bengla były silnie reinterpretowane przez niektórych jego zwolenników. Nacisk kładziono na sądy poprzedzające początek pierwszego tysiąclecia w nawiązaniu do Objawienia św. Jana rozdział 19, a w przeciwieństwie do Bengla zakładano osobisty powrót Chrystusa w 1836 roku.

W 1742 r. opublikował główne dzieło „Gnomon Novi Testamenti” (Tybinga, 1742), w którym chciał jedynie dać „wskazówki” do Nowego Testamentu. Jego tłumaczenie Nowego Testamentu według zrewidowanego tekstu zasadniczego nie miało na celu wyrugowanie tłumaczenia Marcina Lutra, lecz chciał tu i ówdzie dokładniej oddać jego sens. Także tutaj wszędzie wskazuje na wewnętrzny kontekst historii świętej i interpretuje podstawowe pojęcia biblijne, wolne od systemu dogmatycznego, w ich pierwotnym sensie religijnym. „Gnomon Novi Testamenti” zapoczątkował nową i bardziej owocną metodę korzystania z Pisma Świętego w Kościele protestanckim.

Mniejszą wartość przedstawiają jego prace chronologiczne „Richtige Harmonie der vier Evangelisten“ (1736 i 1747),„Ordo temporum a principio per periodos oeconomiae divinae historicas et propheticas etc.“ (1741), „Cyclus sive de anno magno“ (1745), „Weltalter“ (1746).

Johann Albrecht Bengel nie traktował Pisma Świętego jako kodeksu dogmatycznego, ale jako pomnik historycznego gospodarstwa Bożego, którego centrum jest Chrystus i które tworzy równomiernie postępujący ciąg wydarzeń od początku do końca świata. Starał się ukazać wewnętrzną strukturę i harmonię tego historycznego rozwoju w chronologii biblijnej, a w poznaniu tych tajemnic boskiego zarządzania widział niezwykle ważne odkrycie.

Teologiczne znaczenie Bengla opiera się na egzegezie, która jest tak samo wolna, niezależna od systemu dogmatycznego, jak i wewnętrznie wnikająca w głębię Bożych myśli o zbawieniu i stosująca je do całej teologii. Jeśli od tamtego czasu wielokrotnie próbowano interpretować Biblię jako pomnik boskiego wychowania rodzaju ludzkiego, to Johann Albrecht Bengel nadał temu trwały impuls. Jego upodobanie do prorockich pism biblijnych wynikało również z jego poglądu na ostateczny cel dróg Bożych, w świetle którego postrzegał całą historię ludzkości. Łączyła się w nim mistyczna głębia Jakuba Böhme, etyczne ciepło Jana Arndta, historyczne podejście Jana Coccejusa i trzeźwa filologiczna dokładność Hugo Grocjusza. Miał stymulujący, oczyszczający i wychowawczy wpływ na całą teologię i Kościół. Myśl Bengela wpłynęła na Johanna Tobiasa Becka, a także na Karla Bartha w jego początkowym okresie. Dzięki niemu pietyzm, który postrzegał siebie jako „reformację życia”, umocnił się w Wirtembergii.

Pisma

• Johannis Chrysostomi De Sacerdotio: Libri Sex Graece Et Latine. Vtrinqve Recogniti Et Notis Indicibvsqve Avcti eo maxime consilio, Vt Coenobiorum Wirtembergicorum alumni, & ceteri, qui N.T. Graeco imbuti sunt, ad scriptores ecclesiasticos suavi gustu invitentur facilique methodo praeparentur, Stuttgart, 1725, online;
• Novum Testamentum Graecum, Tübingen 1734;
• Erklärte Offenbarung Johannis, Stuttgart 1740;
• Gnomon Novi Testamenti: In Qvo Ex Nativa Verborvm Vi Simplicitas, Profvnditas, Concinnitas, Salvbritas Sensvvm Coelestivm Indicatvr Tvbingae, 1742, online;
• Nöthige Antwort auf dasjenige was etliche Gelehrten wider das von ihm revidirte Griech. N. Testament vorgebracht haben Ulm, 1745;
• Johann Albrecht Bengels sechzig erbauliche Reden über die Offenbarung Johannis oder vielmehr Jesu Christi samt einer Nachlese gleichen Inhalts: Beedes also zusammen geflochten, daß es entweder als ein zweiter Theil der erklärten Offenbarung oder für sich als ein bekräftigtes Zeugniß der Wahrheit anzusehen ist. Nebst einer nützlichen Anweisung, wie man diese Reden das Kirchen-Jahr über als eine Postille lesen könne, Stuttgart, 1747, 1758, online;
• Abriß der sogenannten Brüdergemeine: in welchem die Lehre und die ganze Sache geprüfet, das Gute und Böse dabey unterschieden, und insonderheit die Spangenbergische Declaration erläutert wird, Stuttgart, 1751.

Literatura

• Oscar Wächter: Johann Albrecht Bengel. Lebensabriss, Character, Briefe und Aussprüche, 1865.
• Alexander Freiherr von der Goltz: "Bengel, Albrecht" w: Allgemeine Deutsche Biographie 2 (1875), s. 331-333, online.
• Karl Hermann: "Bengel, Albrecht" w: Neue Deutsche Biographie 2 (1955), s. 47, online.

Linki

• Dieter Ising: Johann Albrecht Bengel. Württembergische Kirchengeschichte, online.