Johann Matthias Gesner

Johann Matthias Gesner (ur. 9 kwietnia 1691 w Roth (Roth an der Rednitz); zm. 3 sierpnia 1761 w Getyndze ) – niemiecki pedagog, filolog klasyczny i bibliotekarz. (wyznanie ewangelickie)

Od 1730 do 1734 roku był rektorem Thomasschule w Lipsku. Po założeniu w 1734 roku Uniwersytetu Georga-Augusta w Getyndze powołano Gesnera na stanowisko profesora poezji i retoryki, jednocześnie otrzymał stanowisko uniwersyteckiego bibliotekarza. Jako wydawca klasycznych autorów był mało innowacyjny w swojej działalności, natomiast ze swoimi pomysłami reform nauczania w szkole i uniwersytecie należał do jednych z najbardziej czynnych prekursorów nowego humanizmu. W 1749 roku ukazało się jego największe dzieło czterotomowy słownik Novus Linguæ Et Eruditionis Romanæ Thesaurus, który jeszcze dzisiaj stanowi jedną z najważniejszych podstaw do zapoczątkowanego w 1900 roku wielkiego słownika języka łacińskiego Monachijskiego Thesaurusa (Münchener Thesaurus).

Johann Mattias Gesner Titelkupfer
Johanes Matthias Gesner.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec: Johann Samuel (1661–1704), pastor w Auhausen, syn pastora Samuela i Anny Marii Raab z Wassertrüdingen;
  • Matka: Maria Hußwedel (1670–1738) z Ansbach;
  • Ojczym: pastor Johann Zuckermantel;
  • Bracia: Andreas Samuel (1689–1778), Johann Georg (1694–1773), Johann Albrecht (1695–1760);
  • Żona: od 1718 Elisabeth Caritas (1695–1761), córkę pastora Philppa Davida Eberharda i Elisabeth Barbary Heym;
  • Dzieci: syn Karl Philipp (1719–80), elektorski lekarz osobisty i nadworny oraz córka Elisabeth.

Życie i twórczość

Dzieciństwo i szkolne lata w Frankonii

Johanes Matthias Gesner urodził się 9 kwietnia 1691 roku w Roth koło Norymbergi jako syn pastora Johanna Samuela Gesnera (1661-1704) i jego żony Marii Magdaleny z domu Hußwedel (1670-1738), pochodzącej ze starej rodziny urzędniczej w Ansbach. Po śmierci męża Maria Magdalena opiekowała się dziewięciorgiem dzieci; poślubiła następcę zmarłego męża na parafii pastora Johanna Zuckermantela, który szybko zauważył nadzwyczajne zdolności Johanna Mathiasa i poprzez prywatne nauczanie przygotował go do wstąpienia do gimnazjum w Ansbach. Jednak koszty kształcenia przerosły możliwości rodziny i Johanes Matthias Gesner zaczął zarabiać chodząc od domu do domu, gdzie z innymi uczniami śpiewał (Currentschüler). Duże wsparcie otrzymał też ze strony ówczesnego rektora gimnazjum Georga Nikolausa Köhlera.

Studia w Jenie

W 1710 roku Gesner wstąpił na uniwersytet w Jenie. Dzięki interwencji Jakoba Friedricha Weihla otrzymał stypendium. Aby poprawić swoją sytuację finansową pisał okolicznościowe poematy (z okazji wesel lub urodzin). W 1712 roku zamieszkał u swego ulubionego nauczyciela teologa Johanna Franz Buddeusa, gdzie uczył jego syna. Buddeus stworzył mu dostęp do klasycznej filologii, a przez udostępnienie swojej biblioteki umożliwił samodzielne poszerzanie wiedzy. W 1714 roku Johanes Matthias Gesner opublikował swoją pierwszą pracę filologiczną Philopatris dialogus Lucianeus[1], w której wykazał, że Philopatris nie jest napisana przez Lukiana z Samosat, ale w czasach cesarza Juliana Apostaty, czyli musiała powstać 200 lat wcześniej. W 1715 roku wydał to pismo wraz z tłumaczeniem i komentarzami. Rok później ukazuje się Institutiones rei scholasticæ (Zasady pedagogiki), jego pierwsze praca pedagogiczne, w której przedstawia poglądy 17-wiecznych reformatorów szkolnictwa i swoje własne pomysły.

