Karl August von Hardenberg

Karl August von Hardenberg, od 1814 książę von Hardenberg (ur 31 maja 1750 w Essenrode; zm. 26 listopada 1822 w Genui) – niemiecki mąż stanu i reformator Prus. Do pruskiej służby państwowej wstąpił w 1792 roku. Po nominacji w 1810 roku przez króla Fryderyka Wilhelma III na kanclerza kontynuował reformy państwa pruskiego rozpoczęte przez Heinricha Friedricha Karla vom und zum Steina. W 1813 roku w Kaliszu negocjował w imieniu Królestwa Prus z Imperium Rosyjskim sojusz antynapoleoński. Na kongresie wiedeńskim w 1815 roku doprowadził do uznania i równouprawnienia Prus wśród europejskich mocarstw.

Jego sztuka dyplomacji, giętka postawa i umiarkowana powściągliwość przyczyniły się do tego, że Prusy przetrwały czas napoleońskiego panowania. Nie mniej istotny jest jego udział w umocnieniu i przywróceniu pruskiej samodzielności. Oczywiście urzeczywistnienie prawdopodobnie najważniejszych dla niego szczytnych celów, mianowicie wprowadzenie konstytucji i udział obywateli w politycznym współdecydowaniu, nie było mu dane. Hardenberg należy do najwybitniejszych postaci niemieckiej historii. (wyznanie ewangelickie)

Karl August von Hardenberg 
Karl August von Hardenberg; portret autorstwa Friedricha Georga Weitscha.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec: Chrstian Ludwig (1700–81), pan na Hardenbergu, Geismar i Lindau, hanowerski generał;
  • Matka: Anna Sophia Ehrengart (1731–1809), córka radcy krajowego Gottharda Heinricha Augusta von Bülowa, pana na Essenrode i Oberschloß Beyernaumburg i Anny Adelheidy von Alvensleben;
  • Rodzeństwo: 7, m.in. bracia Friedrich Ludwig (1756–1818) i Georg (1765–1816) oraz siostra Anna Sybilla (1751–1808);
  • Żona: 1) od 1774 (rozwód 1788) Christiane Friederike Juliane von Reventlow (1759–93), 2) od 1788 (rozwód 1800) Sophie (1757–1835), rozwiedziona z Ernstem von Lenthe (1744–1814), córka Georga Albrechta von Hasberga, 3) od 1807 Charlotte (ur. 1772), córka Johanna Friedricha Schöneknechta i Eleonore Marii Schlichting;
  • Dzieci: z 1) małżeństwa Chrstian Graf von Hardenberg-Reventlow (1775–1841) i Lucia Anna Wilhelmine Christina von Hardenberg-Reventlow (1776–1854).

Życiorys

Nauka, rodzina, początek kariery

Karl August von Hardenberg studiował od 1766 roku prawo i nauki polityczne w Getyndze i Lipsku. Opanowany ideami oświeceniowymi rozpoczął w 1770 roku służbę państwową jako audytor (referendarz) w sądzie, a już w styczniu 1771 roku przeniesiono go do administracji finansowej księstwa Brunszwik-Lüneburg. 15 lipca 1772 roku rozpoczął podróż po książęcych dworach niemieckich, podczas której studiował też postępowania Sądu Kameralnego Rzeszy w Wetzlar i Sejmu Rzeszy w Ratyzbonie. Podróż ta uzmysłowiła mu polityczną bezsilność małych książąt niemieckich, kruchość konstytucji Rzeszy i przekonała o roszczeniach możnowładców do przywództwa. Pobyt w Londynie ukazał mu splendor brytyjskiego dworu i zapewnił mianowanie na radcę kamery. W 1780 roku opublikował pismo w sprawie reformy administracji hanowerskiej. Bezskuteczne starania o zmodernizowanie administracji wewnętrznej i finansowej w Hanowerze, oraz dążenie do ścisłej współpracy z Prusami, skonfliktowało go z hanowerskim czołowym ministrem. W lutym 1781 roku udał się z żoną do Londynu, aby przekonać króla Anglii i Hanoweru do swoich reform. Ponieważ romans jego żony Christiane z księciem Walii (późniejszy król Jerzy IV Hanowerski) groził publicznym skandalem, Hardenberg podał się 28 września 1781 roku do dymisji.

