Jan Sebastian Bach

Jan Sebastian Bach, niem. Johann Sebastian Bach (ur. 21 marca wg kalendarza juliańskiego/ 31 marca 1685 wg kalendarza gregoriańskiego w Eisenach; zm. 28 lipca 1750 w Lipsku) – niemiecki kompozytor, kantor, skrzypek i organista w dobie baroku. W szczytowym okresie twórczości był kantorem w ewangelickim kościele św. Tomasza (Thomaskirche) w Lipsku i kierował chórem chłopięcym Thomanerchor. Jest najwybitniejszym przedstawicielem rodziny muzycznej Bachów. Szczególnie jako muzyk zawodowy postrzegany jest jako największy kompozytor w historii muzyki[1]. Jego prace wpłynęły na następne pokolenia kompozytorów oraz inspirowały i inspirują dotychczas muzyków do licznych opracowań.

Za życia Bach był wysoko ceniony jako wirtuoz, organista i mistrz organowy, ale jako kompozytor znany był tylko w małym kręgu. Po śmierci jego prace zostały zapomniane do czasu ponownego ich odkrycia przez Felixa Mendelssohna Bartholdy'ego. Od połowy XIX wieku kompozycje Bacha należą do ścisłego repertuaru światowej muzyki klasycznej. Do najbardziej znanych prac Bacha zaliczają się: „Das Wohltemperierte Klavier” („Dobrze nastrojony klawesyn”), „Pasja według św. Mateusza”, „Die Kunst der Fuge” („Sztuka Fugi”), „Weihnachts-Oratorium” („Oratorium na Boże Narodzenie”), 6 „Koncertów brandenburskich” oraz wiele kantat. (wyznanie luterańskie)

Jan Sebastian Bach
Jan Sebastian Bach, ok. 1715.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec: Johann Ambrosius Bach (1645–95) – trębacz miejski w Erfurcie i Eisenach. W Eisenach był także muzykiem dworskim;

Matka: Elisabeth (1644–94) – córka kuśnierza i rajcy miejskiego Valentina Lämmerhirta w Erfurcie;

Dziadek ze strony ojca: Christoph Bach (1613–61), muzyk na dworze hrabiego i muzyk miejski w Arnstadt;

Babka ze strony ojca: Maria Magdalena – córka trębacza miejskiego Grablera w Prettinie;

Rodzeństwo: 3 siostry i 5 braci, m.in. Johann Christoph Bach (1671–1721) – organista i kantor w Ohrdruf, Johann Jacob Bach (1682–1732) – trębacz miejski w Polsce i Szwecji;

Żona: 1) Maria Barbara (1684–1720) – córka organisty i kantora Johanna Michaela Bacha (1648–1694), druga kuzynka, 2) od 3.12.1721 Anna Magdalena (1701–60) – śpiewaczka na dworze książęcym w Köthen, córka trębacza dworskiego Johanna Caspara Wilckena (Wülcken) w Zeitz, później w Weißenfels;

Dzieci: 7 z 1) małżeństwa, m.in. Catharina Dorothea (1708–1774), Wilhelm Friedemann (1710–1784), bliźniacy Johann Christoph (ur./zm. 1713) i Maria Sophia (ur./zm. 1713) zmarli po narodzeniu, Carl Philipp Emanuel (1714–1788), Johann Gottfried Bernhard (1715–1739), Leopold Augustus (1718–1719); 13 z 2) małżeństwa, m.in. Christiana Sophia Henrietta (1723–1726), Gottfried Heinrich (1724–1763), Christian Gottlieb (1725–1728), Elisabeth Juliana Friederica (1726–1781), Ernestus Andreas (ur./zm. 1727), Regina Johanna (1728–1733), Christiana Benedicta (ur./zm. 1730), Christiana Dorothea (1731–1732), Johann Christoph Friedrich (1732–1795), Johann August Abraham (ur./zm. 1733), Johann Christian (1735–1782), Johanna Carolina (1737–1781), Regina Susanna (1742–1809).

Życiorys

Pochodzenie

Jan Sebastian Bach (niem. Johann Sebastian Bach) pochodził z szeroko rozgałęzionej luterańskiej rodziny. Prawie wszyscy jego przodkowie i krewni byli kantorami, organistami, miejskimi trębaczami, członkami kapel dworskich lub innymi muzykami. Ród rodziny Bachów pochodzi od prapradziadka Veita (lub Vitus) Bacha, który jako ewangelik uciekł przed prześladowaniami religijnymi z Węgier lub Moraw i jako piekarz osiadł w Wechmar koło Gothy. Już on grał na cytrze (Cithrinchen). Jego syn Johannes pracował już nie tylko jako piekarz, lecz także jako muzyk. Kolejni jego potomkowie wszyscy byli muzykami. Jan Sebastian Bach napisał kronikę rodzinną „Pochodzenie muzycznej rodziny Bachów” („Ursprung der musicalisch-Bachischen Familie”, 1735) z krótkimi biografiami 53 członków rodziny.

