Carl Philipp Emanuel Bach
Carl Philipp Emanuel Bach, zwany także Bachem „berlińskim” lub „hamburskim” (ur. 8 marca 1714 w Weimarze; zm. 14 grudnia 1788 w Hamburgu) – niemiecki kompozytor, organista i muzyk kościelny w okresie między późnym barokiem a klasykami wiedeńskimi. Za życia był sławniejszym od ojca Jana Sebastiana Bacha, a także od swoich braci. Znaczna część jego prac, przede wszystkim utwory klawesynowe, wokalne oraz kameralne ukazała się drukiem, poczynając od „Sonat pruskich” (1742) i „Sonat wirtemberskich” (1744). Utrzymywał kontakty z wydawcami i księgarzami w całej Europie, którzy rozpowszechniali jego dzieła. Uważany jest za tego członka rodziny Bachów, który wywarł największy wpływ na klasyków wiedeńskich, zwłaszcza na Josepha Haydna, który ok. 1750 roku intensywnie studiował jego „Sonaty pruskie” i „Sonety wirtemberskie”. W licznych wypowiedziach Haydn wyraził swoje uznanie dla Bacha. W czasie 60–letniej twórczości Bach skomponował ponad 1000 dzieł. Wydrukowany w 1790 roku wykaz prac „Nachlass-Verzeichnis” jest najważniejszym źródłem dokładnych informacji o twórczości Bacha i dostarcza informacji o dacie i miejscu powstania kompozycji. (wyznanie ewangelickie)
 |
| Carl Philipp Emanuel Bach. Źródło: Wikimedia Commons |
Genealogia
Ojciec: Jan Sebastian Bach (1685–1750), kompozytor, kantor, skrzypek i organista;
Matka: Maria Barbara (1684–1720) – córka organisty i kantora Johanna Michaela Bacha (1648–1694); Rodzeństwo: Catharina Dorothea (1708–1774), Wilhelm Friedemann (1710–1784), bliźniacy Johann Christoph (ur./zm. 1713) i Maria Sophia (ur./zm. 1713) zmarli po narodzeniu, Johann Gottfried Bernhard (1715–1739), Leopold Augustus (1718–1719);
Żona: od 1744 Johanna Maria, córka handlarza winem Dannemanna w Berlinie;
Dzieci: 3, m.in. Johann August Bach (1745–89), prawnik, Johann Sebastian Bach (1748–1778), malarz; brak dalszych potomków.
Życiorys
Carl Philipp Emanuel Bach przyszedł na świat 8 marca 1714 w Weimarze jako syn organisty i kompozytora Jana Sebastiana Bacha i jego pierwszej żony Marii Barbary. Gdy miał trzy lata rodzina przeprowadziła się w 1717 roku do Köthen, a potem w 1723 do Lipska, gdzie wkrótce został uczniem renomowanej szkoły łacińskiej Thomasschule, którą kierował wybitny pedagog Johann Matthias Gesner. Dokładna data przyjęcia i opuszczenia szkoły nie jest znana. W swoim szkicu biograficznym Bach zanotował, że od 1773 roku studiował prawo, filozofię i matematykę w Lipsku, a potem w latach 1735–38 w Frankfurcie nad Odrą. Już podczas studiów w Frankfurcie nad Odrą regularnie dawał lekcje gry na klawesynie. O studiach muzycznych Carla Philippa Emanuela Bacha brak bliższych informacji. Sam na ten temat powiedział: „W kompozycji i nauce gry na klawesynie nigdy nie miałem innego mistrza poza moim ojcem”. Z pewnością ojciec nauczył go również gry na organach, ale przypuszczalnie, podobnie jak starszego Friedemanna, nie uczył go gry na skrzypcach. Ojciec dbał o edukację synów, zwłaszcza pragnął, aby ukończyli studia, co miało znaczenie przykładowo przy wyborze dyrektora muzycznego do „Johanneum” w Hamburgu, gdzie rada miejska preferowała osoby po studiach, niekoniecznie muzycznych. Jan Sebastian Bach angażował też synów do gry w skomponowanych koncertach na 2 i 3 klawesyny. W Frankfurcie nad Odrą Carl Philipp Emanuel Bach był członkiem tamtejszego studenckiego zespołu muzycznego „Collegium musicum”, z którym wykonywał oprócz własnych kompozycji także utwory ojca.
Od 1731 roku Carl Philipp Emanuel Bach tworzył swoje pierwsze kompozycje pod okiem ojca. W 1731 roku powstały między innymi „Trio na klawesyn i skrzypce G–dur”, „Trio na klawesyn i wiolonczelę d–moll”, „Trio na flet, skrzypce i bas”, wiele sonat i utwory koncertowe. W 1733/34 skomponował pierwszą zachowaną kantatę „Ich bin vergnügt mit meinem Stande”. Już w 1733 roku ubiegał się o posadę organisty w kościele Wenzelskirche w Naumburgu.