Początkiem 1783 roku został ministrem u księcia Brunszwiku-Lüneburga i Brunszwiku-Wolfenbüttel Karola Wilhelma. Karl August von Hardenberg popierał przystąpienie Brunszwiku do założonego w 1785 roku przez Fryderyka II Wielkiego pruskiego Związku Książęcego (Fürstenbund). Stojąc od 1786 roku na czele nowego świeckiego komitetu ds. szkolnictwa, przyczynił się do uniezależnienia oświaty kraju spod władzy kościelnej. Dzięki niemu powołany do reformy szkolnictwa w kraju księcia Brunszwiku został Joachim Heinrich Campe. Po kolejnym skandalu spowodowanym przez niewierność małżeńską żony wniósł o rozwód, który nastąpił w 1788 roku. W tym samym roku zawarł też kolejny związek małżeński. W związku z tymi wydarzeniami opuścił Brunszwik i przyjął propozycję rządu pruskiego. W 1790 roku udał się jako minister do Ansbach i Bayreuth, gdzie margraf nosił się z zamiarem abdykacji. W 1792 roku rzeczywiście margraf ustąpił i jego margrabstwa stały się własnością korony pruskiej. Zarówno w Ansbach, jak i w Bayreuth Hardenberg jako pruski minister rządził prawie samodzielnie, zracjonalizował tamtejszą przestarzałą administrację, a dzięki wprowadzonym reformom mógł podnieść podatki do poziomu obowiązującego w Prusach i powoływać rekrutów do armii. Aby podołać tym zadaniom sprowadził współpracowników, m.in. Karla vom Stein zum Altensteina i Carla Ferdinanda Friedricha von Naglera, których później zabrał do Prus.

Początek działalności dyplomatycznej

Po wybuchu rewolucji francuskiej Karl August von Hardenberg prowadził negocjacje z władzami cesarskimi w sprawie racji żywnościowych dla wojsk pruskich walczących w pierwszej koalicji antyfrancuskiej. Opowiadał się za zdecydowanym prowadzeniem działań wojennych i dążył do utrzymania kontaktów z potęgami morskimi. Zamiast pokoju generalnego czy przynajmniej dla całej Rzeszy musiał w imieniu Prus w 1795 roku w Bazylei zawrzeć pokój, w ramach którego oddziały francuskie zajęły lewy brzeg Renu. Działania jego zmierzały do zwiększenia znaczenie Prus w krajach niemieckich. W 1796 roku udało mu się nakłonić wolne miasto Norymbergę do złożenia wniosku o przyłączenie do Prus, ale na polecenie swojego rządu musiał ponownie opuścić te tereny. Następnie bezskutecznie zalecał rezygnację z ekspansji terytorialnej w Westfalii i w porozumieniu z Francuzami domagał się w zamian biskupstw w Würzburgu i Bambergu. Po zawarciu pokoju w Lunéville uzyskał w Monachium tymczasowy układ rozbiorowy z Bawarią, zgodnie z którym Prusy miały odstąpić część Ansbachu i otrzymać wraz z Bambergiem duże, przyległe do niego terytorium. W 1803 roku doszło jednak tylko do niewielkiej ugody granicznej, ponieważ Prusy wolały westfalskie ziemie jako odszkodowanie.

Po zmianie rządu został wprawdzie na stanowisku ministra w Ansbach i Bayreuth, ale powołany został do Berlina, gdzie stracił dotychczasową samodzielność. Zmuszony był wprowadzić w margrabstwach Ansbach i Bayreuth staropruską administrację, co oznaczało wycofanie części wprowadzonych reform. Z czasem zyskał przychylność pary królewskiej, dlatego w latach 1804–06 pełnił funkcję ministra spraw zagranicznych. W 1805 roku przyczynił się do podpisania przez Prusy traktatu poczdamskiego i przystąpienia do III koalicji. Jednak zwycięstwo Napoleona nad Austrią i Rosją pod Austerlitz zniweczyło traktat. W tej sytuacji Hardenberg gotów był zjednoczyć się z Francją. Jednak warunki Napoleona zaostrzyły się i widział w nich śmiertelne zagrożenie dla Prus. W tej sytuacji ustąpił w 1806 roku ze stanowiska, co spowodowało, że uznano go za przedstawiciela antynapoleońskich sił w Prusach.

