Salvador Dalí

Salvador Domingo Felipe Jacinto Dalí i Domènech, od 1982 roku marqués de Dalí de Púbol (ur. 11 maja 1904 w Figueres (Katalonia), zm. 23 stycznia 1989 tamże) – hiszpański malarz, grafik, pisarz, rzeźbiarz i scenograf. Jako jeden z przedstawicieli surrealizmu należy do najbardziej znanych malarzy XX wieku. Około 1929 roku znalazł własny styl – świat nieświadomości, który pojawia się w snach. Topniejące zegary, kule i płonące żyrafy stały się znakami rozpoznawczymi w malarstwie Salvadora Dalí. Jego kunszt techniki malarskiej pozwolił mu malować obrazy w stylu dawnych mistrzów, przypominającym późniejszy fotorealizm. Poza światem marzeń sennych częstymi tematami są u artysty odurzenie, gorączka i religia; często w obrazach uwieczniał żonę Galę.

Sympatia Salvadora Dalí do hiszpańskiego dyktatora Francisco Franco, ekscentryczny styl bycia oraz późne prace prowadzą często obecnie do kontrowersji przy ocenianiu jego postaci i dzieł.

Salvador Dalí
Salvador Dalí, 1939.
Źródło: Wikimedia Commons

Biografia


Salvador Dalí przyszedł na świat 11 maja 1904 w Figueres jako syn poważanego notariusza Don Salvadora Dalí y Cusí (1872–1952) i jego żony Doña Felipa Domènech y Ferres (1874–1921). Imiona otrzymał po zmarłym przed dziewięcioma miesiącami bracie Salvadorze I (21 październik 1901 – 1 sierpień 1903). Środowisko mieszczańskie i surowe wychowanie ojcowskie powodowało u Salvadora silną potrzebę bezpieczeństwa i wyraźne poczucie porządku, które miały zadecydować o jego późniejszym życiu. Matka, którą bardzo kochał, łagodziła surowość ojca, tolerowała jego wybuchy złości, kłamstwa i sny na jawie. Cierpiał, kiedy urodziła się w styczniu 1908 roku jego siostra Ana María, ponieważ musiał dzielić się odtąd miłością rodziców. Mały Salvador objął w posiadanie poddasze, na które nie miała wstępu siostra. W swojej wyobraźni był „władcą świata” i malował obrazki na pokrywkach pudełek od kapeluszy. W szkole powszechnej nie uważał i zatracał się w marzeniach. Wakacje letnie rodzina spędzała we własnym domu w pobliżu Cadaqués. Jako sześciolatek godzinami obserwował sąsiada, malarza amatora Juana Sallerasa[1]. W tym wieku powstał jego pierwszy obraz. W autobiografii „Moje sekretne życie” opisał swoje sny o przyszłości: „W wieku sześciu lat chciałem zostać kucharką (nie kucharzem). W wieku siedmiu lat chciałem być Napoleonem. Odtąd moja ambicja ciągle rosła”[2]

Gdy miał dziesięć lat inspirowało go malarstwo impresjonistycznego malarza hiszpańskiego Ramona Pichota i Gironèsa. W wieku czternastu lat wzorem dla Salvadora Dalí było malarstwo rodzajowe XIX wieku[3]. Po ukończeniu szkoły powszechnej uczęszczał od 1916 roku do prywatnego gimnazjum. W tym czasie jego talent malarski odkrył brat Ramona Pichota Josep „Pepito“ Pichot, za namową którego mógł uczęszczać na kurs wieczorowy rysunku w szkole miejskiej, gdzie już po roku otrzymał „diploma de honor“. Po zakończeniu wojny w 1918 roku Dalí przyłączył się do grupy anarchistów i opowiadał się za rewolucją marksistowską. W 1921 roku założył z przyjaciółmi socjalistyczną grupę „Renovació Social“. W następnym roku Salvador Dalí zdał maturę. Po grupowej wystawie w Galeries Dalmau w 1922 roku w Barcelonie, gdzie pokazano osiem obrazów Salvadora Dalí, rozpoczął w październiku 1922 roku studiowanie malarstwa, rzeźbiarstwa i grafiki w madryckiej „Academia San Fernando“. Wśród studentów byli w tym czasie Luis Buñuel i Federico García Lorca, z którym przez pewien czas dzielił pokój w akademiku „Residencia de Estudiantes“. Dalí nie zgodził się jednak na związek seksualny, który Lorca chciał nawiązać z Salvadorem Dalí. Trzej przyjaciele, Dalí, Lorca i Buñuel, wspólnie studiowali pisma Sigmunda Freuda.

W 1927 roku w Madrycie napisał razem z Federico Garcia Lorca „poemat operowy” zatytułowany „Être Dieu” („Być Bogiem”), do którego muzykę skomponował Igor Wakhevitch. Projekt został zrealizowany w 1974 roku w Paryżu na płycie długogrającej[4].

Aby podkreślić swój kunszt, Dalí ubierał się ekscentrycznie, w duży czarny filcowy kapelusz, aksamitną marynarkę i sięgającą podłogi pelerynę, nosił sięgające ramion włosy, bokobrody, fajkę w kąciku ust i laskę z pozłacanym trzonkiem.

Dziewczyna przy oknie
Dziewczyna przy oknie, 1925.
Źródło: Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía.

