André Derain

André Derain (ur. 10 czerwca 1880 w Chatou koło Paryża; zm. 8 września 1954 w Garches koło Paryża) – francuski malarz, grafik, ilustrator, rzeźbiarz i scenograf. Obok Henriego Matisse'a był głównym założycielem i przedstawicielem fowizmu. Utrzymywał bliski kontakt z Georges'em Braque'em i Pablo Picasso.

André Derain. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

• Ojciec: Louis-Charlemagne Derain (1843–1909), właściciel sklepu nabiałowego i lodziarni;
• Matka: Clémentine Angélique Baffé (ur. 1849);
• Żona: od 1926 Alice Géry (ur. 1884), rozwiedziona z matematykiem i teoretykiem kubizmu Maurice'em Princetem;
• Dzieci: syn André Charlemagne Derain, zwany „Boby” (1939-1992).

Życiorys

André Derain urodził się 10 czerwca 1880 roku w Chatou odległym dziesięć kilometrów od Paryża. Pochodził z zamożnej rodziny. Jego ojciec, rajca miejski Louis-Charlemagne, produkował wyroby nabiałowe i lody. Z kilkoro dzieci urodzonych przez matkę, Clémentine Angélique Baffé, przeżył wiek niemowlęcy jedynie jego starszy brat René (1870-1890). André przebywał w rodzinie zastępczej w Orgeval. Malować zaczął w wieku 15 lat, kiedy ukończył naukę w paryskim liceum Chaptal (Lycée Chaptal). Mając 18 lat wstąpił do l'Académie Camillo, prowadzonej przez Eugène'a Carrière'a (1849–1906), którą opuścił w 1899 roku. W 1900 roku spotkał Maurice'a de Vlamincka (1876–1958), z którym dzielił atelier w Maison Levanneur w Chatou. W następnym roku poznał też Henriego Matisse'a.

Rodzice, pragnący uczynić z syna oficera i inżyniera, posłali go do École nationale supérieure des mines de Paris. Jednak paryscy przyjaciele wspierali jego dążenia artystyczne. W latach 1901–1904 odbył służbę wojskową. Zaczął malować pierwsze pejzaże i zilustrował pierwszą powieść Vlamincka D'un lit dans l'autre. Często odwiedzał muzea, a swoje ambicje estetyczne zaspokajał mnogością lektur (Zola, Nietzsche). Obok decydującego wpływu Vincenta van Gogha, którego odkrył w 1901 roku, był również pod wpływem neoimpresjonistów, zwłaszcza twórczości postimpresjonisty Paula Cézanne'a, którego prace zobaczył na pierwszym Salonie Jesiennym (Salon d'automne) w 1903 roku.

Po nauce w Académie Julian dołączył w 1905 roku do Matisse'a w Collioure, w departamencie Pireneje Wschodnie. Wspólnie stworzyli pierwszą w XX wieku rewolucję estetyczną: fowizm (m.in. żywe kolory, uproszczony rysunek), czego przykładem jest obraz Łodzie rybackie, Collioure (Bateaux de pêche, Collioure, 1905, olej na płótnie, 81 × 100,3 cm, Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork). W Salonie Jesiennym w 1905 roku zaprezentował pięć płócien olejnych i cztery pastele razem z Matisse'em, Vlaminckiem, Georges'em Braque'em, Charles'em Camoinem, Albertem Marquetem, Henri Manguinem w sali nr VII, „sali z dzikimi bestiami” (la Salle aux fauves), jak określił malarzy wpływowy krytyk sztuki Louis Vauxcelles (1870–1943). Prace Deraina kupił marszand Ambroise Vollard i zawarł z nim kontrakt na następne. Dzisiaj w Collioure można podążać „ścieżką fowizmu” (le chemin du fauvisme), która przypomina o powstaniu tego nurtu malarskiego pokazując 20 miejsc, w których powstało 15 płócien i 40 akwareli Matisse'a oraz 30 płócien, 20 rysunków i ok. 50 szkiców Deraina. Na ścieżce tej umieszczono reprodukcje powstałych tu prac.

