Gala Dalí

Gala Dalí (ur. 7 września 1894 w Kazaniu jako Jelena Iwanowna (Dmitrijewna) Djakonowa (ros. Еле́на Ива́новна (Дмитриевна) Дья́конова); zm. 10 czerwca 1982 w Portlligat) – muza i żona poety Paula Éluarda, a później malarza Salvadora Dalego. Inspirowała licznych poetów i malarzy, wśród których był także Max Ernst, który jednocześnie był jej kochankiem.

Gala Dalí. Źródło: livejournal.com

Biografia

Gala Dalí urodziła się 7 września 1894 w Kazaniu jako Jelena Iwanowna Djakonowa. Jej matka Antonina Deulina, urodzona w 1868 roku w rodzinie tomskiego kupca Iwana Deulina, we wczesnej młodości wyszła za mąż za asesora powiatu Barnaulskogo, guberni tomskiej Iwana Diakonowa (zm. 1905), otrzymując jego nazwisko, ale w 1888 roku opuściła męża i w wieku 20 lat wyjechała do Moskwy^[1]. Wiadomo, że babka Gali ze strony matki mieszkała w Tobolsku, a jej rodzina posiadała kopalnię złota na Syberii^[2]. W 1891 roku Antonina poznała w Moskwie studenta Dimitrija Iljicza Gomberga (1868–1961), późniejszego prawnika, z którym miała czworo dzieci: Wadima (1892), Elenę - Galę (1894), Mikołaja (1896) i Lidę (1902). W takim razie jej ojcem byłby Dimitrij Iljicz Gomberg^[3]. Rodzina Djakonowa–Gomberg mieszkała w Kazaniu od 1893 do 1895 roku, gdy Gomberg studiował na tamtejszym uniwersytecie. W związku z tym miejscem urodzenia Eleny jest Kazań. Ojciec lubił nazywać ją Lenoczką, ale jej starsi bracia woleli mówić do niej Gala. Jej matka, Antonina Diakonowa, od dzieciństwa nazywała swoją najstarszą córkę Galą. Jej przyjaciółka Anastazja Cwietajewa również nazywała ją Galą, Galoczką. Następnie rodzina wróciła do Moskwy.

Dzięki dobrej pozycji finansowej ojca, który utrzymywał kontakty zarówno z kręgami rewolucyjnymi, jak i szlachtą, spędziła szczęśliwe dzieciństwo w Moskwie. Liberalny ojciec przekazał dzieciom nie tylko postępowe idee, lecz także zamiłowanie do sztuki. Jego znajomymi byli prawnicy, profesorowie, pisarze, ludzie wykształceni, którzy wymieniali swoje poglądy na temat historii i literatury. Gomberg zapewnił dzieciom wszechstronne wykształcenie. W Moskwie Gala uczyła się razem z Anastazją, młodszą siostrą Mariny Cwietajewny, w prywatnym żeńskim gimnazjum M.G. Briuchonienko. Po ukończeniu gimnazjum w 1912 roku, na podstawie carskiego dekretu, mogła pracować jako nauczycielka i udzielać lekcji w domu.

Od stycznia 1913 do kwietnia 1914 roku Gala przebywała w szwajcarskim kurorcie Davos, aby leczyć stwierdzoną u niej gruźlicę w sanatorium w Clavadel. Tam spotkała, pochodzącego z Paryża młodego poetę, Eugène-Émile-Paula Grindela alias Paul Éluard. Chociaż Gala nie była pięknością, ale miała w sobie coś w rodzaju czarodziejskiej atrakcyjności, która niezmiennie pomagała jej zwiększać zainteresowanie swoją osobą. Potrafiła dobrze ocenić swój niezbyt piękny wygląd, ale robiła wszystko, by być lubianą. Młodzi szybko zakochali się w sobie. Gala płynnie mówiła po francusku. Éluard czytał jej swoje wiersze i opowiadał o awangardzie paryskiej, co ją bardzo fascynowało. Tam odnalazła atmosferę literacką, którą kultywowała jej matka, i do której miała niesłabnącą pasję. Książki i rosyjska klasyka towarzyszyły jej całe życie. Paul Éluard często pisał o jej hipnotycznym spojrzeniu, które później inspirowało malarzy, fotografów i pisarzy związanych z ruchem dadaistycznym i surrealistycznym. W 1914 roku napisała przedmowę do kolejnego zbioru wierszy Éluarda „Dialogues des Inutiles”. Czternaście dialogów zostało napisanych wspólnie przez tych dwoje, którzy potajemnie się zaręczyli.