Po rocznym wydaleniu z Akademii w 1923 roku został fałszywie oskarżony o kierowanie zamieszkami w Katalonii i uwięziony na okres od 21 maja do 11 czerwca. Prawdziwym powodem uwięzienia była jednak akcja przeciwko ojcu Salvadora Dalí, który złożył petycję w sprawie fałszerstw wyborczych po zamachu stanu Primo de Rivery[5]. W 1924 roku wrócił do Akademii. W kwietniu 1926 roku podróżował pierwszy raz do Paryża i poznał Pablo Picasso. Podczas egzaminu z historii sztuki zapytano go o twórczość Rafaela. Dalí odpowiedział, że na temat włoskiego malarza wie więcej niż pytający go trzej profesorowie. Wypowiedź ta spowodowała wydalenie przyszłego mistrza 20 kwietnia 1926 roku z Akademii za nieobywatelskie zachowanie.

Styl malarski Salvadora Dalí, po początkowej fazie impresjonistycznej, wykazywał kolejno wpływy kubizmu, futuryzmu i pointylizmu. W 1927 i 1928 roku napisał teksty, które traktowały tematykę surrealistyczną, przykładowo „Święty Sebastian”[6]. W 1927 roku odbyła się prapremiera sztuki teatralnej „Mariana Pineda” Garcíi Lorca, do której Dalí wykonał scenografię. W następnym roku napisał razem z Lluísem Montañya i Sebastiànem Gaschem program hiszpańskiej awangardy „Żółty manifest”.

Uważa się, że pierwszym surrealistycznym obrazem Salvadora Dalí był „Krew jest słodsza niż miód" z 1927 roku. Obrazy „Ana María” i „Siedząca młoda dziewczyna z tyłu” wystawiono w 1928 roku w Carnegie Institute w Pittsburghu. Po pierwszej indywidualnej wystawie w 1925 roku w „Galerie Dalmau“ w Barcelonie nastąpiła tam kolejna, trwająca od 31 grudnia 1926 do 14 stycznia 1927 roku. W 1928 roku podróżował drugi raz do Paryża, gdzie w 1929 razem z Luisem Buñuelem pracował nad scenariuszem do filmu „Pies andaluzyjski” i rok później nad scenariuszem do filmu „Złoty wiek”. Pojawienie się na ekranach filmu „Złoty wiek” wywołało skandal, co skutkowało zakazem jego wyświetlania, i zakończyło przyjaźń z Buñuelem. Zakaz zniesiono dopiero w 1981 roku.

Wielki masturbator
Wielki masturbator, 1929.
Źródło: Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía.

Z inicjatywy Joana Miró przyłączył się w Paryżu w 1929 roku do grupy surrealistów i poznał między innymi Hansa Arpa, André Bretona, Maxa Ernsta, Yvesa Tanguya, René Magritte, Mana Raya, Tristana Tzara, Paula Éluarda oraz jego żonę, rosyjską emigrantkę Jelenę, zwaną Gala. W 1931 roku namalował, jeden z najbardziej znany obrazów „Trwałość pamięci”, nazywany czasami „Miękkie zegary” lub „Topniejące zegary”. Przedstawia on cztery topniejące zegarki kieszonkowe ułożone w katalońskim krajobrazie na tle skalistych skał Cap de Creus. W 1954 roku sięgnął ponownie do motywu zegarków w obrazie „Dezintegracja trwałości pamięci”.

Surrealistyczne obrazy Salvadora Dalí, jak przykładowo „ Wielki masturbator” z 1929, wysoko cenił André Breton, który napisał wstęp do pierwszej wystawy malarza w Galerie Goemans w Paryżu. W autobiografii „Moje sekretne życie” artysta wyznał, że jest nałogowym masturbatorem – co w tamtych czasach było wielkim naruszeniem tabu – i opisał, jak ściśle jego entuzjazm dla sztuki był związany z seksualnością[7].

W surrealistycznym czasopiśmie „Minotaure”, redagowanym przez Bretona, Dalí napisał słynny artykuł „Od niesamowitego i jadalnego piękna, po secesyjną architekturę”, odnawiający zainteresowanie sztuką przełomu wieków. Esej kończył się deklaracją: „Piękno będzie jadalne albo nie będzie go wcale”[8].

W 1934 roku doszło do napięć między prokomunistyczną frakcją grupy surrealistów a Dalím. Spór eskalował z powodu obrazu „Zagadka Wilhelma Tella” (1933), w którym Dalí przedstawił klęczącego Lenina bez spodni,z mocno powiększoną czapką robotniczą i monstrualnym prawym pośladkiem. W liście z 23 stycznia 1934 roku André Breton zarzucił Dalíemu: antysemityzm, obronę tego, co nowe i irracjonalne w fenomenie Hitlera, nawoływanie do malarstwa akademickiego na szkodę modernizmu, spóźnioną obronę ojcowskiego autorytetu i wartości rodzinnych oraz dążenie do sukcesu. W odpowiedzi, prawdopodobnie z 25 stycznia, Dalí odpowiedział: „Nie jestem ani faktycznym, ani z zamiłowania zwolennikiem Hitlera”[9]. Pomimo tego wyjaśnienia Salvador Dalí został 5 lutego 1934 roku wydalony z grupy surrealistów skupionej wokół Bretona, pod czym podpisali się: Victor Brauner, André Breton, Max Ernst, Herold, Hugnet, Meret Oppenheim, Peret, Yves Tanguy und Caillos. Jedynie Pierre Yoyotte wykazał zrozumienie dla stanowiska malarza.