Okres weimarski

W 1715 roku za pośrednictwem Buddeusa otrzymał stanowisko konrektora w Wilhelm-Ernst-Gymnasium w Weimarze. Ożenił się w 1718 roku z Elisabeth Caritas (1695-1761) z domu Eberhard, córką pastora z pobliskiej miejscowości Gera (dzisiaj Geraberg).

Obok działalności w gimnazjum Gesner był także administratorem książęcych zbiorów numizmatycznych i biblioteki – zwanej Zbiorem Schurzfleischa (Schurzfleisch Sammlung) a później Biblioteką Księżnej Anny Amalii (Herzogin-Anna-Amalia-Bibliothek). W ramach tej pracy w 1723 powstał dziewięciotomowy katalog imienny, katalog rzeczowy, dokonał remanentu biblioteki i sporządził drukowane sprawozdanie zatytułowane Notitia Bibliothecæ Vimariæ praesertim Schurzfleischianæ.

Również nominację na bibliotekarza zawdzięczał rekomendacji swojego protektora Buddeusa u marszałka dworu książęcego Friedricha Gotthilfa von Marschall, z którym wkrótce bardzo się zaprzyjaźnił i bywał u niego codziennie na obiadach, jak również spędzał wakacje w jego posiadłości w Oßmannstedt. Poprzez regularne obcowanie z marszałkiem nabył podstawową znajomość obowiązujących manier towarzyskich, co później kwalifikowało go do podjęcia reprezentacyjnych obowiązków. Podczas prawie 15-letniego pobytu w Weimarze napisał liczne teksty, między innymi Chrestomathia Ciceroniana (1717) i Chrestomathia Pliniana (1723), w których skomentował wybrane teksty z pism Cycerona i z Naturalis historia Pliniusza w zastosowaniu do nauki języka łacińskiego. Tutaj również Gesner poznał późniejszego kantora Jana Sebastiana Bacha.

Pobyt w Ansbach

Po śmierci księcia saksońskiego Wilhelma Ernsta I w 1728 roku, jego następca bratanek Ernest August I pozbył się wszystkich, którzy mieli jakikolwiek wpływ za czasów panowania jego wujka. Urząd bibliotekarza stracił również Gesner. Zrezygnował on również z pełnienia funkcji konrektora w weimarskim gimnazjum i w czerwcu 1729 roku jako rektor wrócił na krótki czas do swojej byłej szkoły w Ansbach.

Gesner jako rektor Thomasschule w Lipsku

Po śmierci rektora lipskiej Thomasschule Johanna Heinricha Ernestiego w październiku 1729 roku, Gesner został powołany na to stanowisko jako jego następca. Ernesti kierował od 1680 roku katedrą na uniwersytecie w Lipsku, a w 1684 roku otrzymał funkcję rektora w Thomasschule. Większą wagę przywiązywał do nauczania akademickiego niż do nauczania szkolnego.

