Benjamin Constant

Benjamin Constant de Rebecque (ur. 25 października 1767 w Lozannie; zm. 8 grudnia 1830 w Paryżu, pochowany na cmentarzu Père-Lachaise) – pochodzenia szwajcarskiego francuski pisarz, filozof i polityk liberalny. Od 1795 angażował się politycznie, od 1800 był członkiem opozycji liberalnej i jako jeden z najbardziej prominentnych mówców w Izbie Reprezentantów bronił systemu parlamentarnego. Napisał liczne eseje dotyczące kwestii politycznych i religijnych oraz powieści psychologiczne o tematyce miłosnej, między innymi Le Cahier rouge (1807) i Adolf (1816), w których znajdują się elementy autobiograficzne o jego miłości do Madame de Staël. (wyznanie ewangelickie)

Benjamin Constant.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec: Louis-Arnold-Juste, pułkownik szwajcarskiego regimentu w służbie niderlandzkiej;
Matka: Henriette-Pauline de Chandieu-Villars, zmarła po porodzie 10 listopada 1767;
Żona: 1) od 1789 (rozwód 1795) Wilhelmine (Minna) von Cramm, dama dworu księżnej Brunszwiku, 2) od 1808 Charlotte von Hardenberg, bratanica księcia Karla Augusta von Hardenberga.

Życiorys

Nauka i początek kariery

Po ogłoszeniu edyktu z Fontainebleau w 1685 roku rodzina Constant de Rebecque, która należała do hugenotów, wywędrowała z francuskiej miejscowości Aire-sur-la-Lys koło Artois i zamieszkała w Lozannie. Jako, że matka zmarła wkrótce po porodzie opiekę nad Benjaminem Constantem sprawowały babcie i różni guwernerzy. Już w wieku dwunastu lat Benjamin Constant napisał pierwszą powieść Les Chevaliers (Rycerze). W 1879 przebywał przez krótki czas w Paryżu i Brukseli. Od trzynastego roku życia studiował na uniwersytetach w Oxfordzie (1780), Erlangen (1782) i Edynburgu (1783–85). W 1787 przebywał w Paryżu, gdzie mieszkał w domu literata Jeana-Baptiste-Antoine'a Suarda (1732–1817). Przebywając w salonie Jacques'a Neckera (1732–1804) spotkał Isabelle de Charrière (1740–1805), która poznała talent młodego adepta pióra i wspierała go w próbach literackich. Aby zapewnić stabilność życiową synowi, ojciec wystarał się dla niego o posadę szambelana na dworze w Brunszwiku. W Brunszwiku Benjamin Constant poślubił w 1789 roku baronównę Wilhelminę von Cramm, damę dworu księżnej Brunszwiku-Lüneburga Augusty Fryderyki (1737–1813) i został attaché w ambasadzie. Jednak małżeństwo okazało się nieszczęśliwe i w 1795 roku zostało rozwiązane (od 1793 separacja). 9 grudnia 1790 roku wystąpił o obywatelstwo francuskie, które zgodnie z uchwałą Dyrektoriatu przysługiwało potomkom osób, które opuściły Francję w wyniku prześladowań religijnych.

11 stycznia 1793 roku spotkał Charlotte de Hardenberg (1769-1845), bratanicę księcia Karla Augusta von Hardenberga, która od 1787 była żoną Wilhelma Albrechta Christiana von Mahrenholtza (1752–1808). Wkrótce też zaprzyjaźnili się. W sierpniu 1794 Constant wyjechał z Brunszwiku. Charlotte rozwiodła się i 14 czerwca 1798 wyszła za mąż za wicehrabiego Alexandre'a-Maximiliena du Tertre'a (1774-1851), z którym rozwiodła się w maju 1807 roku.