Pomimo tego Dalí nadal uczestniczył w wystawach grupy surrealistów. Do zarzutu, że jest zwolennikiem faszyzmu i Hitlera odniósł się w autobiografii: „Żądali [...], abym w końcu zdecydował się zostać stalinistą lub hitlerowcem. Nie! [...] Do śmierci pozostanę tym, kim byłem, Dalím i tylko Dalím! Nie wierzyłem ani w rewolucję komunistyczną, ani w narodowosocjalistyczną”.

11 stycznia 1935 roku wygłosił wykład na temat malarstwa surrealistycznego i paranoicznych obrazów w nowojorskim Museum of Modern Art (MoMA). Ponadto napisał eseje, takie jak „Upiorny surrealizm wiecznej kobiecości w sztuce prerafaelitów” oraz „Podbój irracjonalności”, w których opisał swoją „paranoiczno-krytyczną metodę” jako irracjonalną wiedzę opartą na „delirium” interpretacji[10].

Podczas zorganizowanej w Londynie wystawie International Surrealist Exhibition wygłosił 1 lipca 1936 roku odczyt pt. „Autentyczne fantazje paranoidalne” (fr. „Fantomes paranoiaques authentiques“), w którym przedstawił własną metodę „paranoiczno-krytyczną”. Aby uwypuklić pojęcie podświadomości, wykład prowadził w kombinezonie nurka głębinowego, na który nałożona była chłodnica samochodowa, a w ręku trzymał kij bilardowy. Podczas przemówienia Salvadorowi Dalí nagle zabrakło tchu i groziło uduszenie. W ostatniej chwili uratował go David Gascoyne, młody poeta surrealistyczny, którego Dalí sponsorował. Gascoyne rozciął skafander nurka i uwolnił dyszącego Dalíego z hełmu. Publiczność oklaskiwała ten rzekomy show, uważając go za doskonałą inscenizację autopromocji[11].

Zafascynowany psychoanalizą Zygmunta Freuda artysta namalował w 1936 roku „Kabinet antropomorficzny”. Dalí przekształcił sekretarzyk w postać kobiecą lub, jak to ujął, „kabinet antropomorficzny”. Postać kobieca jest tutaj bardziej realistyczna i jest przedstawiona w pozycji leżącej. Jej głowa pochyla się nad częściowo otwartymi szufladami, a włosy opadają do przodu, całkowicie zasłaniając twarz.

Z powodu wojny domowej w Hiszpanii Gala i Dalí opuścili w 1936 roku Portlligat i podróżowali po Europie. Długi czas przebywali w faszystowskich Włoszech, gdzie odwiedzał muzea we Florencji i Rzymie. Obrazy renesansowych mistrzów wywarły na malarza silny wpływ, co odzwierciedliły jego przyszłe prace jak „Miękka konstrukcja z gotowaną fasolką, zapowiedź wojny domowej” (fr. Construction molle avec haricots bouillis, prémonition de la guerre civile, 1936), „Płonąca żyrafa” (1936), „Wynalezienie potworów” (1936). Odzwierciedlają one jego spostrzegawczą , ale apolityczną postawę. „Miękka konstrukcja z gotowaną fasolką” była odpowiedzią na „Guernicę” Picasso. Dalí w wojnie widział zjawisko przyrodniczo-historyczne, podczas gdy „Guernica” Picasso ukazuje ją jako wydarzenie polityczne. Wiadomość o zamordowaniu w sierpniu 1936 roku przez frankistów jego przyjaciela Garcíi Lorca wpędził go w głęboką depresję.

Końcem 1936 roku przebywał drugi raz w Ameryce, w lutym 1937 roku spotkał w Hollywood braci Marx i sportretował Harpo Marxa. W styczniu 1938 roku brał udział w wystawie Exposition Internationale du Surréalisme (Międzynarodowej Wystawie Surrealizmu) w paryskiej Galerie des Beaux-Arts Georges'a Wildensteina, gdzie pokazano jego „Deszczową taksówkę”. W starym automobilu, oplecionym i obrośniętym bluszczem, siedział z tyłu kobiecy manekin w wieczorowej sukni, a na sąsiednim siedzeniu maszyna do szycia. Szoferem był manekin, którego oczy zakrywały ciemne okulary, a głowę obramowywały kościste usta rekina. Wnętrze było stale zraszane wodą, tak że wieczorna toaleta „pani” brudziła się, a jej blond peruka zwisała w filcowych kosmykach, zaś ślimaki z winorośli zostawiały swoje oślizgłe ślady. Rekonstrukcja oryginalnej instalacji znajduje się na otwartym dziedzińcu Teatru i Muzeum Dalego w Figueres w Katalonii.

Dzięki pośrednictwu Edwarda Jamesa i Stefana Zweiga doszło 19 czerwca 1938 roku do, długo oczekiwanego przez malarza, spotkania z Zygmuntem Freudem w jego londyńskim domu. Dalí wykorzystał obraz „Metamorfozy Narcyza” (1937), do którego napisał wiersz o tym samym tytule, aby wyjaśnić Freudowi, jak malarstwo surrealistyczne wizualizuje nieświadomość, i namalował portret Zygmunta Freuda. Po tym spotkaniu Freud napisał 20 lipca 1938 roku do Stefana Zweiga: „Naprawdę, niech mi wolno będzie podziękować za opatrzność, która przyprowadziła do mnie wczorajszych gości. Ponieważ do tej pory byłem skłonny uważać surrealistów, którzy najwyraźniej obrali mnie za swojego patrona, za absolutnych (powiedzmy dziewięćdziesiąt pięć procent upojonych alkoholem) głupców. Młody Hiszpan ze swoimi ufnymi, fanatycznymi oczami i niezaprzeczalnym mistrzostwem technicznym zasugerował mi inną ocenę”[12].