Dzieciństwo i okres nauki

Jan Sebastian Bach był najmłodszym z ośmiorga dzieci Johanna Ambrosiusa Bacha (1645–1695) i jego żony Elisabeth z domu Lämmerhirt (1644–1694). Ojciec był trębaczem miejskim i członkiem kapeli księcia Saksonii–Eisenach Jana Jerzego I, a później Jana Jerzego II. Dwa dni po narodzeniu Jan Sebastian Bach został ochrzczony w kościele św. Jerzego (Georgenkirche) w Eisenach. Imiona przy chrzcie otrzymał od obu ojców chrzestnych Sebastiana Nagela, trębacza miejskiego z Gothy i Johanna Georga Kocha, książęcego urzędnika leśnego. Używał imienia Sebastian.

Eisenach jako rezydencja książęca posiadało kapelę dworską, która przyciągała znanych muzyków, m.in. Johanna Pachelbela (1677–1678), Daniela Eberlina (1672–1692) i Georga Philippa Telemanna (1708–1712). Wczesne dzieciństwo Bach spędził w Eisenach, gdzie kuzyn ojca i organista w kościele św. Jerzego, Johann Christoph Bach, zapoznał go z muzyką kościelną i organową. Umiejętność gry na skrzypcach przekazał synowi przypuszczalnie ojciec[2]. W wieku ośmiu lat Jan Sebastian rozpoczął naukę w szkole łacińskiej w Eisenach.

Gdy miał 9 lat zmarła 3 maja 1694 jego matka. 27 listopada 1694 roku ojciec ożenił się z wdową Barbarą Margarethą Bartholomäi z domu Keul. Po śmierci ojca 2 marca 1695 roku został pełną sierotą. Przybrana matka chciała przy pomocy czeladników i uczniów trębacza miejskiego sprawować nadal urząd zmarłego męża, ale nie otrzymała na to zgody miasta Eisenach. Dlatego też nie mogła sama zapewnić opieki dzieciom. W tej sytuacji Jan Sebastian z bratem Johannem Jacobem zamieszkali w Ohrdruf u starszego brata Johanna Christopha Bacha.

Dalszym wychowaniem braci zajął się trzynastoletni brat Johann Christoph, organista w kościele św. Michała (St. Michaelis) w Ohrdruf. On także zaczął uczyć Jana Sebastiana gry na instrumentach klawiszowych. W Ohrdruf poznał budowę i mechanikę organ oraz śpiewał w chórze. Tutaj uczęszczał także do liceum, w którym uczył się łaciny, greki, matematyki, geografii, katechizmu i religii ewangelickiej. Otrzymywane stypendium („Freitisch“ ewentualnie „Freiplatz“), które fundowane było przez zamożnych obywateli, pomagało mu się utrzymać. Jako stypendysta zobowiązany był do nauczania synów z rodzin udzielających stypendium.

Opiekę i pomoc, którą Jan Sebastian doświadczył w Ohrdruf nigdy nie zapomniał bratu, który zapewnił mu muzyczny i twórczy start. W Ohrdruf powstało co najmniej 25 pierwszych prac młodego Jana Sebastiana[3]. Kiedy po śmierci brata sytuacja się odwróciła, Jan Sebastian Bach opiekował się w latach 1724–28 bratankiem Johannem Heinrichem.

Po nieoczekiwanej utracie stypendium w liceum w Ohrdruf 14-letni Bach wraz z Georgiem Erdmannem (1682–1736) zdecydowali się kontynuować naukę w Michaelisschule w Lüneburgu. Poziom nauczania w tej szkole był wyższy niż w liceum w Ohrdruf. Poza tym uczniowie dzięki bliskości szkoły rycerskiej nabywali tutaj podstawy dworskich manier.

Pewnym jest, że do Lüneburga Jan Sebastian Bach zabrał ze sobą swoje skrzypce. 3 kwietnia 1700 roku Bacha i Erdmanna pierwszy raz zaksięgowano przy płatności za udział w mszy. Obaj nie musieli płacić za naukę w szkole, ponieważ śpiewali w chórze podczas mszy. Wiosną 1702 roku ukończył szkołę w Lüneburgu.