Po opuszczeniu Davos Éluard został powołany w grudniu 1914 roku do wojska jako pomocnik w lazarecie. W tym czasie pisali do siebie listy wypełnione słowami wzajemnej miłości. Gala (Jelena) postanowiła już, że Paul zostanie jej mężem, czemu przeciwni byli jej rodzice. Dopiero po jej próbie samobójczej wyrazili zgodę i w sierpniu 1916 roku podróżowała do Paryża, gdzie zamieszkała u rodziny Éluarda, która nie akceptowała jej jako przyszłej synowej. W tej sytuacji opuściła ich dom, by prowadzić samodzielne życie, ale musiała znosić nieustanną ingerencję Jeanne-Marie Grindel, matki Paula Éluarda. Gdy Paul zgłosił się na ochotnika do piechoty Gala w liście do niego napisała: „Być może umknęło to twojej uwadze, ale wiele dla ciebie zrobiłam i nadal robię. Całe moje życie, całą moją duszę, całą moją krew poświęciłam Tobie. Nie wszystkie kobiety by to zrobiły, ale kiedy odchodzisz, to tak jakbyś mnie odrzucał, a nawet gardził moim życiem"^[4]. W wolnym czasie Gala tłumaczyła rosyjskie książki na język francuski i wiele czytała. Z jej listów do Éluarda wynika, że preferowała pisma Dostojewskiego, Gustave'a Kahna i wiersze Guillaume'a Apollinaire'a. Jej wizerunek Éluarda, który nie chciał konfliktu z rodziną, zmienił się. Jednak wykluczyła zerwanie z nim i powrót do Rosji. 21 lutego 1917 roku, podczas przepustki z frontu, Gala i Paul pobrali się i tylko jej suknia ślubna wyróżniała ten ślub spośród licznych wojennych wesel. „Jej ekstrawagancka zielona suknia ślubna wywołała poruszenie wśród dobrze wychowanych mieszczan i dała pierwsze sygnały o przyszłej karierze Gali nie jako gospodyni domowej i matki, ale jako enfant terrible kręgów surrealistycznych”^[5]. 10 maja 1918 roku przyszła na świat ich córka Cécile, którą Gala oddała pod opiekę teściów, przez całe życie odrzucała i nie akceptowała.

Po zakończeniu wojny Paul i Gala Éluard przeprowadzili się do własnego mieszkania. Związanie się w marcu 1919 roku Éluarda z dadaistami stworzyło dla Gali okazję do włączenia się tego kręgu artystycznego. Dzięki Éluardowi Gala przeistoczyła się ze skromnej Rosjanki w kobietę-wampa, boginię ówczesnego społeczeństwa francuskiego. Uwielbiano ją i nienawidzono, zazdroszczono i czczono. André Thirion napisał: „Gala wiedziała nawet lepiej niż Elsa Triolet czego chce: przyjemności serca i zmysłów, pieniądze i towarzystwo geniusza. Będzie reinkarnacją Bettiny von Arnim, tylko z większym zmysłem praktycznym. Nie interesowała się polityką ani filozofią, oceniała ludzi po tym, co robili w realnym świecie, i odrzucała tych, którzy byli mierni”^[6]. W 1920 roku razem z Philippe'em Soupaultem wystąpiła na scenie i deklamowała dadaistyczne teksty. Éluard otwarcie wychwalał erotyczne zalety Gali w obecności swoich przyjaciół i oddawał się jej prawdziwemu kultowi. Wspólnie tworzyli znany publicznie duet, z czego oboje korzystali. Ekscentryczność Gali zwracała uwagę na Paula Éluarda. Jej szczególny status wyraźnie podkreśl fakt, że często jako jedyna kobieta pojawiała się na zdjęciach grupy artystów skupionych wokół André Bretona.