Obraz znika
Obraz znika, 1938.
Źródło: Teatr i Muzeum Dalego, Figueres.

W 1938 roku namalował „Obraz znika”, który pokazał w następnym roku w Julien Levy Gallery w Nowym Jorku w 1939 roku. Jest to jeden z najsłynniejszych obrazów opracowanych jego metodą paranoiczno–krytyczną. Na pierwszy rzut oka widzimy portret Diego Velázqueza, a po wnikliwym przyjrzeniu się dostrzegamy postać kobiecą czytającą list, która przypomina słynną „Dziewczynę czytającą list przy otwartym oknie” Johannesa Vermeera. W obrazie tym malarz oddał hołd – jego zdaniem – dwóm najsłynniejszym postaciom w historii sztuki: Vermeerowi i Vélasquezowi.

Z grupą surrealistów Salvador Dalí zerwał definitywnie w 1939 roku. W tym czasie Dalí zredukował wszystkie teoretyczne założenia surrealizmu do tego, co nazwał „inspiracją paranoiczną”. W artykule z maja 1939 roku „Des tendances les plus récentes de la peinture surréaliste” (Ostatnie tendencje malarstwa surrealistycznego), który ukazał się w numerze 12-13 przeglądu „Minotaure”, Breton pisał: „W lutym 1939 roku Dalí [...] powiedział, że wszystkie obecne niepokoje na świecie mają podłoże rasowe, a najlepszym rozwiązaniem byłoby porozumienie wszystkich białych ras, aby zmusić ciemnych do niewolnictwa... Od tej pory nie widzę sposobu, aby w kręgach niezależnych umysłów jego przesłanie mogło być nadal traktowane poważnie”[13]. Około 1942 roku Breton stworzył z nazwiska Salvadora Dalí kąśliwy anagram „Avida Dollars” (głodny dolarów). Dalí wydawał się niewzruszony kpinami Bretona i podpisywał tym anagramem niektóre swoje obrazy. Nawiązując do anagramu, artysta namalował w 1965 roku obraz „Apoteoza dolara”.

Po powrocie ze Stanów Zjednoczonych Salvador Dalí żył przez krótki czas na południu Francji w Arcachon. Po zajęciu Francji przez wojska niemieckie wyjechał w 1940 roku ponownie do Stanów Zjednoczonych i przebywał w Bowling Green (Wirginia), gdzie napisał autobiografię „The secret Life of Salvador Dalí” („Moje sekretne życie”, wydana 1942). Pierwszym obrazem namalowanym w Ameryce był „Wieczorny pająk – nadzieja” (1940). Projektował biżuterię, wazony, scenografie, wykonywał prace dla znanych magazynów, takich jak „Vogue” i „Harper's Bazaar”, a także projekty perfum i akcesoriów dla Elsy Schiaparelli. W krótkim czasie napisał nawet powieść „Hidden Faces”, która ukazała się w 1944 roku w wydawnictwie Dial Press w Nowym Jorku. W tym samym roku Alfred Hitchcock zaangażował Salvadora Dalí do pracy nad swoim filmem „Spellbound” (Urzeczona), do którego zaprojektował sekwencje snów z ostrymi konturami. „Urzeczona” był jednym z pierwszych hollywoodzkich filmów, w których poruszono temat psychoanalizy Freuda.

W Ameryce zaczął się „okres klasyczny” w twórczości malarza, sięgał po motywy z dzieł wielkich mistrzów, takich jak: Rafael, Velásquez czy Ingres. Zmianę tę skomentował słowami: „Pozostać surrealistą na zawsze, to jak malować oczy i nosy przez całe życie”[14]

18 listopada 1941 roku otworzono w Museum of Modern Art w Nowym Jorku retrospektywną wystawę dzieł Salvadora Dalí i Miró, gdzie pokazano jego 40 obrazów i 17 rysunków. Dzięki znajomości z pisarzem Mauricem-Yves Sandozem artysta otrzymał zlecenie na ilustrowanie jego książek. Pracował także dla Walta Disneya, zwłaszcza w latach 1945/46, kiedy to przez dziewięć miesięcy współpracował z Johnem Henchem nad scenariuszem i storyboardem do surrealistycznego filmu krótkometrażowego „Destino”. Projekt nie powiódł się, został ukończony dopiero w 2003 roku, a w 2004 roku otrzymał nominację do Oscara.

Melancholijna idylla atomowa i uraniczna
Melancholijna idylla atomowa i uraniczna, 1945.
Źródło:Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía.
Leda Atomica
Leda Atomica, 1949.
Źródło: Teatr i Muzeum Dalego, Figueres.

Salvador Dalí był zszokowany zrzuceniem bomby atomowej na Hiroszimę. To straszne wydarzenie rozpoczęło jego „okres atomowy” i znalazło odzwierciedlenie w obrazach: „Melancholijna idylla atomowa i uraniczna”, „Apoteoza Homera” i „Trzy sfinksy z Bikini”. Kulminacją jego „nuklearnego” lub „atomowego malarstwa” była „Leda Atomica” (1949), ukończona w 1949 roku. W 1948 roku napisał książkę „50 magicznych sekretów malowania” ( 50 secrets magiques pour peindre), która jest traktatem o jego technikach malarskich i twórczych. Dalí i Gala pozostali w Stanach Zjednoczonych do 1948 roku, mieszkając w Nowym Jorku i Pebble Beach w Kalifornii.