W tym okresie prawdopodobnie wpływ na twórczość Bacha miał organista z kościoła św. Jana w Lüneburgu Georg Böhm (1661–1733). W 2005 roku odkryto w starych zbiorach Biblioteki Księżnej Anny Amalii odpisy dzieł organowych Dietericha Buxtehude (1637–1707) i Johanna Adama Reinckena (1643–1722), sławnych za czasów Bacha organistów. 15-letni Jan Sebastian Bach sporządził kopię fantazji chorałowej „An Wasserflüssen Babylon” Reinckena na potrzeby lekcje gry na organach u Georga Böhma. Kopia ta jest datowany przez Bacha z dedykacją dla Böhma: " „â Dom. Georg: Böhme | descriptum aõ. 1700 | Lunaburgi“.

Podróż Bacha do Hamburga umożliwiła mu poznanie znanego tamtejszego organisty z kościoła św. Katarzyny Johanna Adama Reinkena. W Lüneburgu Bach miał styczność z kapelą dworską księcia Brunszwiku-Lüneburga Jerzego Wilhelma (1624–1705), którą większość stanowili muzycy francuscy.

Około Wielkanocy 1702 roku Bach ukończył naukę w Lüneburgu. Co działo się z młodym adeptem muzyki do marca 1703 roku nie wiadomo. Przypuszczalnie z Lüneburga, gdzie z zakończeniem nauki stracił utrzymanie, wrócił do Turyngii. Być może przebywał u starszej siostry Marii Salome w Erfurcie lub ponownie u brata Christopha w Ohrdruf. Z późniejszego listu Bacha dowiadujemy się, że bezskutecznie ubiegał się o posadę organisty w kościele św. Jakuba w Sangerhausen.

Pobyt w Arnstadt i Mühlhausen

Najpóźniej od marca 1703 roku grał jako skrzypek w kapeli księcia Saksonii–Weimar Jana Ernesta III (1664–1707). Podczas gry próbnej na organach 17 marca 1703 roku nawiązał kontakt z radą miasta w Arnstadt, gdzie 9 sierpnia 1703 otrzymał posadę organisty w tamtejszym kościele ewangelickim „Neue Kirche”, który dziś nosi jego imię Johann-Sebastian-Bach-Kirche. Otrzymał tam niezwykle wysoką pensję w wysokości 50 guldenów i dodatkowo 30 guldenów na wyżywienie i zakwaterowanie. Początkowo zobowiązany był jedynie do gry na organach, a później także kierował chłopięcym chórem tamtejszego liceum.

Końcem 1704 roku przybyły do Arnstadt trzy jego osierocone kuzynki drugiego stopnia, córki Johanna Michaela Bacha. Do najmłodszej z nich, Marii Barbary, Jan Sebastian Bach zapałał miłością.

W listopadzie 1705 roku Bach udał się do Lubeki, aby tam posłuchać sławnego organisty z Kościoła Mariackiego (Marienkirche) Dietricha Buxtehude (1637–1707), a być może także z myślą o stanowisku organisty jako jego następca. Na pobyt ten otrzymał czterotygodniowy urlop, ale na święta Bożego Narodzenia miał już ponownie być do dyspozycji w Arnstadt. Pobyt w Lubece przedłużył jednak do stycznia 1706 roku, a w Arnstadt zastępował go w tym czasie kuzyn Johann Ernst. Pobyt u Dietricha Buxtehude przyniósł mu wiele muzycznych wrażeń. Można przypuszczać, że miał tam też sposobność gry na znanych starych organach Totentanz-Orgel, które od czasu Reformacji używano podczas Wieczerzy Pańskiej. Wpływ muzyki organowej Dietricha Buxtehude można odnaleźć w pierwszych zachowanych kompozycjach organowych i klawesynowych Bacha. Należą do nich przykładowo „Wie schön leuchtet der Morgenstern” („Jak pięknie świeci jutrzenka”, BWV 739), preludia, toccaty i fantazje.

Buxtehude był bardzo przychylny Bachowi. Jednak warunkiem objęcia posady organisty w Lubece miało być małżeństwo z najstarszą córką Buxtehude, Anną Margaretą, która była dziesięć lat starsza od Bacha. Jednak nie pociągała ona przyszłego wielkiego kompozytora, a dodatkowo był już prawdopodobnie zaręczony z Marią Barbarą[4].