Młody demokrata, Benjamin Constant, początkowo entuzjastycznie powitał rewolucję francuską, jednak szerzący się terror skutecznie go do niej zniechęcił. Wprawdzie życie dworskie w Brunszwiku nudziło go, ale nauczył się tam języka niemieckiego, zaprzyjaźnił się z przyjacielem Mirabeau Jakobem Mauvillonem (1743–1794) i występował w obronie ojca przed holenderskim i berneńskim sądem wojskowym. Dzięki wystąpieniom w sądzie nabył wiedzę prawniczą i zdolność argumentacji, z czego korzystał w dalszym życiu.

Okres rewolucji francuskiej

Podczas pobytu w Lozannie we wrześniu 1794 roku poznał pisarką Germaine de Staël (1766–1817), której w maju 1795 towarzyszył w podróży do Paryża. Jej salon paryski i kontakty umożliwiły mu w okresie rządów Dyrektoriatu wkroczenie w krąg wyższej polityki, przy czym okazał się zręcznym obrońcą umiarkowanych republikanów. Hôtel de Salm stał się miejscem spotkań konserwatywnego kręgu intelektualnego, który wkrótce nazwano „klubem z Salm” (fr. Club de Salm). Najpierw Benjamin Constant opublikował pismo przeciwko „dekretowi dwóch trzecich” (fr. décret des deux tiers), a po miesiącu pod wpływem Jeana-Baptiste Louvet de Couvraya (1760–1797), z którym się zaprzyjaźnił, zmienił zdanie i wezwał do poparcia „Konstytucji roku III” (fr. Constitution de l'an III) i członków Konwentu Narodowego. Między 24 a 26 czerwca 1795 opublikował w czasopiśmie „Nouvelles politiques, nationales et étrangères” Lettres à un député de la Convention (Listy do deputowanego Konwentu). Oprócz działalności propagandowej był członkiem lokalnych władz w miejscowości Luzarches, gdzie 7 sierpnia 1795 roku kupił majątek państwowy, byłe opactwo Hérivaux. 15 października 1795 Komitet Ocalenia Publicznego (fr. Comité de salut public) wydalił Madame de Staël z Francji. Benjamin Constant podążył z nią do Szwajcarii, do jej zamku w Coppet, który stał się miejscem spotkań licznych intelektualistów europejskich. W połowie kwietnia 1796 roku opublikował pierwszą istotną broszurę polityczną De la force du gouvernement actuel et de la nécessité de s'y rallier (O sile obecnego rządu i potrzebie jego wspierania). Końcem maja – początkiem czerwca opublikował kolejne pismo Des effets de la Terreur (Skutki terroru) i w 1798 Des suites de la contre-révolution en Angleterre (Następstwa kontrrewolucji w Anglii). W 1798 przetłumaczył książkę Williama Godwina An Enquiry concerning political justice (Badanie dotyczące sprawiedliwości politycznej). Pomimo tego zaangażowania i mobilizacji znajomych Madame de Staël nie udało się mu zostać deputowanym z departamentu Léman (obecnie kanton Genewy). Od powrotu do Paryża przyjaźnił się z Emmanuelem-Josephem Sieyèsem (1748–1836), powołanym do Dyrektoriatu 16 maja 1799 roku, i popierał jego projekty rewizji konstytucji. Częstym gościem zarówno jego i Madame de Staël był Claude Fauriel (1772–1844).

9 listopada 1799 uczestniczył w zamachu stanu Bonapartego w Saint-Cloud. 24 grudnia Sieyès kazał go mianować do Trybunatu, mimo licznych sprzeciwów i niechęci Bonapartego. Z innymi liberałami sprzeciwił się monarchizacji rządu, zwłaszcza założeniu trybunałów specjalnych, i uczestniczył w redagowaniu kodeksu cywilnego. 5 stycznia 1800 roku wygłosił pierwsze przemówienie w Trybunacie, które ukazało go jako przywódcę opozycji liberalnej, potępiającego „reżim poddaństwa i milczenia”. W lecie 1801 roku wyjechał do Szwajcarii, a 17 stycznia usunięto go z Trybunatu. Wydalony w 1803 roku z Paryża na rozkaz Napoleona przebywał z Madame de Staël w Elektoracie Saksonii. W Weimarze spotkał Fryderyka Schillera, Johanna Wolfganga von Goethego, Christopha Martina Wielanda i Johanna Gottfrieda von Herdera. Benjamin Constant został członkiem Akademii Nauk w Getyndze i przetłumaczył na język francuski trylogię Schillera Wallenstein.