Chrystus świętego Jana od Krzyża
Chrystus świętego Jana od Krzyża, 1951.
Źródło:Wikimedia Commons.

Po powrocie w 1948 roku do Portlligat (Katalonia) odszedł od ateizmu i ponownie zwrócił się ku wierze katolickiej. 23 listopada 1949 roku przyjął go papież Pius XII. Zapoczątkowało to serię religijnych obrazów, wśród nich „Madonna z Portlligat” (1950) i jeden z najsłynniejszych jego obrazów „Chrystus świętego Jana od Krzyża” (1951). W latach 50-tych artysta kilkakrotnie przedstawiał scenę ukrzyżowania, m.in. w namalowanym w 1945 roku „Corpus hypercubus”. Po publikacji książki przez siostrę Annę Maríę Dalí „Dalí As Seen By His Sister” (Dalí w oczach siostry), w której przedstawiła go jako niewdzięcznego syna, który bluźnił i poślubił rozwiedzioną kobietę, Dalí z oburzeniem zareagował: „W 1930 roku zostałem wyrzucony przez rodzinę za drzwi bez grosza przy duszy. Mój światowy triumf zawdzięczam wyłącznie pomocy Boga [...] i heroicznemu, codziennemu poświęceniu niezrównanej kobiety, mojej żony Gali”[15].

Od 1950 roku spędzał przynajmniej jeden miesiąc w roku w luksusowym hotelu paryskim Le Meurice, gdzie zirytował gości i personel, wpuszczając do swojego apartamentu stado owiec.

Salvador Dalí: Maksymalna szybkość Madonny Rafaela
Maksymalna szybkość Madonny Rafaela, 1954.
Źródło: Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía

W 1951 roku napisał „Mystic Manifesto” (Manifest mistyczny). W tym samym roku rozpoczął, na zlecenie rządu włoskiego, cykl akwareli do „Boskiej komedii” Dantego. Jednak w 1954 roku włoska opinia publiczna spowodowała, że rząd włoski cofnął zlecenie. Dopiero później pojawiły się różne wydania jego akwareli do „Boskiej komedii” w różnych wydawnictwach, na przykład wydanie opublikowane przez Josepha Foreta w Paryżu w 1961 roku. Od 1956 roku Dalí tworzył ilustracje litograficzne do „Don Kichota” Cervantesa, tworząc swój własny rodzaj taszyzmu. W przeciwieństwie do obrazu „Trwałość pamięci” z 1931 roku, Dalí włączył do dzieła wydarzenia naszych czasów w obrazie „Dezintegracja trwałości pamięci” z 1954 roku, w którym pokazał świat zmieniony przez epokę atomu. W ten sposób zwrócił uwagę na ważny fakt z życia dwudziestego wieku: odkrycia w dziedzinie badań jądrowych zachwiały spokojem Portlligat i całego świata[16].

W 1954 roku nakręcił z Robertem Descharnesem film „L'Aventure prodigieuse de la dentellière et du rhinocéros” (Cudowna przygoda koronczarki i nosorożca) o swojej teorii na temat spirali logarytmicznej. Już wcześniej Dalí fascynował się „Koronczarką” Johannesa Vermeera, co go zainspirowało do własnego obrazu paranoiczno-krytycznego „Koronczarka wg Vermeera”. Descharnes stał się później bliskim powiernikiem i współpracownikiem malarza i jest jednym z jego najbardziej znanych biografów.

12 maja 1958 roku, podczas happeningu w paryskim Theâtre de l’Étoile, zaprezentował chleb o długości 15 metrów. Motyw chleba jest przedmiotem kilku prac artysty: „Kosz z chlebem” (1926 i 1945), „Chleb antropomorficzny” (1932) oraz „Bochenek chleba zdobiący głowę retrospektywnego popiersia kobiety (1933).

Od 1958 roku Salvador Dalí zaczął, w miejsce wcześniejszych małoformatowych obrazów, malować pompatyczne prace o tematyce historycznej jak przykładowo „Bitwa pod Tetuan” z 1962 roku o wymiarach 308 × 406 cm. Co roku malował jeden obraz monumentalny, z których najbardziej znanym jest „Odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba” (14 metrów wysokości i ponad 9 metrów) z 1959 roku. Arcydziełami tego ostatniego okresu są „Poławiacze tuńczyków” (1966/67) i „Halucynogenny toreador” (398,8 cm × 299,7 cm) namalowane w latach 1968–1970.

Między 1966 a 1973 rokiem malarz wykonał ilustracje do luksusowego wydania książki „Alicja w Krainie Czarów”. W 1969 roku Dalí namalował swój pierwszy obraz sufitowy o średnicy trzech metrów, a rok później drugi, który podarował Gali. Od 1970 roku pracował z obrazami stereoskopowymi i tworzył prace holograficzne (wspierany przez Selwyna Lissacka). Jego najbardziej znanym obrazem stereoskopowym z lat 1972/73 jest „Dalí od tyłu, malujący Galę od tyłu”.

Ekscentryczny Salvador Dalí stworzył, w zniszczonym podczas wojny domowej, a odbudowanym według jego pomysłów teatrze w Figueres, własne muzeum. Ceremonia otwarcie Teatru i Muzeum Dalí (Teatro-Museo Dalí) odbyła się 28 września 1974 roku z udziałem tysiąca zaproszonych gości, wśród których byli jego przyjaciele Ernst Fuchs i Arno Breker. Dalí proklamował „Złoty Trójkąt Przyjaźni” między sobą, Brekerem i Ernstem Fuchsem, którego rzeźba „Estera” również trafiła do muzeum. „Jesteśmy Złotym Trójkątem w sztuce: Breker-Dalí-Fuchs. Bez względu na to, w którą stronę się zwrócimy, wychodzimy na szczyt”, powiedział Dalí[17].