Hardenberg jako reformator

Dopiero w kwietniu 1807 roku, po zawarciu kolejnego traktatu między Prusami i Rosją, wrócił do służby państwowej. Gdy car w wyniku rokowań pokojowych odłączył się od Prus, Napoleon zażądał zwolnienia Hardenberga jako cenę zawarcia pokoju w Tylży (1807). Karl August von Hardenberg przeforsował jeszcze powołanie Heinricha Friedricha Karla vom und zum Steina jako swojego następcę, a sam na życzenie króla udał się z Altensteinem i Bartholdem Georgiem Niebuhrem do Rygi, aby opracować plan reorganizacji państwa. Już w 1794 roku Hardenberg zalecał wprowadzenie równość wobec prawa, bezpieczeństwo własności, zniesienie przywilejów stanowych. W powstałym w Rydze piśmie z września 1807 roku Über die Reorganisation des Preußischen Staats (O reorganizacji państwa pruskiego) rozszerzył te postulaty o zniesienie przywilejów szlacheckich, monopoli cechów, dziedzicznego poddaństwa chłopów, utworzenie wyspecjalizowanych ministerstw, reorganizację systemu finansowego i opracowania budżetu państwa. Z planem „reprezentacji ludu” połączył myśl „zbliżenia narodu do administracji państwowej”, przy czym przedstawiciele narodu pełniliby tylko rolę doradczą. W celu ukształtowania narodowego charakteru państwa („całe państwo będzie w przyszłości nazywało się Prusy”) zalecał zniesienie administracji według prowincji.

Początkiem 1810 roku przebywał w Hanowerze. Zanegował plan Altensteina oddania Śląska Napoleonowi w zamian za nałożone kontrybucje na Prusy i opracował nowe plany finansowe. Za zgodą Napoleona został 4 czerwca 1810 roku ponownie kanclerzem państwa, któremu podlegały wszystkie ministerstwa. Kontynuował teraz reformy rozpoczęte przez Steina. System kanclerski, który w 1822 roku został zniesiony, stworzył podstawę kolegialnego kierowania państwem i kroczył drogą hierarchii biurokratycznej.

Reformy wprowadzone edyktem finansowym z 27 października 1810 roku przewidywały przekształcenie długów państwa i prowincji w jeden dług narodowy. Miały zostać pokryte dzięki sprzedaży domen i majątków kościelnych, zniesieniu szlacheckiego zwolnienia od podatku gruntowego oraz z nowo nałożonych podatków, które zostały ułożone według racjonalnego systemu i zajęły miejsce dawnej akcyzy. W ten sposób zniesiono w dużej mierze dotychczasowe różnice podatkowe między miastem a wsią, a także stanami. Jednak pobór powszechnego podatku gruntowego nie powiódł się z powodu sprzeciwu opozycji feudalnej. W związku ze zniesieniem przez Steina dziedzicznego poddaństwa chłopów edykt regulacyjny (Regulierungsedikt) z września 1811 zapewnił oficjalnie chłopom, którzy dotychczas związani byli z majątkiem, wolną własność ich gospodarstw w zamian za rekompensatę pieniężną lub odstąpienie ziemi. Głównym aspektem zniesienia dziedzicznego poddaństwa chłopów nie była jedynie przysługa dla chłopów, lecz przede wszystkim dążenie do wzrostu produkcji. Zasadniczą zmianę w pruskiej gospodarce wprowadziła ustawa dotycząca opodatkowania działalności gospodarczej z października 1811 roku, która proklamowała zniesienie dawnych praw cechowych i wolność handlu. Dzięki niej cała działalność gospodarcza oparła się na równości prawnej, wolnej własności i swobodzie zawierania umów. W 1812 roku uchwalono równouprawnienie Żydów. Wprawdzie wszystkie te działania nie zapewniły spodziewanej ilości środków pieniężnych, jednak dzięki nim udało się Hardenbergowi uniknąć bankructwa państwa.