Gdy Gesner przyjął urząd rektora w lipcu 1730 roku zastał szkołę w nie najlepszej kondycji. Zreformował porządek szkolny, troszczył się o regularne zajęcia lekcyjne i odnowił plan nauczania. Kompozytor Jan Sebastian Bach, któremu w ramach urzędu kantora miasta Lipsk podlegała także nauka muzyki w Thomasschule miał z poprzednikiem Gesnera wiele trudnych przepraw. Podobno Bach na wiadomość, że nowym rektorem będzie Gesner, miał wykrzyknąć „Teraz będzie wszystko dobrze!”. Później kompozytor poświęcił Gesnerowi kanon na 2 głosy (BWV 1075). Gesner, który podziwiał Bacha i jego muzykę, zabiegał z sukcesem o lepsze jego wynagrodzenie i zbudował mu trwały pomnik w jednym ze swoich komentarzy do Institutio oratoria. W fragmencie, w którym chwalona jest wszechstronność lutnika zrobił taki dopisek „Oh Kwintylianie! Mógłbyś zmartwychwstać i zobaczyć naszego Bacha, wtedy uznałbyś tamtą za bez znaczenia!”.

Przychylność rady miejskiej wobec Gesnera spowodowała niechęć do niego profesorów uniwersytetu w Lipsku, którzy nie wydali Gesnerowi zgody na nauczanie i postarali się o to, żeby już po czteroletniej działalności odszedł z Lipska.

Praca w Getyndze

Brak widoków na karierę akademicką w Lipsku zrekompensowało Gesnerowi powołanie w październiku 1734 roku na nowo powstały uniwersytet w Getyndze, chociaż oficjalne poświęcenie uniwersytetu miało miejsce dopiero trzy lata później, bo w 1737 roku. Johanes Matthias Gesner został pierwszym profesorem na uniwersytecie i w 1734 roku przybył do Getyngi. Chociaż oprócz Gesnera przyszli na uniwersytet kolejni uczeni z dużą reputacją, tacy jak teolog Johann Lorenz von Mosheim, botanik i poeta Albrecht von Haller, to w początkowym okresie działalności młodego uniwersytetu brakowało jeszcze wystarczającej ilości zamożnych studentów.

Dlatego Johann Matthias Gesner w rok po swoim przybyciu do Getyngi zredagował w porozumieniu z Gerlachem Adolphem von Münchhausenem pewien anonim, w formie listu do angielskiego barona pt. Epistola praesentem Academiæ Gottingensis statum exhibens, w którym ze wszech sił wychwalał uniwersytet w Getyndze. Napisana w eleganckiej łacinie rozprawa naukowa chwali oprócz biblioteki szczególnie hipodrom i służyła powstaniu idealnego wyobrażenia dla młodych szlachciców, którzy byli znani nie tylko z zamiłowania do jazdy na koniach i szermierki, lecz także jako mających możliwości płatnicze. Autorstwo Gesnera udowodnione zostało dopiero po odnalezieniu ręcznego szkicu anonimu w 1922 roku. Jego cel, podobnie jak kolejnego pisma z 1736 roku przyniósł oczekiwane wyniki. Jeszcze przez wiele lat po śmierci Gesnera uniwersytet w Getyndze był znany z dużej ilości studentów z rodzin szlacheckich.

W pierwszym roku swojej pracy w Getyndze opublikował w wydawnictwie Abrahama Vandenhoeck swoją pierwszą edycję łacińskich klasyków Scriptores rei rusticæ (1735). W przeciwieństwie do innowacji współczesnego mu angielskiego filologa literatury starożytnej Richarda Bentleya dwutomowe dzieło Gesnera pozostaje z dzisiejszego punktu widzenia typowym dzieckiem swoich czasów. Wypełnione barokowymi uczonościami dzieło Gesnera nie dorównuje pracy Bentleya.