Wypowiedź w 1975 roku w „Agence France-Presse“, w której poparł egzekucję terrorystów wykonaną przez hiszpański rząd frankistowski, wywołała falę oburzenia i wrogości. Malarz otrzymywał listy z pogróżkami, co skłoniło go do ucieczki na krótki czas do Stanów Zjednoczonych Ameryki.

W 1979 roku miała miejsce wielka wystawa retrospektywna Salvadora Dalí w Centrum Georges'a Pompidou w Paryżu. Pokazano tam 169 obrazów, 219 rysunków, grafiki i inne dzieła artysty. W 1988 roku zrealizował wspólnie z Wolfem Vostellem jeden z ostatnich projektów „El fin de Parzival” składający się z 20 motorów Gwardii Cywilnej z okresu reżimu frankistowskiego, które umocowane są po pięć jeden nad drugim, a w tle słychać muzykę z opery „Parsifal” Ryszarda Wagnera. Pierwotnie Dalí planował do tej instalacji rowery.

Trzy wspaniałe tajemnice Gali
Trzy wspaniałe tajemnice Gali, 1982.
Źródło: Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía

Od 1981 roku Salvador Dalí cierpiał na chorobę Parkinsona. W lipcu 1982 roku król Hiszpanii nadał mu tytuł „markiza de Dalí de Púbol“. Po śmierci ukochanej żony w 1982 roku żył w Púbol, gdzie w maju 1983 roku namalował ostatni obraz „Jaskółczy ogon”. W 1984 roku doznał poparzeń w czasie pożaru w sypialni. Po wyjściu z kliniki w Barcelonie zamieszkał w budynku koło Teatro-Museo Dalí, w Torre Galatea. Dalí zmarł na niewydolność serca w 1989 roku w wieku 84 lat. Na własne życzenie został pochowany w krypcie w Teatro-Museo Dalí, a nie obok Gali w krypcie zamku Púbol. Jego ciało zostało zabalsamowane tak, aby przetrwało co najmniej 300 lat.

Oficjalnie Salvador Dalí zmarł bezdzietnie. Jako spadkobiercę luksusowo wyposażonych domów i licznych obrazów ustanowił państwo. Jednak po złożeniu pozwu o ustalenie ojcostwa przez Pilar Abel Martínez, wróżbitkę urodzoną w 1956 roku, w czerwcu 2017 roku sąd wydał nakaz ekshumacji szczątków Salvadora Dalí w celu przeprowadzenia testu na ojcostwo. W rezultacie grób Salvadora Dalí w Teatrze-Muzeum w Figueres został otwarty 20 lipca 2017 roku. Na początku września 2017 roku Fundacja Dalí ogłosiła, że test dał wynik negatywny i że wróżbitka nie jest córką artysty. Ciało zostało ponownie pochowane 16 marca 2018 roku.

Gala i Salvador Dalí


W 1928 roku Paul Éluard wyjechał z Galą do sanatorium, gdzie spędzili razem ostatnią zimę. Paul miał tendencje do voyeuryzmu. Lubił przyglądać się żonie, gdy ta odbywała stosunki z innymi mężczyznami. W 1929 roku, w momencie gdy Gala była otwarcie kochanką Maxa Ernsta, który często spędzał z nią noce w pokoju Éluardów, czemu przypatrywał się Paul, spotkał ją Salvador Dalí. Młody artysta zakochał się w o dziesięć lat starszej Gali, gdy zobaczył ją w lipcu 1929 roku w topless na plaży w Cadaques, gdzie zaprosił małżeństwo Éluardów z ich córką Cécile. Gdy wakacje dobiegły końca, Gala nie wróciła z mężem i córką do Paryża, lecz pozostała już z Salvadorem. Gala wprowadziła Salvadora w świat seksu, gdyż jak wiele źródeł podaje był jeszcze prawiczkiem, odkryła dla niego piękno kobiecego ciała, a jej doświadczenie kochanki pokonało jego uprzedzenie do żeńskich narządów płciowych. Już na zawsze Gala stała się dla Salvadora uosobieniem kobiecości. Jesienią 1929 roku zamieszkali razem w małej chatce rybackiej w Portlligat. Doprowadziło to do zerwania z ojcem, ponieważ ten nie akceptował związków pozamałżeńskich. Choć Dalí twierdził, że jest całkowitym impotentem i nie ma doświadczenia seksualnego, przez całe życie był związany z Galą w pożądliwym uzależnieniu. Ta jego skomplikowana seksualność prowadziła z czasem ku voyeuryzmowi, podczas gdy Gala przez całe swoje życie współżyła z młodymi mężczyznami. Jego obsesje seksualne odzwierciedlają liczne obrazy, przykładowo „Dopasowanie pragnień” z 1929 roku, w którym pożądanie pokazuje w formie głowy lwa. Para pobrała się, po rozwodzie Gali z Paulem Éluardem, w 1934 roku, a ślub kościelny odbył się dopiero w 1958 roku, sześć lat po śmierci Paula Éluarda.