W 1905 i 1906 roku podróżował do Londynu, gdzie odkrył sztukę „prymitywną”. W latach 1906–07 zaczął z Vlaminckiem kolekcjonować maski afrykańskie. Razem z Matisse'em rozważał związki łączące dekorację i ekspresję. Interesował się sztukami dekoracyjnymi: ceramiką, drewnianymi płaskorzeźbami, rzeźbami, które wykonywał w kamieniu. Po 1906 roku jego paleta uległa zmianie. W 1907 roku przeprowadził się z Chatou do Paryża, do atelier na Montmartrze, aby być bliżej swoich przyjaciół takich jak Pablo Picasso, Georges Braque, Guillaume Apollinaire, Kees van Dongen, Max Jacob i innych. André Derain poznał na Montmartrze Alice Géry, żonę Maurice'a Princeta, z którą ożenił się w 1926 roku.

W 1906 roku Derain przebywał w L'Estaque, gdzie pracował z Braque'iem, lato 1907 roku spędził w Cassis, gdzie odwiedził go Matisse. Podczas pobytu w 1908 roku w Martigues jego sąsiadami byli Othon Friesz, Braque i Raoul Dufy. Namalował kilka pejzaży, zbliżonych do kubizmu, przedstawiających miasto L'Estaque i jego okolice. Lato 1909 roku spędził w towarzystwie Braque'a w Carrières-Saint-Denis. Na ten sam rok przypadają ilustracje wykonane do pierwszej książki z poezją Guillaume'a Apollinaire'a Gnijący czarodziej (L'Enchanteur pourrissant). Po namalowaniu pejzaży w Cagnes-sur-Mer, dołączył w 1910 do Pabla Picassa przebywającego w hiszpańskiej miejscowości Cadaqués. Razem z Picasso i Braque'em uczestniczył w pierwszej fazie powstawania kubizmu cezannowskiego: Domy nad wodą (Maisons au bord de l'eau, 1910, olej na płótnie, 61 × 102,3 cm, Ermitaż, Sankt Petersburg). W 1911 roku wrócił do bardziej tradycyjnego i klasycznego stylu malowania, do perspektywy i światłocienia. Ten okres twórczości Deraina, zwany gotyckim lub bizantyjskim, o dużej oryginalności, silnie wpłynął na powojenne włoskie malarstwo metafizyczne (Giorgio De Chirico, Mario Sironi) i malarstwo niemieckie Nowej Rzeczowości.

W 1912 roku przebywał w Vers (Lot), blisko Cahors. Mieszkał na plebani, gdzie namalował obraz Kościół w Vers (Église à Vers, olej na płótnie, 65,5 × 92,3 cm, 1912, National Museum Cardiff). Kilka namalowanych tam obrazów oglądać dziś można w MoMA w Nowym Jorku i Rosji. W Martigues pracował ponownie z Vlaminckiem w 1913 roku. W tym czasie wystawiono jego prace w Londynie, Moskwie, Nowym Jorku, Berlinie, Düsseldorfie i Dreźnie. Lato 1914 roku spędził w Montfavet koło Awinionu, gdzie spotykał Picassa i Georges'a Braque'a. Tam zaskoczył go wybuch I wojny światowej. Został, podobnie jak Braque, powołany do służby wojskowej, a na dworzec w Awinionie odprowadził obu malarzy Picasso. Do 1917 roku brał udział w walkach w Szampanii, nad Sommą, pod Verdun, a potem w Aisne i Wogezach. Od 1915 roku André Derain był z szacunkiem wymieniany w różnych niemieckich czasopismach ekspresjonistycznych jako symbol przyjaźni. W 1915 roku, malarz i poeta niemiecki Carl Einstein poświęcił mu długi poemat Gedenken des André Derain (Wspomnienie André Deraina) w czasopiśmie „Aktion”.

Po zwolnieniu ze służby wojskowej w 1919 roku wykonał ilustracje do pierwszej książki André Bretona Mont de Piété (Góra pobożności). W tym samym roku zaprojektował dla impresario Ballets Russes Siergieja Diagilewa dekoracje, kostiumy, kurtynę do baletu La Boutique Fantasque, którego premiera miała miejsce 5 czerwca 1919 roku w Londynie. Od 1921 do 1922 roku przebywał w Rzymie, a w 1923 otrzymał rolę właściciela kawiarni w filmie La Fille de l'eau (Dziewczyna z wody) Jeana Renoira. W 1926 roku wykonał dekoracje dla Ballets Russes do baletu Jack in the Box z muzyką Erika Satie. Zrealizował także dekoracje do baletów La Concurrence (1932), Les Fastes (1933) i Les Songes (1933). Między 1918 a 1953 roku był autorem dekoracji i kostiumów do 13 baletów, 2 oper i 2 sztuk teatralnych.