Dyrektor biblioteki

W okresie założenia uniwersytetu, prywatna biblioteka Bülowa licząca prawie 9.000 tomów druków, różnych rękopisów i około 2.000 map i tabel stanowiła prawie trzy czwarte zbiorów biblioteki uniwersyteckiej w Getyndze. Idea kontynuacji powiększania i sensownego uzupełnienia jej stanu nie była jeszcze całkiem klarowna. Co więcej każdy profesor posiadał własną bibliotekę, która mu całe życie towarzyszyła. Münchhausen wykorzystał ten fakt przy powołaniu nowych profesorów i sprowadzał kandydatów ze szczególnie bogatymi zbiorami książek. Jak donosi w 1787 roku Samuel Christian Hollmann, pierwszy profesor filozofii na uniwersytecie w Getyndze i zarazem pierwszy kronikarz, obywatele Getyngi na widok wozów pełnych książek, które przybyły do miasta z nowo nominowanymi profesorami sądził, że teraz ruszy uniwersytet. Każdego roku Münchhausen wydawał wysoką sumę na dalszy rozwój biblioteki. Decyzje dotyczące zakupów podejmowano w Hanowerze, gdzie Gesner i jego koledzy profesorowie z Getyngi wysyłali swoje propozycje. Książki były kupowane na aukcjach w kraju i za granicą, w szczególności w Londynie, który był wówczas centrum handlu książkami. Rozległe powiązania naukowe Gesnera z europejskimi uczonymi zaowocowały licznymi nowymi nabytkami w formie podarunków, między innymi jednym z nich było pełne wydanie pism kardynała Angelo Marii Quiriniego (1680–1755), biskupa Brescii i późniejszego kierownika Biblioteki Watykańskiej. Chociaż nie przekazano żadnych danych o przyroście biblioteki za czasów Gesnera, jej stan w roku jego śmierci oszacowano na ponad 50.000 tomów.

Regulamin szkolny Gesnera dla księstwa Brunszwik-Lüneburg

W 1738 roku Gesner opublikował na polecenie króla Jerzego II Hanowerskiego regulamin szkolny dla księstwa Brunszwik-Lüneburg, do którego były dołączone postanowienia o placówce seminarium filologicznego na uniwersytecie w Getyndze. Nadrzędnym celem regulacji było ustalenie standardu kształcenia uniwersyteckiego i w następstwie tego zagwarantowanie jednakowego poziomu wykształcenia wszystkich uczniów przy rekrutacji na uniwersytet(„[...] aby wprowadzić powszechną jednorodność w nauczaniu, a szkoły mogłyby harmonizować z przyszłymi Studiis Academicis.”). Kontrola szkół została zlecona każdorazowemu profesorowi retoryki na uniwersytecie w Getyndze, czyli Gesnerowi i jego następcom – był to stały dodatkowy urząd inspektora szkolnego dla gimnazjów księstwa Brunszwik-Lüneburg.

Przez całe życie Johann Matthias Gesner kładł szczególny nacisk na walkę przeciw praktykowanej w tym czasie mechaniczno-drobiazgowej metodzie nauczania łaciny i greki, której przeciwstawił swoją nowo rozwiniętą metodę „kursorycznego czytania”. Zamiast badania wciąż na nowo poszczególnych fragmentów tekstu pod względem merytorycznym i gramatycznym, Gesner opowiadał się za ciągłym nie przerwanym uczonym objaśnieniem lektur biorąc pod uwagę zawartość treści. Pisał: „Przy tej okazji pouczać także młodych […], żeby nie byli oni przez jedną czy drugą występującą trudność strapieni lub zmęczeni, lecz kontynuowali tylko czytanie, bo zwykle to, co wydaje się trudne na początku, przy kontynuacji przez piszącego samo się wyjaśni i stanie się wyraźne”. Z tą nową koncepcją nauczania języka wprowadził Gesner nową erę w historii pedagogiki gimnazjalnej.