Z zachowanych akt wynika, że Jan Sebastian Bach miał kilka konfliktów z konsystorzem w Arnstadt. Dotyczyły one postępowania wobec członków chóru, przedłużenia urlopu i sposobu gry na organach. Tych ograniczeń w działaniu spodziewał się uniknąć przenosząc się do Mühlhausen, gdzie 24 kwietnia 1707 roku wysłuchano jego gry na organach w Divi-Blasii-Kirche, a 1 lipca rozpoczął pracę. Otrzymane tu wynagrodzenie w wysokości 85 guldenów oraz dodatkowo pokrycie kosztów utrzymania umożliwiło mu zawarcie 17 października 1707 roku małżeństwa z Marią Barbarą Bach, z którą miał siedmioro dzieci.

W Mühlhausen z okazji zmiany rady miejskiej skomponował 4 lutego 1708 roku uroczystą kantatę „Gott ist mein König” („Bóg jest moim królem”, BWV 71), która jako jedyna z tego okresu ukazała się drukiem.

W czerwcu 1708 roku Bach udał się do Weimaru, gdzie grał przed księciem Wilhelmem Ernstem (1662–1728). Po występie książę zaproponował mu posadę dworskiego organisty i muzyka kameralnego z płacą 150 guldenów i wynagrodzeniem w naturze. W tym czasie pożar zniszczył Mühlhausen, co bardzo podniosło tam koszty utrzymania. W związku z tym 25 czerwca 1708 roku Bach poprosił o zwolnienie z posady. Jego następcą został Johann Friedrich Bach (1682–1730), syn Johanna Christopha Bacha. Jednak Jan Sebastian Bach nadał pozostał związany z Mühlhausen; w następnych latach otrzymał zlecenia na kantaty z okazji zmiany rady miasta, których koszty wydrukowania poniosło miasto. Kantaty te zaginęły.

Okres weimarski (1708–1717)

Jan Sebastian Bach przeprowadził się w pierwszej połowie lipca 1708 roku do Weimaru. Tutaj powstała duża część jego kompozycji organowych, wśród nich „Passacaglia i fuga c-moll” (1716, BWV 582), liczne toccaty, preludia i fugi. Tutaj zaczął także „Orgelbüchlein”, która miała być zbiorem 164 preludiów chorałowych, z których ukończył zaledwie 44.

21 i 22 lutego 1713 roku Bach przebywał w Weißenfels z okazji uroczystości urodzin księcia Saksonii–Weißenfels Christiana (1682–1736). Być może odbyło się tam pierwsze wykonanie „Jagdkantate” („Kantata myśliwska”, BWV 208). Z okresu weimarskiego przetrwały tylko nieliczne kantaty kościelne.

Końcem 1713 roku po wykonaniu kantaty w Halle zaproponowano kompozytorowi posadę organisty w tamtejszym Kościele Mariackim (Marienkirche). Jednak w liście z 19 marca 1714 roku dał odpowiedź odmowną z uzasadnieniem, że płaca nie spełnia jego oczekiwań.

2 marca 1714 roku otrzymał w Weimarze nominację na koncertmistrza. Chociaż w hierarchii stał niżej niż kapelmistrz kapeli i wicekapelmistrz, to otrzymał wyższą płacę, bo aż 250 guldenów. Z nowym stanowiskiem związany był obowiązek skomponowania jednej kantaty na daną niedzielę co cztery tygodnie. Jako pierwsza rozbrzmiała 25 marca na Niedzielę Palmową „Kantate Himmelskönig, sei willkommen” („Niebiański Królu, bądź pozdrowiony”, BWV 182). W regularnych odstępach czasu nastąpiło po niej co najmniej 20 kolejnych prac, które stanowiły podstawę późniejszych lipskich roczników kantat. Prawie nic nie wiadomo o repertuarze instrumentalnym, który Bach realizował z weimarską orkiestrą dworską, ponieważ wszystkie dokumenty i partytury spłonęły w pożarze Wilhelmsburga w 1774 roku.