Pod koniec lat 20-tych XX wieku wzmogła się krytyka wobec malarza, która znalazła wyraz między innymi w w numerze specjalnym Les Chroniques du Jour, w artykule Pour ou Contre Derain poświęconym artyście. Chociaż różni malarze i krytycy bronili go w tej publikacji, argumenty za oskarżeniem przedstawili Pierre Courthion i Jacques-Emile Blanche: „Wiara i gwałtowność, o czym świadczą jego wczesne próby, wydają się być zastąpione przez obojętność sceptyka przytłoczonego znajomością zbyt wielu arcydzieł oglądanych w muzeach i kolekcjach.” André Derain zaczął stopniowo wycofywać się z paryskiego życia, co przybrało na sile po kupnie w 1935 roku domu w Chambourcy.

W 1931 roku odbyła się wielka wystawa obrazów Deraina w paryskiej galerii Paula Guillaume'a i w Lefevre Gallery w Londynie, a w 1935 pierwsza retrospektywna wystawa prac artysty w Kunsthalle w Bernie.

Miedzy 1932 a 1942 sporządził liczne ilustracje do pism m.in. Owidiusza, Oscara Wilde'a, Rabelais'ego. Zorganizowana przez nazistów w listopadzie 1937 roku w Monachium wystawa „Sztuki zdegenerowanej” (Entartete Kunst) skłoniła w 1938 roku Deraina, Hansa Arpa, Braque'a, Auguste'a Herbina i Picassa do zorganizowania antynazistowskiego komitetu w obronie malarza, rzeźbiarza i pioniera niemieckiego abstrakcjonizmu Otto Freundlicha.

Po wybuchu II wojny światowej wyjechał z rodziną do Ariège, gdzie spotkał Georges'a Braque'a. Jego dom w Chambourcy w listopadzie 1940 roku zajęli i splądrowali Niemcy. W tym czasie André Derain malował w atelier przyjaciela Léopolda Lévy. W styczniu 1941 roku zamieszkał z żoną w wynajętym apartamencie przy rue de Varennes 20. W okresie wojny nie zgodził się na wystawianie swoich prac w okupowanej stolicy Francji. Nie angażował się również w politykę kulturalną rządu w Vichy. Niemniej jednak wraz z innymi artystami zgodził się w zamian za obietnicę uwolnienia francuskich więźniów na oficjalną wizytę w Niemczech w 1941 roku, co miało duże znaczenie dla niemieckiej propagandy. W Berlinie odwiedził między innymi pracownię Arno Brekera, który w tym czasie był głównym przedstawicielem tzw. „sztuki niemieckiej”. Dlaczego André Derain zgodził się na tę podróż nie wiadomo. Po wojnie oskarżano go o kolaborację z nazistami, a wielu dotychczasowych przyjaciół odwróciło się od niego.

Po wojnie wrócił do Chambourcy. W 1947 roku poznał dziennikarkę Edmonde Charles-Roux, która pozowała mu do wielu obrazów m.in. Portretu Edmonde de Charles-Roux z naszyjnikiem z pereł (Portrait d'Edmonde de Charles-Roux au collier de perles). W 1950 roku wykonał ilustracje do Bajek La Fontaine'a, powieści Cytadela Antoine'a Saint-Exupéry'ego i zaczął zajmować się rzeźbiarstwem. W latach 1947–54 asystentką Deraina była młoda rzeźbiarka Nicole Algan. Ich romans spowodował, że żona malarza wystąpiła o zajęcie kont bankowych męża.

André Derain zmarł 8 września 1954 roku w szpitalu w Garches w wyniku wypadku samochodowego. Jego przyjaciel Alberto Giacometti był jedynym znanym artystą, który uczestniczył w pogrzebie na cmentarzu w Chambourcy.

Aby uregulować koszty spadkowe, żona artysty Alice Derain i syn wystawili na sprzedaż 9 i 10 marca 1955 roku kolekcję malarza, w której znajdowały się przedmioty z Chin, Lorestanu, Egiptu, Grecji, dzieła sztuki afrykańskie, prekolumbijskie, z okresu średniowiecza, a także kolekcję instrumentów muzycznych, marionetek i inne. 22 marca 1955 roku sprzedali kolekcję obrazów i rysunków Cézanne'a, Corota, Ingresa, Modiglianiego, Renoira, Seurata, Toulouse-Lautreca, Utrillo, Vlamincka.