Gala stała się jego muzą, zastępowała mu rodzinę, organizowała wystawy, kupowała najdelikatniejsze pędzle i jako jego menadżerka sprzedawała obrazy malarza. Zasadniczo zmieniła bieg jego życia, wyrwała narcystycznego Salvadora z jego wizji i przybliżyła do rzeczywistości. Salvador Dalí przez długi czas sygnował obrazy podpisem „Gala Dalí“ i w ten sposób wskazywał na związek z nią. Gala inspirowała męża do nowych obrazów o różnej tematyce, była jego modelką i muzą jako Wenus czy Madonna, portretował ją i przedstawiał jej akty.

Od 1930 do 1932 roku przebywali razem w Paryżu. Dzięki coraz większym dochodom ze sprzedaży obrazów rozbudowywali swój dom w Portlligat (Katalonia), kompleksie kilku dawnych domków rybackich w małej zatoce niedaleko Cadaqués, który kupili w 1930 roku. Dzięki Gali Salvador odniósł sukces finansowy i stał się wziętym artystą. Dzięki pożyczce udzielonej przez Picassa, która nigdy nie została spłacona, Dalí i Gala mogli odbyć swoją pierwszą podróż do USA w 1934 roku[18].

Po ślubie Gala często otrzymywała intymne listy od byłego męża, który ich odwiedzał w Portlligat. W czasie tych spotkań dochodziło też do współżycia seksualnego Gali z Paulem, czego świadkiem był Salvador.

W 1936 roku Salvador Dalí i Gala mieszkali w Londynie u Edwarda Jamesa, milionera, kolekcjonera dzieł sztuki i mecenasa malarza. Z powodu wojny domowej w Hiszpanii opuścili w 1936 roku Portlligat i podróżowali po Europie. Od 1940 do 1948 roku przebywali w Stanach Zjednoczonych Ameryki, skąd wrócili do Portlligat.

Galarina
Galarina 1945.
Źródło:Teatr i Muzeum Dalego, Figueres.

W 1944 roku rozpoczął malowanie obrazu „Galerina”, który ukończył po sześciu miesiącach, pracując trzy godziny dziennie. Dalí oświadczył: „Zatytułowałem go „Galerina”, ponieważ Gala jest dla mnie tum czym Fornarina była dla Rafaela”.

Dochody Salvadora Dalí pozwoliły im na luksusowe życie. Od 1960 roku zatrudnili menadżera zajmującego się sprzedażą dzieł malarza, Johna Petera Moore'a, który dzięki tej pracy stał się multimilionerem. Jego następca, Enrique Sabater, podsumował: „Zarobiłem na Dalím więcej niż prezydent Stanów Zjednoczonych”[19]. Bogate życie sprawiło, że w chwili śmierci Salvadora Dalí jego konto bankowe zostało poważnie splądrowane, zgodnie z przewidywaniami ojca.

Gala Dalí
Salvador Dalí: Portret Gali, 1975-1979.
Źródło: Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía

W latach 60-tych drogi Gali i Salvadora Dalí zaczęły się rozchodzić. Dalí zgromadził wokół siebie „dwór” młodych ludzi, podczas gdy Gala miała wiele romansów z młodszymi mężczyznami. W 1965 roku Dalí nawiązał znajomość z młodziutką wówczas Amandą Lear, modelką i piosenkarką popową. Lear została jego modelką, pomagała mu w atelier i brała u niego lekcje malarstwa. Początkowa zazdrość Gali zmieniła się w akceptację nowej muzy mistrza, która towarzyszyła mu także w spotkaniach towarzyskich. Lear opublikowała w 1984 roku, autoryzowaną przez malarza, książkę „Le Dalí d’Amanda”.

Salvador Dalí kupił dla Gali w 1969 roku stary zamek w Púbol, który odrestaurował. Do Púbol był wpuszczany tylko wtedy, gdy pozwalała na to Gala, która przyjmowała tam licznych żigolaków. W tym czasie zaczęła trwonić zdobyty wspólnie z Salvadorem majątek, wydając olbrzymie pieniądze na młodych chłopców (10 tysięcy dolarów na dzień) i grając w kasynach. W latach 70-tych żyją już de facto osobno. Gala i Dalí spotykają się jedynie w trakcie organizowanych orgii z udziałem osób z agencji towarzyskich, podczas których Salvador Dalí oddaje się voyeuryzmowi.

W ostatnich latach życia Gala stała się bardzo religijna i popadła w dewocję. Jej śmierć 10 czerwca 1982 roku wstrząsnęła Salvadorem Dalí, odmawiał przyjmowania jedzenia, a w wyniku odwodnienia nie mógł już połykać i do końca życia musiał być karmiony przez sondę nosową. Jego głos zawodził i mógł porozumiewać się tylko szeptem.

Gala cały majątek przepisała na męża i wydziedziczyła córkę Cécile, z którą całe życie unikała kontaktu. Jednak Cécile podważyła testament i otrzymała część spadku po matce.