Ważne dla Bacha były też kontakty z drezdeńskim skrzypkiem i kompozytorem Johannem Georgiem Pisendelem (1687–1755), który nakłonił Bacha do skomponowania sześciu sonat i partit na skrzypce solo („Sonata nr 1 g-moll”, BWV 1001; „Partita nr 1 b-moll”, BWV 1002; „Sonata nr 2 a-moll”, BWV 1003; „Partita nr 2 d-moll”, BWV 1004; „Sonata nr 3 C-dur”, BWV 1005; „Partita nr 3 E-dur”, BWV 1006). Już w 1709 roku Bach i Pisendel spędzili wspólnie jakiś czas w Weimarze. Być może, że za pośrednictwem Johanna Georga Pisendela, którego przez krótki czas uczniem był Antonio Lucio Vivaldi (1678–1741), Bach poznał kompozycje włoskiego muzyka. Poza tym utalentowany muzycznie bratanek księcia, książę Johann Ernst (1696–1715), przywiózł z Holandii wiele partytur z włoską muzyką. Bach dokonał kilku transkrypcji dzieł Vivaldiego (szczególnie z „L’Estro Armonico”), m.in. „Cembalo-Konzert in D-Dur” („Koncert na klawesyn D-dur”,BWV 972), C-Dur („Koncert na klawesyn C-dur”,BWV 976) i F-Dur („Koncert na klawesyn F-dur”,BWV 978). Przy okazji ślubu swojego mocodawcy Ernsta Augusta poznał w Nienburgu 24 stycznia 1716 roku jego szwagra, księcia Anhalt-Köthen Leopolda (1694–1728). Kiedy w następnym roku odszedł z Köthen dotychczasowy kapelmistrz dworski Augustin Reinhard Stricker (ok. 1680–1718/19?) Bach podpisał już 5 sierpnia 1717 roku umowę jako jego następca. Jednak nie poprosił wcześniej o zwolnienie z dotychczasowej służby, co spowodowało, że zamiast zwolnienia trafił 6 listopada do więzienia. 2 grudnia został zwolniony z aresztu i w niełasce odszedł z Weimaru.

Działalność w Köthen

W Köthen Jan Sebastian Bach był kapelmistrzem i nosił także tytuł „Director derer Cammer-Musiquen”. Wysoko cenił młodego księcia Leopolda, który też grał jako skrzypek w orkiestrze. O bliskich związkach z księciem może świadczyć też fakt, że książę Leopold oraz jego rodzeństwo August Ludwig i Eleonore Wilhelmine zostali 15 listopada 1718 roku chrzestnymi syna Bacha Leopolda Augusta. Uposażenie Bacha w Köthen wynosiło 400 talarów plus 12 talarów dopłaty do czynszu.

Bach mógł tutaj komponować dla wyśmienitej kapeli, która liczyła do 17 członków, a część z nich w 1713 roku przybyła z rozwiązanej kapeli pruskiego króla Fryderyka Wilhelma I (1688–1740). Ośmiu instrumentalistów, wśród nich znany skrzypek Christian Ferdinand Abel (1682–1761), gwarantowało wysoki poziom muzyki kameralnej. Książę wyposażył kapelę w dobre instrumenty i wysłał Bacha w 1719 roku do Berlina, aby kupił tam nowy klawesyn. Tam poznał miłośnika muzyki margrabiego Christiana Ludwiga zu Brandenburg-Schwedta (1677–1734), dla którego opracował w 1721 roku sześć starszych i nowych utworów instrumentalnych pt. „Six Concerts Avec plusieures Instruments”, które obecnie znane są jako „Koncerty brandenburskie” („Brandenburgische Konzerte”, BWV 1046–1051).

Konsekwencją przynależności księcia Leopolda do wyznania ewangelicko-reformowanego było ograniczenie w tworzeniu muzyki kościelnej, ponieważ nabożeństwo według członków Kościoła reformowanego powinno był skromne, co dotyczy też wystroju kościoła. Bach jako luteranin należał w Köthen do zboru luterańskiego przy kościele St.-Agnus-Kirche, w którym sporadycznie wykonywano jego kompozycje[5].

Po powrocie w 1720 roku z dwumiesięcznej podróży dworu do Karlowych Warów (niem. Karlsbad), dowiedział się, że po krótkiej chorobie zmarła jego żona Maria Barbara i została już pochowana. Przyczyna jej zgonu jest nieznana. 3 grudnia 1721 roku Bach ożenił się z Anną Magdaleną, młodszą córką książęcego dworskiego i polowego trębacza Johanna Kaspara Wilcke, która w czerwcu 1721 roku przybyła na dwór w Köthen jako sopranistka. Owocem tego związku było 13 dzieci, z czego większość zmarła w okresie dzieciństwa.

Panującą w latach 1726–33 dużą śmiertelność w rodzinie, którą ofiarą padło siedmioro małych dzieci oraz ostatnia siostra Bacha Maria Salome (zm. 1728) biografowie Bacha widzą jako przyczynę kryzysu twórczego kompozytora.