Dzieła (wybór)

• 1905: Henri Matisse, olej na płótnie, 46 × 34,9 cm, Tate Gallery, Londyn, online
• 1905: Łodzie w Collioure (Bateaux à Collioure), olej na płótnie, 60 × 73 cm, Kunstsammlung Nordrhein Westfalen, Düsseldorf
• 1905:Most Waterloo (Le Pont de Waterloo (1905), olej na płótnie, 80,5 × 101 cm, Museo Nacional Thyssen-Bornemisza, Madryt, online
• 1906: Parlament i most Westminster (Le Parlement et le pont de Westminster), olej na płótnie, 73,6 × 92 cm, Museum of Art, Cleveland, online
• 1908: Kościół w Carrières-sur-Seine (L'Eglise de Carrières-sur-Seine), olej na płótnie, 35 × 41 cm, Statens Museum for Kunst, Kopenhaga
• 1909: Pejzaż z dzwonnicą (Paysage avec un Clocher), olej na płótnie, 46 × 55 cm, Statens Museum for Kunst, Kopenhaga, online
• 1909: Pejzaż z dwoma aktami (Paysage aux deux nus), olej na kartonie, 29,7 × 27 cm, Baltimore Museum of Art
• 1910: Cagnes, olej na płótnie, 54,8 × 76,4 cm, Art Institute, Chicago, online
• 1911: Martwa natura (Nature morte), olej na płótnie, 46,3 × 38,2 cm, Kunsthalle, Hambourg
• 1913: Portret kobiety w czerni (Portrait d'une femme en noir), olej na płótnie, 116,5 x 89,3 cm, Ermitaż Sankt Petersburg, online
• 1919: Arlekin (Arlequin), olej na płótnie, 74 x 61 cm, National Gallery of Art, Washington, online
• 1920–21: Portret Alice Derain (Portrait d'Alice Derain), olej na płótnie, 91,5 x 73,5 cm, Centrum Pompidou, Paryż
• 1920–23: Akt (Nu), olej na płótnie, 22,2 × 18,1 cm, Barnes Foundation, Filadelfia, online
• 1920-25: Winogrona (Raisins), olej na płótnie, 25 × 44,1 cm, Art Institute, Chicago, online
• 1926: Głowa kobiety (Tête de femme), olej na płótnie, 36.2 x 33 cm, National Gallery of Art, Washington, online
• 1928: Gitarzysta (Le Joueur de guitare), olej na płótnie, 82,5 × 97,6 cm, The Nelson-Atkins Museum of Art, Kansas City, online
• 1925-30: Baletnica (Danseuse de ballet), olej na płótnie, 45,6 × 37 cm, Art Institute, Chicago, online
• ok.1930: Kwiaty w wazonie (Fleurs dans un vase), olej na płótnie, 35 × 25 cm, Royal Academy of Music, Londyn, online
• 1932: Martwa natura (Nature morte), olej na płótnie, 38 × 46,1 cm, Musée d'Art Pola, Hakone, online
• 1934: Róże w wazonie (Roses dans un vase), olej na płótnie, 55 × 46 cm, Musée de l'Orangerie, Paryż
• ok.1939: Malarz i jego rodzina (Le Peintre et sa famille), olej na płótnie, 174 × 124 cm, Tate Gallery, Londyn, online
• ok.1938–43: Martwa natura (Nature morte), olej na płótnie, 88,5 × 145,8, Tate Gallery, Londyn, online
• 1948–49: Martwa natura z czarną wazą (Nature morte au vase noire), olej na płótnie, 18,5 × 22 cm, Centrum Pompidou, Paryż
• Portret Jacques'a Lipchitza (Portrait de Jacques Lipchitz), olej na płycie, 34,5 × 26,5 cm, Musée d'Art et d'Histoire du Judaïsme, Paryż, online
• ok. 1953: Autoportret z fajką (Autoportrait à la pipe), olej na płótnie, 35,5 × 33 cm, kolekcja prywatna.

Literatura

• Michel Charzat: „André Derain, le titan foudroyé”, Hazan, Paris, 2015.
• D. H. Kahnweiler: „Weg zum Kubismus”, 1920.
• Gaston Diehl: „André Derain”. Bonfini Press, 1977.

Linki

• André Derain w: fr.wikipedia.org, online.