W listopadzie 1921 roku Gala i Paul odwiedzili w Kolonii malarza Maxa Ernsta i jego żonę Luise Straus. Éluard i Ernst szybko zaprzyjaźnili się. Ernst, którego od dawna pociągała Gala, namalował ją z odsłoniętą piersią w 1921 roku i dwuznacznie zatytułował ten obraz „Unruhe meine Schwester” (Niepokój mojej siostry). Podczas wizyty Ernsta u Éluardów w Saint-Brice-sous-Forêt, doszło do zbliżenia między malarzem a Galą, co Paul Éluard tolerował i powstał trójkątny związek, który stał się publicznie znany. W 1924 roku Ernst namalował Gali akt „Die schöne Gärtnerin” (Piękna ogrodniczka). Ich trójkąt trwał kilka lat i dzielili nawet jedno łóżko. Było to modne w tamtych czasach. Wystarczy wspomnieć poetę Włodzimierza Majakowskiego, który mieszkał wraz z Lilą i Osipem Brik. Gala i Paul Éluard rozumieli małżeństwo jako wolny związek dwóch twórczych jednostek, które miały prawo do romansów na boku. Éluard z dumą pokazywał swoim przyjaciołom nagie zdjęcia Gali. Nie przeszkadzało mu, że jego przyjaciele stali się kochankami jego żony. Eluard lubił seks grupowy i voyeryzm. Lubił patrzeć, jak jego przyjaciele kochają się z Galą i często sam brał w tym udział. Grupowe orgie w ich domu były na porządku dziennym. Wśród francuskich surrealistów takie zachowanie nie było niczym niezwykłym.

Gala Dali podczas ostatniej wizyty w Moskwie w 1927 roku. Źródło: domashnij-arhiv-rodina

W 1927 roku Paul Éluard odziedziczył po ojcu duży spadek. Wspólnie zaczęli odwiedzać drogie restauracje i kupować luksusowe przedmioty. Od listopada 1927 do marca 1929 roku Éluard leczył w Arosie następstwa odmy opłucnowej. W tym czasie Gala podróżowała po Europie i ostatni raz odwiedziła rodzinę w Rosji. W podróży tej towarzyszyli jej liczni kochankowie, a i Paul miał kilka romansów w Arosie, o czym otwarcie pisał w listach do Gali.

W 1929 roku Gala z Paulem Éluardem, córką Cécile i René Magritte podróżowali do młodego malarza Salvadora Dalí do małej wioski rybackiej Cadaqués. Dalí zakochał się w o dziesięć lat starszej Gali, a i ona zainteresowała się ekscentrycznym odludkiem. Gala wyznała później, że na początku nie lubiła Dalego, ze względu na jego lakierowane włosy, które sprawiały, że wyglądał jak tancerz tanga argentyńskiego. Ale bardzo szybko Gala zdała sobie sprawę, że ma do czynienia z geniuszem. Sama go uwiodła i zaproponowała mu: „Mój chłopcze, nie rozstaniemy się już więcej. Wkrótce będziesz wszystkim, czym chcę, abyś był!”. Paul Éluard zaaprobował także ten romans, w przekonaniu, że nie potrwa długo i wrócił bez Gali do Paryża. Doświadczona Gala zrobiła tymczasem z Salvadora, który dotąd był prawiczkiem, mężczyznę. Dla Gali Salvador stał się dużym dzieckiem, a ona stała się dla niego matką. Oboje nie mieli potrzeby posiadania dzieci, a po operacji Gala nie mogła już ich mieć. Wiosną 1930 roku wróciła u jego boku do Paryża, gdzie zamieszkali w mieszkaniu, które Éluard urządził dla siebie i Gali. Gala już dawno podjęła decyzję o przyszłości z Dalím, której Éluard nigdy nie uznał za ostateczną. Do śmierci pisał do niej listy miłosne, a czasem się z nią kochał, czego przynajmniej raz świadkiem był Dalí.