Obok reformy nauczania łaciny i greki wskazał także kierunek i zainicjował założenie filologicznego seminarium na uniwersytecie w Getyndze. Była to pierwsza instytucja tego rodzaju i stała się wzorem dla wszystkich późniejszych seminariów filologicznych. Także tutaj idee Gesnera były innowacyjne i w różnych odmianach działają do dzisiaj. Seminarzyści powinni według możliwości już podczas studiów zebrać praktyczne doświadczenie pedagogiczne w zorganizowanym na własną odpowiedzialność prywatnym nauczaniu i te umiejętności w gimnazjum w Getyndze pogłębiać przez niezależne próby nauczania:

  • aby seminarzyście mogli mieć możliwość, sami rękę przyłożyć do dzieła i zaczęli ćwiczyć to czego się nauczyli: powinni być upominani, żeby sami chętnie z dziećmi, które znają lub mogą poznać ich miłość i zaufanie starali się pozyskać;
  • aby mieli radość z tego sprawdzenia się, powiedzieć im coś dobrego i gdy się zastanowią nie widzieli w tym aktualną tylko wygraną, lecz że przez to umożliwią, przyszły dobrobyt republiki i ich własne szczęście;
  • jednocześnie dyrektor szkoły w Getyndze był poinstruowany, że tych z seminarzystów przedstawionych mu przez inspektorów dopuścił do pewnych informacji w pomyślanej szkole i po znalezieniu im jakiejś klasy zlecił im godziny i lekcje [...]

Jako szczególny bodziec wszyscy seminarzyście mieli zapewnione stypendium przez Jerzego II Hanowerskiego, aby „przez to dostali więcej chęci, i przygotowali się dla wykorzystania ich dla republiki”.

Towarzystwo Niemieckie

W 1727 roku Johann Christoph Gottsched założył w Lipsku językowe „Towarzystwo Niemieckie” (Deutsche Gesellschaft) na wzór „Akademii Francuskiej”. Podczas cotygodniowych spotkań, jego członkowie przedstawiali nowe i często napisane na określone okoliczności, jak jubileusze, urodziny etc. próbki tekstów, omawiali i oceniali je. Celem krytyki była dbałość o czystość języka niemieckiego (Hochdeutsch) i przy tym świadome unikanie gwary i obcojęzycznych wyrazów. Po przejściu ocen i poprawek tekst został wpisany do zbioru tekstów towarzystwa.

Już wkrótce po jego założeniu lipskie „Towarzystwo Niemieckie” stało się znaną ponadregionalną instytucją, a jego przewodniczący Gottsched poszukiwanym arbitrem w językowych i literackich kwestiach. Liczba członków towarzystwa szybko rosła i do 1775 roku doszło do powstania ponad 30 towarzystw córek, których sieć pokryła cały obszar niemieckojęzyczny.

Już w 1735 roku prezydent lipskiego Towarzystwa, Johann Lorenz von Mosheim, zaproponował von Münchhausenowi założenie w Getyndze siostrzanego towarzystwa, jednak jego propozycja spotkała się z małym oddźwiękiem. Po powołaniu do Getyngii Gesnera i utworzeniu przez niego seminarium filologicznego sytuacja się zmieniła; Gesner był odpowiednim prezydentem, a seminarzyści wchodzili w rachubę jako możliwi członkowie Towarzystwa Niemieckiego. 18 sierpnia 1738 roku został podpisany statut założycielski, a 13 lutego 1740 roku otrzymało towarzystwo oficjalne królewskie zatwierdzenie przez Jerzego II Hanowerskiego i po propozycji Gesnera organizacyjną pieczęć.

Od jego założenia aż do 1755 roku towarzystwo pozyskało przeszło 500 członków, przy czym na początku duży udział stanowiła szlachta.

Towarzystwo Niemieckie w Getyndze w przeciwieństwie do lipskiego publikowało swoje teksty, a spotkania odbywały się regularnie w każdy piątek późno po południu. Gesner był jego przewodniczącym aż do śmierci, później stanowisko to nigdy już nie było obsadzone. Z przerwą podczas wojny siedmioletniej Towarzystwo Niemieckie w Getyndze przetrwało do 1791 roku, tj. do jego rozwiązania.