Dzieła (wybór)


Obrazy

  • 1921: Portret Joana Maria Torresa, Museu d’Art Modern, Barcelona, online
  • 1925: Portret ojca, Museu d’Art Modern, Barcelona, online
  • 1929: Wielki masturbator, Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía, online.
  • 1929: Zagadka pragnienia – moja matka, moja matka, moja matka, Pinakothek der Moderne, Monachium.
  • 1929: Iluminowane przyjemności, olej i kolaż na pokładzie, 23,8 x 34,7 cm, Museum of Modern Art (MoMA), online.
  • 1931: Trwałość pamięci, olej na płótnie, 24,1 x 33 cm, Museum of Modern Art (MoMA), online.
  • 1932: Symbol abostyczny, olej na płótnie, 61 × 72,1 cm, Philadelphia Museum of Art, online.
  • 1933: Portret Gali z dwoma kotletami jagnięcymi ułożonymi na ramieniu, Fundació Gala-Salvador Dalí, Figueres, online.
  • 1934: Mały teatr, malowane szkło i drewno, 32,3 x 42,5 x 31,1 cm, Museum of Modern Art (MoMA), online.
  • 1935: Portret Gali, Museum of Modern Art (MoMA), online.
  • 1936: Miękka konstrukcja z gotowaną fasolą (przeczucie wojny domowej), olej na płótnie, 99,9 x 100 cm, Philadelphia Museum of Art, online.
  • 1936: Płonąca żyrafa, Kunstmuseum Basel.
  • 1937: Łabędzie odbijające słonie, Cavalieri Holding Co. Inc., Genewa.
  • 1937: Metamorfoza Narcyza, Tate Gallery, Londyn, online.
  • 1937: Odkrycie potworów, Art Institute of Chicago, online.
  • 1944/45: Apoteoza Homera, Bayerische Staatsgemäldesammlungen, Staatsgalerie moderner Kunst, Monachium, online.
  • 1946: Kuszenie św. Antoniego, Musées royaux des beaux-arts de Belgique, Bruksela, online.
  • 1949: Leda Atomica, Fundació Gala-Salvador Dalí, Figueres, online.
  • 1954: Dezintegracja trwałości pamięci, Dalí Museum, St. Petersburg, Floryda, online.
  • 1959: Odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba, Dalí Museum, St. Petersburg, Floryda, online.
  • 1962: Bitwa pod Tetuan, Minami Museum, Tokio, online.
  • 1972/73: Dalí od tyłu, malujący Galę od tyłu, Fundació Gala-Salvador Dalí, Figueres, online.
  • 1983: Paź królowej.

Pisma

  • Dziennik geniusza, Gdańsk : Phantom Press International, 1993.
  • Moje sekretne życie, Katowice : "Książnica", 2001.
  • Rewolucja paranoiczno-krytyczna (Révolution paranoïaque-critique), Poznań ; Wrocław : Książnica - Publikat, 2014.
  • Namiętności według Dalego (Passions selon Dali, 2004, współpraca Louis Pauwels), Katowice : Wydawnictwo "Książnica" ; Poznań : Publicat, 2008.
  • Myśli i anegdoty : niepublikowane rysunki Dalego (Pensées et anecdotes, 1995), Katowice : "Książnica", 2003.
  • Ukryte twarze, Gdańsk : Phantom Press International, 1993.

Literatura


  • Robert Descharnes: Dalí, l’œuvre et l’homme, Edita, Lausanne, 1984.
  • Robert Descharnes, Gilles Néret: Salvador Dalí : 1904-1989, Warszawa : "Solis" Andrzej Koper, 2005.
  • Frank Weyers: Salvador Dali : życie i twórczość, Köln : Könemann, 2005.
  • Herbert Genzmer: Gala i Salvador Dali, Wydawnictwo Literackie, Kraków, 2000.
  • Gilles Néret: Salvador Dalí : 1904-1989, Kolonia : Taschen ; Warszawa : TMC Art, 2000.

Linki


  • Salvador Dalí w de.wikipedia.org, online.
  • Fundacja Gala-Salvador Dalí, online.
  • The Dali Museum, St. Petersburg, Floride, online.

Przypisy


  1. Linde Salber: „Salvador Dalí”, s. 10–17.
  2. Salvador Dalí: „Das geheime Leben des Salvador Dalí”. Schirmer Mosel, München 1990, s. 11 (w wydaniu z 1984 znajduje się jeszcze „kucharz”).
  3. Linde Salber: „Salvador Dalí”, s. 18 f.
  4. Die geträumte Oper von Dalí. Centennial Magazine, 10 lipiec 2004.
  5. Linde Salber: „Salvador Dalí”, s. 37.
  6. Descharnes/Néret: „Salvador Dalí”, s. 222.
  7. Christiane Weidemann: „Salvador Dalí”, s. 38.
  8. Descharnes/Néret: „Salvador Dalí”, s. 66 f.
  9. Elisabeth Puyplat, Adrian LaSalvia, Herbert Heinzelmann: „Salvador Dalí. Facetten eines Jahrhundertkünstlers”, Königshausen & Neumann, Würzburg 2005, s. 132–136.
  10. Emanuel Amhof: „Salvador Dalí”. 9 lipiec 1999.
  11. Candida Ridler: „Transcription of British Library podcast”. (PDF; 105 kB) W: „Breaking the Rules: The Printed Face of the European Avant Garde 1900–1937”. British Library, 19.11.2014.
  12. Linde Salber: „Salvador Dalí”, s. 73.
  13. Christiane Weidemann: „Salvador Dalí”, s. 47 f.
  14. Salvador Dalí. Artelino, cytowane wg Frank Weyers: „Salvador Dali - Life and Work”, 1999, Künemann Verlagsgesellschaft, ISBN 3-8290-2934-9, online.
  15. Linde Salber: Salvador Dalí, s. 95.
  16. Reiner Klatt: Dalí Museum. usatipps.de.
  17. Biografia Arno Brekera.
  18. Descharnes/Néret: „Salvador Dalí”, s. 76.
  19. Christiane Weidemann: „Salvador Dalí”, s. 23.