Erik Satie

Erik Satie, właściwie Éric Alfred Leslie Satie (ur. 17 maja 1866 w Honfleur; zm. 1 lipca 1925 w Paryżu) – francuski kompozytor związany przez pewien czas z symbolizmem. Uznawany jest za prekursora kilku nurtów, w tym surrealizmu, minimalizmu (muzyka repetycyjna) i teatru absurdu. Szczególnie znane są jego trzy solowe utwory fortepianowe Gymnopédies skomponowane w 1888 roku. Ich prostota sprawia, że są popularne wśród początkujących pianistów.

Erik Satie. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

• Ojciec: Jules-Alfred Satie (1842–1903), agent ubezpieczeniowy;

• Matka: Jane-Leslie Anton (1838–1872), pochodząca ze szkockiej rodziny;

• Rodzeństwo: 2 siostry i brat Conrad;

• Przybrana matka: Eugénie Barnetche, pianistka, nauczycielka muzyki.

Życiorys

Erik Satie był najstarszym z czworga dzieci agenta ubezpieczeniowego Julesa-Alfreda Satiego (1842–1903) i jego żony Jane-Leslie Anton (1838–1872), pochodzącej ze szkockiej rodziny. Dzięki matce ochrzczony został w wierze anglikańskiej i posługiwał się dwoma językami. Gdy Erik miał cztery lata rodzina przeprowadziła się do Paryża, gdzie oprócz biura tłumaczeń prowadziła też małe wydawnictwo muzyczne. Po śmierci najmłodszej siostry Diane (1871) i śmierci matki w następnym roku sześcioletni Erik razem z bratem Conradem wrócili do Honfleur do rodziców ojca, a siostra została z ojcem w Paryżu. Babka zgodziła się zaopiekować chłopcami pod warunkiem, że zostaną katolikami. Od 1874 roku Erik Satie uczył się muzyki u organisty i kierownika chóru w kościele Saint-Léonard, Gustave'a Vinota. Tutaj poznał śpiew gregoriański, a także muzykę Vinota komponowaną na miejscowe święta, co wywarło wpływ na jego późniejszą twórczość.

Po śmierci babki w 1878 roku bracia wrócili do ojca do Paryża. Krótko po ich powrocie ojciec ożenił się z pianistką, kompozytorką i nauczycielką muzyki, Eugénie Barnetche. Przybrana matka zwróciła uwagę na talent pasierba i w 1879 roku zapisała go do Konserwatorium Paryskiego. Jednak brak motywacji i narastająca frustracja spowodowały, że w 1893 roku Erik Satie został usunięty z Konserwatorium.

Satie chętnie podkreślał swoje normańskie pochodzenie i w związku z tym zmienił nawet pisownię imienia „Eric“ na „Erik“. W 1884 roku zaczął komponować. Za jego pierwszą kompozycję uważa się Allegro, której fragment się zachował. Wczesne jego prace publikowało wydawnictwo ojca. Końcem 1895 roku ponownie przyjęto go do Konserwatorium Paryskiego. Jednak i tym razem nie zrobił dobrego wrażenia na profesorach i postanowił zaciągnąć się do regimentu piechoty. Po kilku tygodniach stwierdził, że armia nie jest dla niego, obnażoną klatkę piersiową wystawiał na chłód zimowej nocy, aż zachorował na zapalenie płuc i zwolniono go z wojska.

W 1886 roku skomponował utwór fortepianowy Ogives, składający się z czterech części, których partytury nie wykazują żadnych linii taktowych, charakterystycznych dla wielu innych kompozycji. Szybko rozwinął też własny styl adnotacji dotyczących sposobu interpretacji jego dzieł. W 1887 roku zamieszkał na Montmartrze. W grudniu tego samego roku otrzymał posadę pianisty w kabarecie Le Chat Noir. Ta przymusowa sytuacja, wynikająca z biedy, stworzyła mu duże możliwości do eksperymentowania. Tam poznał kompozytora Claude'a Debussy'ego. W tym czasie zaprzyjaźnił się z kilkoma poetami, do których należeli między innymi Stéphane Mallarmé, Paul Verlaine czy hiszpański poeta Contamine de Latour, którego poezja zainspirowała kompozytora do napisania utworów fortepianowych Sarabandes (1887) i Gymnopédies (1888). W 1892 roku skomponował Sonneries de la rose + crois dla założonej w 1888 roku przez Joséphina Péladana i Stanislasa de Guaita tajnej organizacji Ordre de la Rose-Croix Catholique, do której, podobnie jak Claude Debussy i inni artyści, też należał przez kilka lat. W mistycznym zapędzie stworzył własny kościół Église métropolitaine d’art de Jésus-Conducteur (Metropolitalny Kościół Sztuki Jezusa Dyrygenta). Był w nim jednocześnie skarbnikiem, najwyższym duchownym, ale przede wszystkim jedynym wiernym. Ograniczony przez tę rzeczywistość, ostatecznie z niej zrezygnował.