Po studiach nie rozpoczął praktyki prawniczej, lecz poświęcił się muzyce. W 1738 roku otrzymał powołanie do Ruppina od pruskiego księcia koronnego, przyszłego Fryderyka Wielkiego. Jednak nie była to jeszcze stała posada. Jak sam Bach powiedział: „Pewne okoliczności sprawiły, że dopiero w 1740 roku formalnie rozpocząłem służbę u Najjaśniejszego Pruskiego Króla Jegomości”. W 1741 roku otrzymał nominację na klawesynistę koncertowego z pensją 300 talarów[1]. Odtąd do listopada 1767 roku był w pruskiej służbie i sporadycznie koncertował gdzie indziej. Król tak bardzo cenił jego zręczność akompaniowania na klawesynie, że kilkakrotnie przyznał mu duży dodatek do pensji. Koncerty z udziałem króla, który grał na flecie, odbywały się codziennie za wyjątkiem poniedziałków i piątków od godziny 7 do 9 wieczorem.
Jako klawesynista Fryderyka Wielkiego uczył, przebywającego na dworze królewskim w Berlinie, młodego księcia Karola Eugeniusza Wirtemberskiego, któremu zadedykował sześć „Sonat wirtemberskich na klawesyn” (1744). Dwa lata wcześniej zadedykował Fryderykowi II sześć „Sonat pruskich na klawesyn”. W 1749 roku skomponował pierwszy obszerny utwór chóralny „Magnificat”. W 1753 roku opublikował pierwszą część pisma teoretyczno-muzyczne „Versuch über die wahre Art das Clavier zu spielen”, które wykraczało poza muzykę klawesynową, będące do dzisiaj wartościową lekturą dla muzykologów; druga część ukazała się w 1762 roku.
Pomimo, że cieszył się coraz większym uznaniem, co przyczyniło się do nadania mu przydomku „berliński Bach”, król nie awansował go na kompozytora dworskiego. Po wojnie siedmioletniej Fryderyk Wielki nie był już tak skory do wspólnego muzykowania, w którym uczestniczyli także bracia Johann Gottlieb i Carl Heinrich Graun oraz Franz i Georg Anton Benda. Król zaczął ograniczać się do wykonywania kompozycji własnych oraz swego nauczyciela i nadwornego kompozytora Johanna Joachima Quantza, co spowodowało, że Carl Philipp Emanuel Bach zaczął źle się czuć w Berlinie, gdzie skomponował około 100 sonat i ponad 50 utworów koncertowych oraz pieśni do tekstów Christiana Fürchtegotta Gellerta. Ciągłe próby i koncerty z królem uniemożliwiały Bachowi podróżowanie i poznanie muzyki innych współczesnych mu kompozytorów. Do nielicznych podróży w tym czasie należał pobyt w 1743 roku w kurorcie w Cieplicach.
Od 1760 roku wzrosła ilość publikacji Bacha, a tym samym znajomość jego twórczości poza Berlinem. Poza tym usiłował poszerzyć osobisty krąg znajomych, między innymi odwiedzając brata Johanna Christopha Friedricha w Bückeburgu i dedykował dwa utwory na trzy instrumenty tamtejszemu hrabiemu Wilhelmowi Friedrichowi Ernstowi zu Schaumburg-Lippe (1724–1777).