Jan Sebastian Bach bardzo dbał o edukację dzieci oraz ich muzyczne wychowanie. 22 stycznia 1720 roku zaczął pisać książeczkę z nutami na klawesyn dla syna Wilhelma Friedemanna „Clavierbüchlein für Wilhelm Friedemann Bach”, która zawiera między innymi trzygłosowe sinfonie i dwugłosowe inwencje. Opracowana w 1722 roku książeczka z nutami na klawesyn dla żony Anny Magdaleny „Clavierbüchlein vor Anna Magdalena Bachin” zawiera pierwsze wersje suit francuskich. W Köthen powstał też dwutomowy zbiór „Das Wohltemperierte Klavier” („Dobrze nastrojony klawesyn”, BWV 846–893) z preludiami i fugami oraz kantaty okolicznościowe z okazji urodzin oraz noworoczne. Pewne jest, że dla dworu napisał liczne koncerty i inne kompozycje instrumentalne, z których część zaginęła lub zachowała się w późniejszych opracowaniach jako koncerty klawesynowe i kantaty. Z niejasnych przyczyn od około 1722 roku nastawienie księcia Leopolda do muzyki Bacha zaczęło się zmieniać, co skłoniło kompozytora do szukania nowej posady.

Po śmierci 5 czerwca 1722 roku Johanna Kuhnau (1660–1722) zwolniła się posada kantora w lipskim kościele św. Tomasza. Po pierwszym przesłuchaniu 14 lipca, w którym uczestniczyli Johann Friedrich Fasch (1688–1758) i Christian Friedrich Rolle (1681–1751), wybrano Georga Philippa Telemanna (1681–1767). Telemann jednak postanowił zostać w Hamburgu, gdy znacznie mu tam podniesiono pensję. W związku z tym odbyło się drugie przesłuchanie, w którym oprócz Bacha udział wzięli Georg Friedrich Kauffmann (1679–1735), Christoph Graupner (1683–1760) i Georg Balthasar Schott (1686–1736). Jan Sebastian Bach wykonał podczas przesłuchania 7 lutego 1723 roku kantaty „Jesus nahm zu sich die Zwölfe” („Jezus zabrał ze sobą dwunastu”, BWV 22) i „Du wahrer Gott und Davids Sohn” („Synu Dawida, prawdziwy Boże”, BWV 23). Tym razem wybrano Graupnera, który jednak musiał odmówić, ponieważ nie zwolniono go ze służby u heskiego landgrafa. W związku z tym kantorem w kościele św. Tomasza został Bach, który zachował tytuł kapelmistrza księcia Köthen i do śmieci Leopolda (1728) komponował muzykę z okazji świąt dla dworu książęcego. W latach 1724–28 odbył również kilka podróży do Köthen, gdzie muzykował razem z księciem.

Lipsk (1723–1750)

W maju 1723 roku Jan Sebastian Bach rozpoczął pracę w Lipsku, gdzie jako kantor w kościele św. Tomasza pracował do śmierci w 1750 roku. Jako kantor i dyrektor muzyczny odpowiadał za muzykę w czterech głównych kościołach miasta. Do tego należało przygotowanie kantat na wszystkie niedziele i dni świąteczne. Poza tym zobowiązany był do prowadzenia lekcji muzyki w szkole łacińskiej Thomasschule, której uczniowie zamieszkali w internacie mieli obowiązek śpiewania w chórze podczas nabożeństw. Swój deputat nauczyciela łaciny, co związane było tradycyjnie z jego posadą, przekazał w zamian za płatność pieniężną zastępcy rektora szkoły, Siegmundowi Friedrichowi Dresigowi.

W pierwszych dwóch latach Bach musiał stworzyć jeden utwór tygodniowo, później jego wydajność spadła. W sumie z tych dwóch lat zachowały się dwa kompletne roczniki, natomiast opublikowany nekrolog informuje jeszcze o trzech dalszych[6]. Do tego dochodziły kantaty z okazji ślubów, chrztów i pogrzebów.

Z okazji świąt Bożego Narodzenia w 1723 roku Jan Sebastian Bach napisał drugą wersje „Magnificat in Es-Dur” (BWV 243), na święto Wielkiego Piątku w 1724 roku skomponował obszerne dzieło „Pasja według św. Jana” (BWV 245), a na święta Bożego Narodzenia w 1724 powstał „Sanctus”.

Przypuszczalnie początkiem 1725 roku Bach spotkał poetę Christiana Friedricha Henrici (1700–1764), który napisał tekst do „Pasji według św. Mateusza” (BWV 244), która wykonana została 11 kwietnia 1727 roku w kościele św. Tomasza.