Okres restauracji Burbonów

W grudniu 1804 roku Constant spotkał w Paryżu Charlotte de Hardenberg, z którą związał się od października 1806 roku. Madame de Staël nie zgodziła się po śmierci męża na ślub z Benjaminem Constantem, a Charlotte i wicehrabia du Tertre rozwiedli się w 1807 roku. Potajemnie Benjamin Constant i Charlotte pobrali się 5 czerwca 1808 roku w Besançon. Swoją trudną sytuację psychiczną, rozstanie z Madame de Staël i zmianę partnerki, przedstawił w powieści Adolf, zawierającej wiele treści autobiograficznych. W 1807 roku zaczął wydaną w 1907 roku pt. Le Cahier rouge (Czerwony zeszyt) autobiografię Ma vie (Moje życie), która obejmuje jedynie okres młodości Constanta. Około 1809 powstała powieść autobiograficzna Cécile, której zachowany fragment odkryto w 1951 roku. W tym czasie poznał też Jana Baptystę Juliusza Bernadotte (fr. Jean Baptiste Jules Bernadotte, 1763–1844), przyszłego króla Szwecji i Norwegii oraz otrzymał szwedzki Królewski Order Gwiazdy Polarnej (szw. Nordstjärneorden).

W 1814 roku Benjamin Constant wydał nieprzychylne Napoleonowi pismo De l'esprit de conquête et d'usurpation dans leurs rapports avec la civilisation européenne (O duchu podboju i uzurpacji w ich związku z cywilizacją europejską). Za pośrednictwem Juliette Récamier (1777–1849) otrzymał od królowej Neapolu Karoliny Bonaparte (1782–1839) zadanie obrony jej interesów na kongresie wiedeńskim. Po powrocie na tron Burbonów opublikował pismo, w którym wzywał do utworzenia monarchii konstytucyjnej. Po powrocie Napoleona z Elby sporządził na jego zlecenie załącznik do konstytucji Francji. Po ostatecznej klęsce Napoleona pod Waterloo Benjamin Constant musiał opuścić Francję i spędził półtorej roku w Anglii. W 1817 wrócił do Paryża i polityki. W wyborach uzupełniających w 1819 roku wybrano go do Izby Reprezentantów i odtąd do końca życia (z przerwą w latach 1822–24) w kolejnych wyborach reprezentował różne okręgi wyborcze. W wystąpieniach parlamentarnych bronił Karty Konstytucyjnej Ludwika XVIII z 1814 roku, wolność prasy, osobistą i religijną, praw nabywców dóbr narodowych, przeciwstawiał się prawom wyjątków i walczył z niewolnictwem. Jednocześnie napisał wybitne pisma na temat teorii państwa i konstytucji. Dzięki nim uznany został za współtwórcę liberalizmu, doktryny zgodnie z którą państwo w małym stopniu miesza się w sprawy osobiste, a zwłaszcza gospodarcze obywateli oraz przekazuje im możliwie dużą inicjatywę i odpowiedzialność. Monarchę widział w roli instancji neutralnej.

Benjamin Constant zmarł 8 grudnia 1830 roku w Paryżu i cztery dni później pochowano go na cmentarzu Père-Lachaise (kwatera 29).