Aby uniknąć oporu wobec nowych regulacji dotychczas uprzywilejowanych, Hardenberg powołał w 1811 roku w Berlinie Zgromadzenie Notablów (Notabeln-Versammlung) jako tymczasową „reprezentację narodu”, które pełnić miało funkcję ciała doradczego w kwestiach finansowych. Chociaż edykt finansowy z 1810 roku zyskał aprobatę króla, to nie udało się przekonać do niego opozycji reakcyjnej szlachty, mimo że zastosowano wobec jej głównych oponentów nawet tymczasowe aresztowania (np. Friedrich August Ludwig von der Marwitz (1777–1837).

We współpracy z Wilhelmem von Humboldtem i Steinem napisał w 1814 roku Entwurf der Grundlage der deutschen Bundesverfassung (Projekt podstawy niemieckiej konstytucji federalnej), zgodnie z którym suwerenność poszczególnych krajów Związku Niemieckiego (Deutscher Bund) miała być znacznie ograniczona. Jednak austriacki minister spraw zagranicznych Klemens von Metternich przeforsował swoją koncepcję luźnego związku państw. W czerwcu 1815 roku podpisano akta Związku Niemieckiego. Rosnące wpływy opozycji konstytucyjnej sprawiły, że edykt regulacyjny z 1811 roku ograniczony został jedynie do bogatych chłopów, którzy mogli zapłacić odszkodowanie panu. Ustawa celna z 1818 roku znosiła wszystkie wewnętrzne pruskie cła jako warunek konieczny, aby Prusy mogły stać się państwem zjednoczonym i ustalała bardzo niskie cła zewnętrzne. Temu samemu celowi służyło rozporządzenie „o lepszym ustanowieniu władz prowincjonalnych” (30.4.1815), w którym ustanowiono charakterystyczne dla pruskiego porządku administracyjnego dwie nadrzędne instancje pośrednie na poziomie prowincji i okręgów administracyjnych. W 1817 roku z polecenia Hardenberga po raz pierwszy zebrała się pruska rada państwowa, która wprawdzie służyła królowi jedynie jako organ doradczy, ale miała istotny wpływ na ustawodawstwo w następnych latach. Przez projekt napisany w 1819 roku Ideen zu einer landständischen Verfassung in Preußen (Pomysły do konstytucji krajowej Prus), który przewidywał pośredni skład Landtagu przez obsadzenie go osobami z Landtagów prowincjonalnych, usiłował przyśpieszyć reformę konstytucyjną. Z tego też powodu musiał uwierzyć nawet w postanowienia karlsbadzkie i przystać na prześladowania demagogów.

Z upływem lat wpływy Hardenberga słabły, a po waśni z Humboldtem jego pozycja była utrudniona. Nawet zwolnienie Humboldta i Hermanna von Boyena nie wzmocniło jego wpływów. Ostatni sukces Hardenberg osiągnął w 1820 roku dzięki rozporządzeniu „o przyszłym traktowaniu długu państwowego”, w którym król zrobił to ustępstwo, że nowe długi państwowe można będzie zaciągnąć tylko, gdy ich współgwarantem będą stany.

Obietnicy konstytucyjnej król nie dotrzymał. Przewodniczenie komisji konstytucyjnej przeszło z Hardenberga na księcia koronnego. W 1821 roku król postanowił w rozporządzeniu gabinetowym ograniczyć reformę do utworzenia stanów prowincjonalnych.