W tym czasie przerabiał też kantaty powstałe na potrzeby świeckie na utwory kościelne. W ten sposób powstało „Oratorium na Boże Narodzenie” („Weihnachtsoratorium”, BWV 248) z 1734 roku, „Oratorium na Wniebowstąpienie” („Himmelfahrtsoratorium”, BWV 11) z 1735 roku oraz „Oratorium na Wielkanoc” („Osteroratorium”, BWV 249). Przez parafrazowanie świeckich kantat powstały też w 1733 roku tzw. „Msze luterańskie” („Lutherische Messen”, BWV 233–236). Po przedłożeniu tych dzieł na elektorskim dworze w Dreźnie Bach otrzymał 19 listopada 1736 roku wiadomość, że może się nazywać „królewsko-polskim i elektorsko–saksońskim kompozytorem przy Dero Hoff-Capelle“[7]. Tytuł ten nie był związany ani z przywilejami, ani z dochodami, wzmacniał jednak pozycję kompozytora wobec lipskich zwierzchników.

Jan Sebastian Bach zajmował się także muzyką świecką. Od 1729 do 1741 roku, może nawet do 1746 kierował założonym w 1701 roku przez Telemanna zespołem studenckim „Collegium musicum”. Z zespołem tym wykonywał niemieckie i włoskie utwory instrumentalne i wokalne, wśród nich skomponowane przez siebie w Weimarze i Köthen koncerty, które później opracował także na koncerty klawesynowe. Koncerty odbywały się dwa razy w tygodniu w kawiarni Gottfrieda Zimmermanna (Zimmermannisches Caffe-Hauß) lub w przyległym do niej ogrodzie. Na potrzeby tych występów napisał także kantaty świeckie, m.in. „Der Streit zwischen Phoebus und Pan” („Spór miedzy Febusem a Panem”) i „Laßt uns sorgen, laßt uns wachen” („Pieczę miejmy, a czuwajmy”, BWV 213; inny tytuł „Hercules am Scheidewege” „Herkules na rozdrożu”). Bach nazwał te prace „Dramma per Musica“. „Bauernkantate” („Kantata chłopska”, BWV 212), którą określał jako „Cantate burlesque“ i „Kaffeekantate” („Kantata o kawie”, BWV 211) są przykładem gatunku humorystycznego.

Jako soliści często występowali z Bachem jego synowie i uczniowie. W okresie lipskim był wziętym nauczycielem muzyki, a uczniowie często mieszkali w jego domu. Celem jego nauczania było wykształcenie muzyków zdolnych do wypełniania zadań na dworze i w kościele. Na potrzeby lekcji stosował własne kompozycje. Wiele z nich zebrał i opublikował jako „Clavierübung I, II, III i IV” („Ćwiczenia na klawesyn I, II, III i IV”).

Po 1740 roku Bach coraz bardziej odchodził od kompozycji kościelnych. Więcej pisał prac na zamówienie, jak na przykład 30 sierpnia 1742 roku kantatę „Mer hahn en neue Oberkeet” („Mamy nowego gubernatora”, BWV 212) z okazji urodzin hrabiego Carla Heinricha von Dieskau (1706–1782) oraz bardziej koncentrował się na utworach na klawesyn. W 1744 roku wydał drugą część „Das Wohltemperierte Klavier” („Dobrze nastrojony klawesyn”). W maju 1747 roku odwiedził na zaproszenie Fryderyka Wielkiego Poczdam i Berlin, gdzie grał na organach i klawesynie. Improwizował tam na tematy zadane przez króla, w wyniku czego powstała publikacja „Musikalisches Opfer” („Muzyczna ofiara”, BWV 1079), zbiór 2 fug, 10 kanonów i „Sonata sopr'il Soggetto Reale” na flet, skrzypce i basso continuo.

W ostatnich latach życia Jan Sebastian Bach cierpiał na chorobę oczu. Miał także problemy z prawą ręką co utrudniało mu zarówno granie, jak również pisanie. Od 1749 roku nie napisał już żadnego utworu własnoręcznie. W ostatnim piśmie jakie własnoręcznie napisał 12 kwietnia 1749 chwalił swojego zastępce Johanna Nathanaela Bammlera. Ostatni znany własnoręcznie złożony podpis pochodzi z 6 maja 1749 roku, a towarzyszący mu tekst został napisany przez jego syna Johanna Christopha Friedricha. Jest to pokwitowanie na sprzedaż fortepianu polskiemu szlachcicowi. Odtąd wszystkie dokumenty podpisywali za niego syn Johann Christian lub żona Anna Magdalena.

Jego wzrok, który prawdopodobnie od młodości był upośledzony z powodu umiarkowanej krótkowzroczności, pogorszył się do tego stopnia, że w Lipsku między 28 marca a 7 kwietnia 1750 roku Bach dwukrotnie został operowany przez okulistę Johna Taylora (1703-1772). Po drugiej operacji Bach nie wyzdrowiał w pełni, mimo lub z powodu dalszego leczenia przez różnych lekarzy. Trudno jest powiązać te operacje z jego śmiercią, która nastąpiła cztery miesiące później, prawdopodobnie w wyniku udaru mózgu.