Gala, 1931. Źródło: Fundació Gala-Salvador Dalí, Figueres

Podczas gdy poeta Éluard w swojej pracy szukał zawsze samotności, malarz Dalí żądał stałej obecności Gali. „Gala stała się solą mojego życia, kąpielą hartującą moją osobowość, moim drogowskazem, moim sobowtórem - MNĄ. Od tej pory Dalí i Gala byli ze sobą związani na wieczność”^[7]. W Paryżu Salvador i Gala żyli bardzo skromnie, stronili od bohemy i nie uczestniczyli z żadnych przyjęciach. Gala zrezygnowała z życia w dobrobycie u boku Paula Éluarda. Gdy Dalí malował, Gala usiłowała sprzedać jego obrazy, w czym pomagały jej skandale organizowane przez nich, ponieważ przyciągały uwagę opinii publicznej. W 1934 roku rozwiodła się z Éluardem i w październiku tego samego roku roku poślubiła Salvadora Dalí. Paul Éluard uczestniczył w ceremonii jako świadek.

Podczas gdy Salvador Dalí nie przejawiał żadnego zainteresowania finansowymi rzeczami, Gali udawało się stopniowo skutecznie go promować. O jej zmyśle do interesów świadczy zgryźliwy anagram „Avida Dollars“ ( głód dolarów), który z nazwiska Salvador Dalís w 1942 roku ukuł Breton. Z pierwszych dochodów ze sprzedaży obrazów Dalego rozbudowali swój dom w Portlligat, kompleks kilku dawnych domków rybackich w zacisznej zatoce niedaleko rodzinnego miasta Dalego, który kupili w 1930 roku. Odtąd opuszczali Portlligat tylko, aby sprzedawać jego obrazy i w miesiącach zimowych, które spędzali w Paryżu. Po śmierci Dalego budynek przekształcono w Casa-Museo Salvador Dalí.

Automatyczny początek portretu Gala , 1933. Źródło: Fundació Gala-Salvador Dalí, Figueres

Gala Dalí stała się muzą malarza i odgrywała czołową rolę w jego życiu prywatnym. W autobiografii „Moje sekretne życie” z 1942 roku Salvador Dalí gloryfikuje rolę Gali w jego życiu: „Pozbawiła mnie majaczenia i włączyła mechanizmy mózgowe, które zaczęły wychwytywać fragmenty rzeczywistości. Dzięki niej zacząłem odróżniać sen od jawy, moje eteryczne zamiary od klasycznych objawień. Dziękuję, Gala! To dzięki Tobie zostałem artystą. Bez Ciebie nie uwierzyłbym w swoje talenty! I to prawda, że każdego dnia kocham cię coraz bardziej.[…] Gala, która nieustannie towarzyszyła mi podczas pisania, pomagając, jak dobra wróżka, zachować równowagę psychiczną, odganiając salamandry wątpliwości i dodając sił lwu ufności. Za Galę, która natchnęła mnie szlachetnością mojej duszy, za Galę - lustro, które odbiło najokrutniejszą z geometrii estetyki uczuć, która kierowała moją pracą”. Ona uczyniła go uznanym geniuszem, a w dodatku milionerem. Z jego chorobliwych stanów umysłu, z błądzenia w sferze fantazji, paranoicznych wizji i urojeń, Gala stworzyła królestwo klasyki. Nazywano ją kobiecym wcieleniem zła, chciwą Walkirią, drapieżniczką. Gala wiedziała, czego chce: przyjemności dla serca i wszystkich pięciu zmysłów, a także pieniędzy i towarzystwa geniuszy. Według relacji naocznych świadków, Gala była sztywna, bezwzględna, a nawet agresywna w swoich działaniach. Codziennie rano brała lodowaty prysznic, aby wzmocnić swoje ciało.

Portret Gali z dwoma kotletami jagnięcymi ułożonymi na ramieniu, 1934. Źródło: Fundació Gala-Salvador Dalí, Figueres

Po wkroczeniu oddziałów niemieckich do Paryża Salvador i Gala opuścili Europę. W sierpniu 1940 roku wypłynęli do Nowego Jorku, gdzie Dalí odnosił już drobne sukcesy od 1934 roku. Gali udało się sprzedać prace Salvadora za astronomiczne ceny, co pozwoliło im na mieszkanie w luksusowych apartamentach oraz odwiedzanie drogich restauracji. W Ameryce uzależnienie Dalego od żony jeszcze bardziej wzrosło, ponieważ nie znał angielskiego, a ona została jego tłumaczem. Pomimo wystawnego trybu życia, Gala Dalí zgromadziła duży majątek podczas emigracji. Z Ameryki posyłała regularnie paczki Éluardowi i córce Cécile, którzy żyli w trudnych warunkach w okupowanym Paryżu. W 1945 roku zmarła jej matka w Leningradzie. Do Europy małżonkowie wrócili dopiero w lipcu 1948 roku. Pierwsza podróż zaprowadziła jednak Galę, która w międzyczasie została babcią, nie do swojej rodziny, ale do rodziny Dalego w Cadaqués i do ich domu w sąsiednim Portlligat.