Portret Erika Satie autorstwa Suzanne Valadon, 1893. Źródło: Wikimedia Commons

Po trudnym związku miłosnym z malarką Suzanne Valadon, która w tym czasie była już matką syna Maurice'a Utrillo, trwającym od 18 stycznia do 20 czerwca 1893 roku, skomponował najsławniejszą swoją piosenkę Je te veux (Pragnę cię), która do dziś należy do repertuaru wielu śpiewaków. Dla Suzanne skomponował też Danses Gothiques, a ona namalowała jego portret. W tym samym roku poznał Maurice'a Ravela, na temat którego później napisał: „Ravel odmawia przyjęcia Legii Honorowej, ale cała jego muzyka ją akceptuje.”

W 1895 roku otrzymał pewną sumę pieniędzy, która pozwoliła mu zmienić styl ubierania się. Kupił ten sam garnitur w siedmiu egzemplarzach, z aksamitu w kolorze musztardowym, czym zyskał w Paryżu przydomek „aksamitnego gentlmana”. W 1896 roku skończyły mu się pieniądze, musiał zmienić mieszkanie na mniejsze, początkowo zamieszkał w pokoju przy rue Cortot, a później w podparyskiej miejscowości Arcueil.

W 1905 roku Erik Satie ponownie rozpoczął studia muzyczne. Tym razem studiował kompozycję i kontrapunkt w Schola Cantorum u Vincenta d’Indy i Alberta Roussela. Oprócz tego przez całe życie Satie interesował się malarstwem, przyjaźnił się i współpracował z wieloma przedstawicielami awangardy, takimi jak Pablo Picasso, Georges Braque, Léonide Massine, Man Ray i Jean Cocteau.

Od 1911 roku Erik Satie stał się znany, do czego przyczynili się Claude Debussy i Maurice Ravel, którzy publicznie grali jego kompozycje. Debussy zorkiestrował dwie jego Gymnopédies. W 1916 roku Satie zaczął pracować razem z Jeanem Cocteau nad baletem Parade, którego premiera w 1917 roku okazała się sukcesem. Wspólnie z Cocteau zostali duchowymi ojcami Grupy Sześciu (Groupe des Six), powstałej w 1916, do której należeli kompozytorzy Georges Auric, Louis Durey, Arthur Honegger, Darius Milhaud, Francis Poulenc i Germaine Tailleferre.

W 1919 roku spotykał się z Tristanem Tzara, który poznał go z innymi dadaistami, takimi jak Francis Picabia, André Derain, Marcel Duchamp. Na początku 1922 roku Satie stanął po stronie Tzary w sporze pomiędzy nim i André Bretonem o prawdziwą naturę sztuki awangardowej, jednocześnie udało mu się utrzymać przyjazne stosunki z obu spierającymi się. Henri-Pierre Roché próbował zorganizować dla Erika Satiego amerykańską trasę koncertową, ale projekt nie powiódł się.

W 1923 roku był inspiratorem powstania nieformalnej grupy muzycznej École d'Arcueil, którą tworzyli Henri Cliquet-Pleyel, Roger Désormière, Maxime Jacob et Henri Sauguet.

Erik Satie całe życie borykał się z problemami finansowymi. Grając w kawiarniach i kabaretach często też zapłatę otrzymywał w posiłkach i trunkach (przede wszystkim absynt). Alkoholizm też w dużej mierze przyczynił się do jego śmierci w dniu 1 lipca 1925 w szpitalu Hôpital Saint-Joseph w Paryżu. Pochowany został na cmentarzu w Arcueil.

Dzieła (wybór)

Utwory fortepianowe

• 1886: Ogives I, II, III, IV.

• 1887: Trois sarabandes I, II, III.

• 1888: Gymnopédies I, II et III.

• 1890: Gnossiennes I, II, III, IV, V, VI, VII.

• 1891–1892: Le Fils des étoiles.

• 1893: Vexations.

• 1897: Pièces froides - trois airs à fuir.

• 1897: Pièces froides - trois danses de travers.

• 1897: Prélude de la porte héroïque du ciel.

• 1899: Jack in the Box.

• 1903: Trois morceaux en forme de poire, na cztery ręce.

• 1904: Le Piccadilly.

• 1906: Prélude en tapisserie.

• 1908–1912: Aperçus désagréables (Pastorale, Choral, Fugue), na cztery ręce.

• 1910: Deux rêveries nocturnes.

• 1911: En habits de cheval, na cztery ręce.

• 1912: Quatre préludes flasques (pour un chien).

• 1912: Véritables préludes flasques (pour un chien).

• 1913: Descriptions automatiques.

• 1913: Vieux Sequins et Vieilles Cuirasses.

• 1913: Embryons desséchés.

• 1914: Sports et Divertissements.

• 1914: Les Trois Valses distinguées du précieux dégoûté.

• 1915: Avant-dernières Pensées.

• 1917: Sonatine bureaucratique.

• 1919: Trois petites pièces montées, na cztery ręce.

• 1919: Nocturnes I, II, III, IV, V.

• 1920: La Belle Excentrique.

Literatura

• Anne Rey: Satie, Paris, Le Seuil, 1995 (2e éd.).

• Vincent Lajoinie: Erik Satie, Lausanne, édition L'Âge d'Homme, 1985.

Linki

• Erik Satie. Le site du compositeur Erik Satie (online).

• Darmowe partytury Erika Satie.