Benjamin Constant – pojęcie wolności

W wygłoszonej w 1819 roku sławnej mowie De la liberté des Anciens comparée à celle des Modernes (Wolność starożytnych w porównaniu ze współczesną) stwierdził, że wolność we współczesnym społeczeństwie nie można już rozumieć kategoriami społeczeństwa antycznego, jako bezpośrednie uczestniczenie w sprawach miasta. Constant w swoim rozważaniu nawiązywał do starożytnej Grecji. W antyku jednostka była suwerenem w sprawach publicznych i nie istniał wyraźny rozdział między sferą życia publicznego a prywatnego. Zatem wolność w Grecji antycznej była sprzeczna, ponieważ suwerenność w sprawach publicznych koegzystowała z niewolnictwem w sferze prywatnej. Obywatel mógł decydować w sprawach wojny czy pokoju, ale był ograniczony, obserwowany i upominany we wszystkich działaniach. Benjamin Constant wyjaśniał, że w antyku nie istniało pojęcie praw jednostki, oprócz Aten, które - jak pisał Constant - „były ze wszystkich państw starożytnych najbardziej podobne do nowoczesnego i przyznawały nieskończenie więcej wolności indywidualnej swoim obywatelom niż Rzym i Sparta”. Ten rodzaj wolności tłumaczy się niewielkimi rozmiarami ówczesnych republik. Poświęcenie wolności indywidualnej rekompensowały prawa polityczne: prawo głosowania, wypowiadania osądów o urzędnikach, debatowania na placu publicznym, itd. Była to zatem wolność polityczna.

Benjamin Constant nieustannie przypomina, że „era handlu” zastąpiła „erę wojny”, i że wolność współczesna, wolność indywidualna, jest antytezą wolności starożytnej, wolności zbiorowej. To rozróżnienie między cywilizacją antyczną a nowoczesną implikuje dwie odrębne formy organizacji. Tego właśnie nie rozumieli rewolucjoniści i chcąc reaktywować model antycznego miasta-państwa, zamienili rewolucję w terror. Dlatego też Constant podkreślał znaczenie wolności indywidualnej w nowoczesnym społeczeństwie, która polega na prawie do życia prywatnego. Prawo to nie może być arbitralne, jest prawem do wypowiedzi, gromadzenia się, przemieszczania i kultu. Nie ma wolności bez możliwości wyboru sposobu życia i własnych wartości, a więc nie ma wolności bez możliwości odejścia od zbiorowości, a w konsekwencji nie ma wolności bez ograniczenia państwa w jego ingerencję w przestrzeń prywatną. Władza polityczna, która odpowiada wolności nowoczesnej jest więc władzą ograniczoną: „Niech władza ograniczy się do bycia sprawiedliwą, my zadbamy o nasze szczęście” – twierdził.

Według Constanta „zmieszanie tych dwóch obszarów wolności było, w epoce naszej sławnej rewolucji, przyczyną wielu złych rzeczy”. Jean-Jacques Rousseau, myśląc o wolności tylko jako o zbiorowym udziale obywateli w działaniach politycznych, zachęcał Robespierre'a do przymuszania obywateli poprzez terror. Błędy rewolucji są więc wynikiem nowoczesnego zastosowania zasad politycznych, które obowiązywały w starożytności.

Benjamin Constant konkluduje:

Wolność indywidualna jest podstawową potrzebą współczesną.
Nie można poświęcać wolności indywidualnej, aby otrzymać wolność polityczną.
Instytucje starożytnych republik, które krępowały wolność indywidualną, nie są dopuszczalne w nowoczesnych społeczeństwach.
Jednostki mają prawa, które społeczeństwo musi respektować.
Nie wolno się cofać. „Ponieważ żyjemy w czasach współczesnych, chcę wolności odpowiedniej do czasów współczesnych. Wolność polityczna jest jej gwarantem; wolność polityczna staje się w konsekwencji niezbędna”.
System polityczny musi być systemem reprezentatywnym. Każdy człowiek głosuje, aby jego interesy były bronione. Nie mówił o interesie ogólnym. Uważał, że na obywatelach spoczywa sprawowanie kontroli nad wybranymi przez nich reprezentantami.
Suwerenność ludu nie jest nieograniczona; jest ona ograniczona w granicach wyznaczonych przez sprawiedliwość i prawa jednostek.
Wola całego narodu nie może uczynić sprawiedliwym tego, co jest niesprawiedliwe.
Istnieje prawo dawne i nadrzędne w stosunku do władzy politycznej: jest to prawo naturalne. Prawo to wyznacza granice władzy politycznej i ogranicza swobody jednostki. Constant nawiązywał w ten sposób do Deklaracji praw człowieka i obywatela (fr. Déclaration des droits de l'homme et du citoyen) z 1789 roku, gdzie zapisano, że państwo jest ustanowione tylko po to, aby zachować prawo naturalne. Istnieją zatem dziedziny, na które władza polityczna nie ma żadnego wpływu: moralność i religia, ale także nauka, która podlega autorytetowi wiedzy.