Galatea sfer, 1952. Źródło: Fundació Gala-Salvador Dalí, Figueres

W następnych latach zleciła przebudowę byłych domków rybackich w Portlligat. Miesiące zimowe spędzali w Paryżu i Nowym Jorku. Większą część roku spędzali jednak w odosobnieniu w swojej zatoczce, którą Dalí wolał od wszystkich innych miejsc. W międzyczasie „firma Dalí” rozwinęła się w wielomilionowe przedsiębiorstwo handlowe, którego wartość w 1970 roku szacowano na dziesięć milionów dolarów. Gala administrowała majątkiem i zdobywała nowe zamówienia na prace Dalego. 18 listopada 1952 roku zmarł Paul Éluard, co pozwoliło Gali i Salvadorowi zawarcie ślubu kościelnego, który odbył się w 8 sierpnia 1958 roku w małym kościele w prowincji Girona.

Do końca lat pięćdziesiątych tylko nieliczni mieli wgląd w ich życie prywatne. Gala Dalí sama prowadziła gospodarstwo domowe i zarządzała sprawami finansowymi. Dopiero po sześćdziesiątce pozwoliła sobie na pomoc z zewnątrz, zatrudniła sekretarki, doradców i księgowych, których pilnie strzegła. Ich odosobnienie w Portlligat dobiegło końca, ponieważ w ślad za nimi przybyła grupa wielbicieli, których Dalí odtąd regularnie przyjmował. Bardziej niż z powodu słabnącej energii cierpiała z powodu widocznych zewnętrznych oznak starzenia się, które próbowała zwalczać, stosując kremy, masaże, operacje plastyczne, zabiegi odmładzające w szwajcarskiej klinice La Prairie oraz przyjmując młodych kochanków. Na temat młodych kochanków Gali - Dalí powiedział: „Pozwalam mojej Galarinie mieć tylu kochanków, ilu zechce. Nawet ją zachęcam, bo to mnie ekscytuje”. Malarz realizował swoje fantazje, robiąc erotyczne zdjęcia nagich modelek. Gala wprawdzie nadal pozowała Dalemu, ale z próżności pozwalała się fotografować tylko z daleka.

Ciało z dekoltem mojej żony, odziane, wyprzedzające światło na pełnej prędkości, 1954. Źródło: Fundació Gala-Salvador Dalí, Figueres

W 1965 roku Dalí poznał w Paryżu młodą Amandę Lear, której uroda go zafascynowała. Gala Dalí była początkowo zazdrosna, ale szybko zaakceptowała nową muzę Dalego, która przez ponad dziesięć lat towarzyszyła mu w spotkaniach towarzyskich. Gala od dawna nie radziła sobie z jego częstymi przedsięwzięciami i przyjęciami, a teraz chętnie pozwalała Lear się zastępować. Gala wycofała się z życia publicznego i odtąd rzadko przebywała w Portlligat. Stopniowo Gala straciła wszelkie zainteresowanie Salvadorem, co doprowadziło go do głębokiej depresji. Ale pod koniec lat 60-tych przypomniała sobie, że w młodości Dalí obiecał jej podarować zamek. Zażądała wypełnienia obietnicy. W 1968 roku Dalí kupił jej zamek w Púbol, 80 km od Cadaqués, jako miejsce odosobnienia. Gala urządziła go według własnych pomysłów, a Dalemu zleciła jedynie namalowanie kilku obrazów. Dzięki skromnemu umeblowaniu i oświetleniu pochodniami stworzyła dla siebie „zamek duchów”, do którego nawet Dalí mógł wejść tylko na pisemne zaproszenie^[8]. W wieku 75 lat Gala nadal chciała czuć się kobietą lubianą i podziwianą. Zapraszała młodych kochanków do zamku Púbol, dawała im samochody i domy, a nawet potrafiła oddać za miłosną noc obraz Salvadora wart miliony dolarów. Jednym z ostatnich jej kochanków był młodszy o 40 lat Jeff Fenholt, odtwórca głównej roli w broadwayowskiej produkcji rock-opery „Jesus Christ Superstar”, któremu podarowała studio nagrań. Gala nadal otrzymywała regularnie od Salvadora raporty, ale brak sił, nie pozwalał jej już zajmować się jego sprawami. Lear nie wypełniała powierzonej jej przez Galę roli zastępcy i od 1976 roku poświęciła się karierze muzycznej. Dalí malował rzadko i nie wywiązywał się już z umów. Dręczyła go bezsenność i samotność, wyschła jego sława i źródła pieniędzy. Życzenie Gali o spokojnej starości nie spełniło się, ponieważ w 1975 roku Salvador Dalí poważnie zachorował. Wróciła do niego i pielęgnowała go.