Dopiero w 1767 roku, po śmierci Georga Philippa Telemanna, nadarzyła się okazja ubiegania o stanowisko dyrektora muzycznego i kantora w Hamburgu, które Carl Philipp Emanuel Bach otrzymał. Początkowo król nie chciał go zwolnić z dalszej służby, ale na Wielkanoc 2 kwietnia 1768 roku mógł już objąć posadę w Hamburgu, chociaż oficjalne zwolnienie z pruskiej służby nastąpiło dopiero 19 kwietnia. Z nowym miejscem pracy związane były liczne i różnorodne zadania. W pięciu głównych hamburskich kościołach: św. Piotra (St. Petri), św. Mikołaja (St. Nicolai), św. Katarzyny (St. Katharinen), św. Jakuba (St. Jacobi) i św. Michała (St. Michaelis) miało corocznie odbywać się około 200 występów, a ponadto oczekiwano wielu utworów na specjalne okazje. Dodatkowo obowiązkiem Bacha było nauczanie w szkole łacińskiej „Johanneum”. Te wysokie wymagania sprawiły, że powstające tutaj prace często były transkrypcją już istniejących kompozycji własnych lub innych kompozytorów, takich jak Georga Antona Bendy (1722–1795), Gottfrieda Augusta Homiliusa (1714–1785), Gottfrieda Heinricha Stölzela (1690–1749), Telemanna i jego ojca Jana Sebastiana Bacha. Do kompozycji obcych dołączał własne fragmenty lub głosy, wprowadzał nowe instrumentalizacje i opracowywał recytatywy. Dzięki tej technice (pasticcio) wykonywał oprócz własnych dzieł także dzieła kompozytorów mu współczesnych i historycznych. W 1769 roku stworzył oratorium „Izraelici na pustyni” („Die Israeliten in der Wüste”), a w latach 1769–1788 ponad dwadzieścia utworów pasyjnych, drugie oratorium „Zmartwychwstanie i wniebowstąpienie Jezusa” („Die Auferstehung und Himmelfahrt Jesu”) oraz około siedemdziesiąt kantat, litanii, motetów i innych dzieł liturgicznych. W 1788 roku wykonaniem oratorium „Zmartwychwstanie i wniebowstąpienie Jezusa” w Wiedniu dyrygował Wolfgang Amadeusz Mozart. Na klawesyn wydał w latach 1779-1787 sześć tomów nut „Für Kenner und Liebhaber” („Dla koneserów i miłośników”).
Carl Philipp Emanuel Bach zmarł 14 grudnia 1788 w Hamburgu. Pochowany został w krypcie kościoła św. Michała, która jest do dziś otwarta dla zwiedzających.
Dzieła (wybór)
- Konzert für Cembalo in C-Dur, Wq 20, H. 423
- Konzert für Cembalo, zwei Violinen, Viola und Basso continuo in d-Moll, Wq 23, H. 427
- 6 Preußische Sonaten, Wq 48
- 6 Württembergische Sonaten, Wq 49 (Nr. 1 a-Moll, Nr. 2 As-Dur, Nr. 3 e-Moll, Nr. 4 B-Dur, Nr. 5 Es-Dur, Nr. 6 h-Moll)
- Sonaten für Traversflöte & Fortepiano (Sonate Nr. 1 D-Dur Wq 83, Sonate Nr. 2 E-Dur Wq 84, Sonate Nr. 3 G-Dur Wq 85, Sonate Nr. 4 G-Dur Wq 86, Sonate Nr. 5 C-Dur Wq 87)
- Zwölf Variationen über La Folia Wq 118/9
- Sonate a-Moll für Flöte solo, Wq 132, H. 562
- Hamburger Sonate in G-Dur für Flöte und Basso continuo, Wq 133
- Triosonate (Sinfonia a tre voci) in D-Dur (1754), H. 585
- Trio für Flöte, Violine und Basso continuo in h-Moll, Wq 143
- Oboenkonzert in Es-Dur, Wq 165, H. 468
- Berliner Sinfonien (Nr. 1 C-Dur, Wq 174; Nr. 2 F-Dur, Wq 175; Nr. 3 e-Moll, Wq 178; Nr. 4 Es-Dur, Wq 179; Nr. 5 F-Dur, Wq 181)
- 6 Hamburger Sinfonien, Wq 182 (Nr. 1 G-Dur, Nr. 2 B-Dur, Nr. 3 C-Dur, Nr. 4 A-Dur, Nr. 5 h-Moll, Nr. 6 E-Dur)
- Magnificat, Wq 215
- Lukas-Passion (1771)
- Johannes-Passion (1772)
- Matthäus-Passion (1785)
- Markus-Passion (1786)
- Die Auferstehung und Himmelfahrt Jesu (1787)
Literatura
- Carl Philipp Emanuel Bach: „Briefe und Dokumente, Kritische Gesamtausgabe”, 2 tomy, Göttingen 1994.
- Charles Burney: „The Present State of Music in Germany, the Netherlands, and the United Provinces”, London 1773; wydanie niemieckie: „Carl Burney's der Music Doctors Tagebuch seiner Musicalischen Reisen”. Tom 3, „Durch Böhmen, Sachsen, Brandenburg, Hamburg und Holland”, Hamburg 1773.
- Carl Hermann Bitter: Carl Philipp Emanuel und Wilhelm Friedemann Bach und Brüder. Wilhelm Müller, Berlin 1868.
- Wilibald Gurlitt: „Bach, Carl Philipp Emanuel” w: Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 1, Duncker & Humblot, Berlin 1953, ISBN 3-428-00182-6, s. 488 (online).
- H. Bellermann: „Bach, Carl Philipp Emanuel” w: Allgemeine Deutsche Biographie 1 (1875), s. 744-746 (online).
Linki
- „Über C. P. E. Bach”, obszerna biografia, wykaz kompozycji w: cpebach.de .