Jan Sebastian Bach zmarł 28 lipca 1750 roku. Po trzech dniach został pochowany na cmentarzu Johannisfriedhof przy kościele św. Jana w Lipsku[8]. W 1836 roku jego grobu na cmentarzu szukał godzinami Robert Schumann[9]. 22 października 1894 roku przy okazji przebudowy kościoła i przylegającego do niego cmentarza ekshumowano dębową trumnę. Nagrobek się wprawdzie nie zachował, ale na podstawie ustnych przekazów ustalono miejsce pochówku („sześć kroków na wprost od drzwi na południowej stronie kościoła”[10]). W 1750 roku tylko 12 spośród 1.400 zmarłych pochowano w dębowej trumnie, a orzeczenie lipskiego anatoma Wilhelma Hisa (1831–1904) potwierdziło autentyczność znaleziska. Około 1900 roku szkielet złożono w kamiennym sarkofagu przed ołtarzem w kościele św. Jana w Lipsku. 4 grudnia 1943 roku kościół uległ zniszczeniu podczas bombardowania. Jesienią 1949 roku sarkofag przeniesiono do kościoła św. Tomasza. Do czasu przeniesienia trumny Bacha do prezbiterium kościoła św. Tomasza wiosną 1950 roku z okazji 200 rocznicy jego śmierci, była ona przechowywana w północnej zakrystii kościoła. Tożsamość kości jest jednak podważana przez niektórych współczesnych muzykologów, którzy domagali się porównania DNA z niewątpliwie zachowanymi kośćmi jego syna Carla Philippa Emanuela; do tej pory jednak nie dokonano takiego porównania.

Literatura

  • Gurlitt, Wilibald, "Bach, Johann Sebastian" w: Neue Deutsche Biographie 1 (1953), s. 485-488; URL: https://www.deutsche-biographie.de/pnd11850553X.html#ndbcontent.
  • Martin Geck: „Johann Sebastian Bach.” Rowohlt, Reinbek 2002, ISBN 3-499-50637-8.
  • Martin Petzoldt: „Bach als Ausleger der Bibel.” Vandenhoeck und Ruprecht, Göttingen 1985, (PDF; 51 MB).

Linki

  • Johann Sebastian Bach – Eine Chronologie (online, j.niem.).
  • Johann Sebastian Bach w: de.wikipedia.org (online).
  • Obszerna biografia Jana Sebastiana Bacha oraz wykaz kompozycji, j.niem. (online).
  • Bach Cantatas Website.

Przypisy

  1. Peter Watson: „Der deutsche Genius. Eine Geistes- und Kulturgeschichte von Bach bis Benedikt XVI.” Bertelsmann, München 2010, s. 169.
  2. Malte Korff: „Johann Sebastian Bach.” dtv, München 2000, ISBN 3-423-31030-8, s. 9.
  3. Heinrich Deppert: „Studien zum Frühwerk Johann Sebastian Bachs.” Dr. Hans Schneider Verlag, Tutzing 2009.
  4. Klaus Jürgen Thies: Dietrich Buxtehude und Bach.
  5. Christoph Wolff: „Johann Sebastian Bach”, 2 wydanie Fischer-Taschenbuch-Verlag, Frankfurt am Main 2007. Rozdział „Unter fürstlichem Patronat”.
  6. Nekrolog Jana Sebastiana Bacha opublikowany w 1754 przez Lorenza Christopha Mizlera w: „Musikalische Bibliothek oder Gründliche Nachricht nebst unparteiischem Urteil von musikalischen Schriften und Büchern”. Band IV, Teil 1, s. 158–173, Internet Archive. Jako jego autorzy podani zostali: Carl Philipp Emanuel Bach, Johann Friedrich Agricola i Lorenz Christoph Mizler. Znajduje się także w Bach-Dokumenten III, Nr. 666, s. 80–93.
  7. Albert Schweitzer: „Johann Sebastian Bach”, 1908. Breitkopf und Härtel, Leipzig 1952, s. 121.
  8. Hermann Kock, R. Siegel: „Genealogisches Lexikon der Familie Bach”. Wechmar 1995, ISBN 3-931182-01-0.
  9. Bayerischer Rundfunk: Was heute geschah – 28. Juli 1949: Bachs Gebeine werden in die Thomaskirche überführt.
  10. Ein Genie - zu 70 Prozent - DER SPIEGEL 8/2008. (dostęp 7.01.2021).