Wreszcie Benjamin Constant nie oddzielał liberalizmu politycznego od ekonomicznego. Wolność jest jedna, a liberalizm to jedyna i ta sama doktryna:

„Broniłem przez czterdzieści lat tej samej zasady, wolności we wszystkim, w religii, filozofii, literaturze, przemyśle, polityce; dzięki wolności oczekuję triumfu indywidualności zarówno nad władzą, która chciałaby rządzić przez despotyzm, jak i nad masami, które roszczą sobie prawo do zniewolenia mniejszości przez większość. Despotyzm nie ma żadnych praw. Większość ma to do siebie, że zmusza mniejszość do respektowania porządku, ale wszystko co nie zakłóca porządku (...) jest indywidualne i nie może być legalnie poddane władzy społecznej”.

Pisma (wybór)

Eseje

De la force du gouvernement actuel de la France et de la nécessité de s'y rallier, 1796.
Des réactions politiques, 1797.
Des effets de la Terreur (Skutki terroru), 1797, PDF.
Principes de politique, 1806.
De l’esprit de conquête et de l’usurpation dans leur rapports avec la civilisation européenne", 1814, online.
Réflexions sur les constitutions, la distribution des pouvoirs et les garanties dans une monarchie constitutionnelle, 1814 (pol. wyd. O monarchii konstytucyyney i rękoymiach publicznych : rzecz wyięta z dzieł Benjamina Constant. Cz. 2 / przeł. Wincenty Niemojowski. Warszawa : Kuryer Polski, 1831).
Principes de politique applicables à tous les gouvernements représentatifs, 1815.
Mémoires sur les Cent-Jours.
De la liberté de l'industrie, 1818.
Cours de politique constitutionnelle, 1818-1820.
De la liberté des Anciens comparée à celle des Modernes (mowa wygłoszona w 1819).
Commentaire sur l'ouvrage de Filangieri, 1822-1824.
De la religion considérée dans sa source, ses formes et ses développements, 1824-1831.
Appel aux Nations chrétiennes en faveur des Grecs, 1825.
Mélanges de littérature et de politique, 1829.

Powieści

Adolphe, 1816, (pol. wyd. Adolf; przeł. i wstępem opatrzył Tadeusz Żeleński (Boy). Warszawa : Bibljoteka Boy'a, 1931).
Le Cahier rouge (Czerwony zeszyt), 1807, wydana pośmiertnie w 1907.
Cécile, ok. 1809, wydana pośmiertnie w 1951.

Literatura

Etienne Hofmann: "Constant, Benjamin", w: Historisches Lexikon der Schweiz (HLS), online, dostęp 01.06.2021.
Adolphe Robert, Gaston Cougny (dir.): Dictionnaire des parlementaires français de 1789 à 1889, Paris, Edgar Bourloton, 1889, tome 2, s. 172-173, online.
Kurt Kloocke: Benjamin Constant : une biographie intellectuelle, 1984.
Hippolyte Castille: Benjamin Constant, Paris, 1857, online.
Charles Louandre: Oeuvres politiques de Benjamin Constant, Paris, 1874, online.

: Autor: Roman Penkała