Gala nago z tyłu, ok. 1960. Źródło:Fundació Gala-Salvador Dalí, Figueres

Salvador Dalí do końca życia twierdził: „Gala była i jest dla mnie tą jedyną, tą, z którą potrafię się cieszyć, budząc najwznioślejsze obrazy w mojej hierarchii piękna. Ona jest moją wewnętrzną prawdą, moim sobowtórem, moim Ja”.

W 1982 roku w wyniku upadku Gala złamała szyjkę kości udowej. Swoje ostatnie dni przeżyła w klinice, opuszczona przez wszystkich swoich młodych kochanków. Zmarła 10 czerwca 1982 roku w Portlligat. Dla Salvadora Dali śmierć Gala była ciężkim ciosem. Zabalsamowane ciało Gal zostało umieszczone w trumnie z przezroczystym wiekiem i zgodnie z jej wolą pochowano w krypcie zamku w Púbol. Dali nie wziął udziału w pogrzebie. Kilka godzin później zajrzał do krypty i powiedział: „Widzisz, ja nie płaczę”.

Gala uczyniła Dalego jedynym spadkobiercą. Jednak jej córka, Cécile Éluard, zakwestionowała testament i otrzymała część spadku jako zadośćuczynienie. Po jej śmierci Salvador Dalí założył Fundacja Gala-Salvador Dalí z siedzibą w Figueres. Zamek Gali w Púbol oraz dom Gali i Daliego w Portlligat można zwiedzać obecnie jako muzea w ich oryginalnym stanie.

Gala patrząca na Morze Śródziemne, obraz z dwudziestu metrów staje się portretem Abrahama Lincolna - hołd dla Rothko. Źródło: The Dalí Museum, St. Petersburg, Floryda

Literatura

• Dominique Bona: Gala : niebezpieczna muza. 2022.
• Annette Seemann: 'Ich bin alles!', Gala Dali. 1999.

Linki

• Гала Дали w ru.wikipedia.org,online.
• Dom Gali i Dalego oraz dzisiejsze muzeum w Portlligat.
• Zamek Gali oraz muzeum w Púbol.

Przypisy

1. ↑Брайловская С. Казанские корни жены Сальвадора Дали. Российская газета > Неделя > Волга-Урал. — 2016. — Август (№ 7052 (184)).
2. ↑ Бикбулатов Р. Сальвадор Дали: Гала – мой двойник, это – я. Казанские истории : газета. — 2004.
3. ↑Малиновский Д. Дмитрий Гомберг – отец Галы, великой музы Сальвадора Дали. Казанские истории http://history-kazan.ru (29 июля 2018).
4. ↑Unda Hörner: Die realen Frauen der Surrealisten, s. 104.
5. ↑Unda Hörner: Die realen Frauen der Surrealisten, s. 109.
6. ↑André Thirion: Révolutionnaires sans révolution, 1988.
7. ↑Salvador Dalí (autor), Andre Parinaud (wyd.): So wird man Dalí, Pabel-Moewig-Verlag, s. 122.
8. ↑Dominique Bona: Gala, s. 428.