Novus Thesaurus

Już między 1726 a 1753 Gesner pracował nad nowym poprawionym wydaniem opublikowanego przez Basiliusa Fabera w 1571 roku leksykonu Thesaurus eruditionis scholasticae, który należał do najczęściej drukowanych w czasach jemu współczesnych. W 1733 roku Johann Matthias Gesner po raz pierwszy zastanawiał się nad całkowicie nowym zredagowaniem leksykonu języka łacińskiego i jego dokończenie oszacował na okres trzech lat. Gdy pojawił się w 1749 roku jego czterotomowy Novus Linguæ Et Eruditionis Romanae Thesaurus, przedstawiał on wynik dwunastoletniej pracy autora. Leksykon Gesnera różnił się przede wszystkim w trzech punktach od leksykonów jego poprzedników: w wyborze słownictwa ograniczył się do antycznych źródeł i wszystkie średnio i nowo łacińskie wyrazy odrzucił, ponadto zaprezentował łacińskie wyrażenia – z przekonaniem, że znaczenie musi wynikać z oryginalnych dokumentów – bez niemieckojęzycznych odpowiedników oraz ułożył wewnętrzną strukturę artykułów ściśle chronologicznie, zgodnie z rozwojem słów i znaczeń.

Redaktorzy leksykonu Münchener Thesaurus, znanego projektu akademickiego mającego na celu przygotowanie nowego wielkiego leksykonu języka łacińskiego, wysoko ocenili pracę Gesnera i obok Egidio Forcelliniego wspomnieli go w słowie wstępnym wydanego w 1900 roku pierwszego tomu jako jednego z jego wielkich poprzedników.

Ostatnie lata

W roku 1751 Jerzy II Hanowerski ufundował „Królewskie Towarzystwo Nauki w Getyndze”, które jest dzisiaj trzecią z najstarszych niemieckich akademii po Berlinie (1700) i Lipsku(1704). Jej pierwszym prezydentem został Albrecht von Haller, a Gesner otrzymał urząd pierwszego sekretarza klasy historyczno-filologicznej. W 1753 roku po odejściu Hallera z Getyngi, Gesner został jego następcą.

17 lutego 1756 roku Gesner został nominowany przez Jerzego II Hanowerskiego za jego zasługi na doradcę dworu.

W świecie naukowym był w tym czasie bardzo szanowany. Brytyjski lekarz Anthony Askew, który był jednym z licznych korespondentów Gesnera, pisał o nim: „Talem neminem vidi!”: „Takiego człowieka jeszcze nie widziałem”.

Johann Matthias Gesner zmarł 3 sierpnia 1761 roku w wieku 70 lat w Getyndze. W przemówieniu nad grobem jego przyjaciel i kolega, teolog i orientalista Johann David Michaelis powiedział: „nie przeminęła nasza prywatna własność, lecz publiczna, całych Niemiec i Europy”.

Pisma (wybór)

  • Philopatris dialogus Lucianeus (1714)
  • Institutiones rei scholasticæ (1715)
  • Chrestomathia Ciceroniana (1717)
  • Chrestomathia Pliniana (1723)
  • Edition des 1571 erstmals von Basilius Faber veröffentlichten Thesaurus eruditionis scholasticae (1726ff.)
  • Scriptores rei rusticæ (1735)
  • Schul-Ordnung vor die Churfürstl. Braunschweig-Lüneburgische Lande (1738)
  • Edition der Institutio oratoria Quintilians (1738)
  • Opuscula minora varii argumenti (1743–1745)
  • Index etymologicus latinitatis (1749)
  • Novus linguæ et eruditionis romanae thesaurus (1749)
  • Primæ lineæ isagoges in eruditionem universalem (1756)
  • Thesaurus epistolicus Gesnerianus (1768–1770, wydane pośmiertnie przez Christiana Adolfa Klotza)
  • Vegetii Renati Artis veterinariae sive mulomedicinae libri quatuor, Mannheim 1781.

Literatura

Linki

  • "Johann Matthias Gesner" w de.wikipedia.org (online).
Autor: Roman Penkała