Polityka zagraniczna Hardenberga

W polityce zagranicznej Karl August von Hardenberg deklarował początkowo oddanie Napoleonowi. Rosnące rozbieżności francusko-rosyjskie umożliwiły mu w lecie 1811 roku ujawnienie pruskich zbrojeń, aby nakłonić Napoleona do łagodniejszego traktowania. Chociaż podjęte kroki w Rosji, Austrii i Anglii nie zapewniały rzeczywistej pomocy, zażądał w listopadzie sojuszu z Rosją. Jednak w Paryżu podpisał 24 lutego 1812 roku traktat, zgodnie z którym Prusy pozostawały całkowicie do dyspozycji Napoleona. Podczas kampanii napoleońskiej w Rosji pozostawał w kontakcie z Austrią i Anglią, nakazał w grudniu zbrojenie pruskiej armii, w styczniu przeniósł siedzibę rządu do Wrocławia, czekał z jawną proklamacją przyłączenia się do Rosji do momentu, dopóki armia rosyjska nie zbliży się do pruskiej granicy (luty/marzec 1813). Dzięki przystąpieniu Austrii do koalicji zwolniony został z presji sojuszu z samą Rosją, ale musiał teraz uwzględnić pruskie życzenia wobec nowego sojusznika. Podczas całej kampanii, aż do momentu zajęcia Paryża w marcu 1814 roku i w czasie negocjacji, które prowadziły do zawarcia pokoju w Paryżu, wspierał Hardenberga Wilhelm von Humboldt. Jako reprezentant najsłabszego państwa w koalicji nie mógł Hardenberg uzyskać wszystkich oczekiwań Prus i krajów niemieckich. Na kongresie wiedeńskim żądanie Rosji prawa do całej Polski, Prus do całej Saksonii, uczyniło z Anglii, Austrii i Francji wrogów Prus, zwłaszcza gdy Hardenberg został zmuszony przez króla do opowiedzenia się po stronie Rosji. W wyniku kompromisu Prusy otrzymały tylko część Saksonii, z terenu Księstwa Warszawskiego Toruń, ziemię chełmińską, Wielkie Księstwo Poznańskie oraz Nadrenię, Westfalię, Pomorze Szwedzkie, Rugię i wolne miasto Gdańsk.

Wybuch nowej wojny wykorzystał do przekonania króla do złożenia obietnicy konstytucyjnej z 22 maja 1815 roku. Po zwycięskim zakończeniu wojny nie udało mu się przyłączenie Alzacji do Niemiec, ale podczas rokowań pokojowych w listopadzie 1815 roku uzyskał dla Prus region Saary oraz udziały w odszkodowaniu wojennym. Po wojnie reprezentował Prusy na kongresach wielkich mocarstw w Akwizgranie (1818), w Troppau (1820), w Lublanie (1821) i Weronie (1822).

Karl August von Hardenberg zmarł 26 listopada 1822 w Genui.

Pisma Hardenberga (wybór)

  • Warum wollte die Reichsstadt Nürnberg sich der Königlich Preussischen Landeshoheit unterwerfen? 1796;
  •  Ideen zu einer landständischen Verfassung in Preußen, 1819.

Literatura

  • Hans Haussherr; Walter Bußmann: "Hardenberg, Carl August Fürst von" w: Neue Deutsche Biographie 7 (1966), s. 658-663, online.
  • Heinrich von Sybel: "Hardenberg, Carl August Fürst von" w: Allgemeine Deutsche Biographie 10 (1879), s. 572-590, online.
  • Eberhard Weis: "Hardenberg und Montgelas. Versuch eines Vergleichs ihrer Persönlichkeiten und ihrer Politik", w: JAHRBUCH DES HISTORISCHEN KOLLEG 1997, s. 3–20, PDF.
  • Peter G. Thielen: "Karl August von Hardenberg, 1750–1822 – Eine Biographie". Köln/Berlin 1967, ISBN 978-3-7745-0053-2.
  • Leopold von Ranke: "Denkwürdigkeiten des Staatskanzlers Fürsten von Hardenberg", Lipsk 1877, Internet Archive.
  • Leopold von Ranke: "Hardenberg und die Geschichte des preussischen Staates von 1793–1813", Lipsk 1879, Internet Archive.
  • Walther Hubatsch: "Die Stein-Hardenbergschen Reformen", Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1977, Internet Archive.
  • Wilhelm i Caroline von Humboldt: "Wilhelm und Caroline von Humboldt in ihren Briefen", Berlin, Mittler, 1910, Internet Archive.
  • Ernst von Meier: "Die Reform der VerwaltungsOrganisation unter Stein und Hardenberg", Duncker & Humblot, 1881, Google Books.
  • Fritz Hartung: "Hardenberg und die preussische Verwaltung in Ansbach-Bayreuth von 1792 do 1806", Tybinga: P. Siebeck, 1906, Internet Archive.
  • Reinhold Koser: "Die Neuordnung des Preussischen Archivwesens durch den Staatskanzler Fürsten von Hardenberg", Lipsk 1904, Internet Archive.
Autor: Roman Penkała