Stéphane Mallarmé

Stéphane Mallarmé, także Étienne Mallarmé (ur. 18 marca 1842 w Paryżu; zm. 9 września 1898 w Valvins, gmina Vulaines-sur-Seine, departament Sekwany i Marny) – francuski poeta, tłumacz, teoretyk sztuki i krytyk literacki. Jego wiersze należą do najważniejszych dzieł symbolizmu. Razem z Charles'em Baudelaire'em, Paulem Verlaine'em i Arthurem Rimbaudem należał do najważniejszych prekursorów liryki współczesnej.

Stéphane Mallarmé. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

• Żona: od 10 sierpnia 1863 Marie Gerhard (1835–1910);
• Dzieci: córka Geneviève (ur. 1864) i syn Anatole (1871–1879).

Życiorys i twórczość

Stéphane Mallarmé był synem konserwatora hipoteki. Po śmierci matki w 1847 roku wychowywał się w domu dziadków. Od 1852 uczył się w szkole z internatem, z której w 1855 roku był relegowany. Naukę kontynuował w liceum w Sens, gdzie mieszkał w tamtejszym internacie. W 1857 roku zmarła jego młodsza siostra. W latach 1858–1860 napisał pierwsze wiersze, które ukazały się w zbiorze Entre quatre murs (Między czterema ścianami), które były inspirowane twórczością Victora Hugo, Théodore'a de Banville'a czy Théophile'a Gautiera. Odkrycie w 1860 roku Kwiatów zła Charles'a Baudelaire'a wywarło piętno na jego pierwsze dzieła. W tym samym roku został nieetatowym urzędnikiem. W 1862 roku kilka jego poematów ukazało się w różnych czasopismach. W Sens poznał młodą guwernantkę niemiecką, Marie Gerhard, porzucił posadę i wyjechał z nią do Londynu z zamiarem doskonalenia języka angielskiego. W Londynie przebywał od listopada do końca lata 1863 roku. Tam ożenił się z Marie Gerhard 10 sierpnia 1863 roku.

We wrześniu otrzymał certyfikat uprawniający do nauki języka angielskiego i został profesorem w liceum w Tournon w departamencie Ardèche. W tym czasie do grona jego przyjaciół i znajomych należeli Théodore Aubanel, Joseph Roumanille i Frédéric Mistral, którzy pisali w dialekcie prowansalskim oraz Catulle Mendès i Auguste Villiers de L’Isle-Adam.

W 1864 roku zaczął pisać poemat Herodiada (Hérodiade), w którym opracował biblijny materiał nawiązujący do Herodiady, która doprowadziła do stracenia Jana Chrzciciela. W następnym roku napisał poemat Popołudnie fauna (L'Après-midi d'un faune), z nadzieją na wystawienie w Théâtre-Français, który jednak odmówił. Mallarmé związał się z paryskim środowiskiem literackim, zwłaszcza z Leconte de Lisle i José-Marią de Heredia. W 1866 roku przebywał w Cannes u Eugène'a Lefébure'a. W tym czasie zaczął się u niego okres zwątpienia trwający kilka lat. Kiedy od 1866 roku pracował w Avinionie zaczął publikować swoje poematy prozą, kilka razy odwiedził mieszkającego w Maillane Frédérica Mistrala i od listopada tegoż roku zaczął korespondować z Paulem Verlaine'em. W tym samym roku jego wiersze trafiły też do francuskiej antologii poezji współczesnej Parnas współczesny (Le Parnasse contemporain). W 1869 zaczął pisać niedokończoną bajkę Igitur, która jednocześnie kończy okres bezsilności poetyckiej rozpoczęty w 1866 roku. W liście do Henriego Cazalisa z 14 listopada 1869 napisał: „Jest to bajka, dzięki której chcę zniszczyć starego potwora bezsilności, jego przyczynę, bym mógł się poświęcić mojemu wielkiemu mozołowi podjętemu na nowo. Jeśli ją skończę (bajkę), będę uleczony.” (Œuvres complètes, I, s. 748).

Od 1871 roku Stéphane Mallarmé wrócił z „zesłania”, jak określał swoją pracę na prowincji, do Paryża, gdzie został profesorem w tamtejszym liceum. W tym okresie zajmował się między innymi tłumaczeniem dzieł Edgara Allana Poe. W 1872 roku poznał młodego poetę Arthura Rimbauda, a w 1873 malarza Édouarda Maneta, którego bronił w artykule Le jury de peinture pour 1874 et M. Manet, gdy jego obrazy nie zostały przyjęte na wystawę Salonu w 1874 roku. Przez Maneta poznał też Émile'a Zolę. Mallarmé wydawał też w 1874 czasopismo La Dernière mode, którego ukazało się osiem numerów, i którego był jedynym redaktorem piszącym pod różnymi pseudonimami, przeważnie kobiecymi. Ze względu na zdrowie często przebywał od 1874 roku w Valvins koło Fontainebleau, gdzie w starej oberży nad brzegiem Sekwany wynajął dla siebie i swoich bliskich pierwsze piętro. W tym samym roku mianowano go profesorem języka angielskiego w Lycée Janson-de-Sailly.

Odrzucane poprzednio przez wydawców Popołudnie fauna ukazało się w 1876 roku z ilustracjami Maneta. Od 1877 roku Stéphane Mallarmé organizował w swoim mieszkaniu przy rue de Rome 89 sławne cotygodniowe spotkania wtorkowe, w których uczestniczyli młodzi poeci jak Émile Verhaeren, Maurice Maeterlinck, Oscar Wilde, Joris-Karl Huysmans, Paul Valéry, André Gide, W. B. Yeats, Rainer Maria Rilke i Stefan George. W 1878 roku poznał Victora Hugo. Następny rok jego twórczości zaowocował dziełem o tematyce mitologicznej Antyczni bogowie (Les Dieux antiques). W 1884 roku twórczość Mallarmégo stała się bliższa szerszemu gronu czytelników dzięki publikacji Verlaine'a Poeci wyklęci (Poètes maudits). Tego samego roku poznał przez Édouarda Maneta prowadzącą salon Méry Laurent, która stała się jego muzą. Po śmierci Paula Verlaine'a w 1886 roku wybrano Stéphane'a Mallarmégo nowym księciem poetów.

Po śmierci Eugène'a Maneta w 1892 roku, brata Édouarda Maneta, opiekował się jego córką Julie Manet, której matką była malarka Berthe Morisot. W tym czasie Claude Debussy zaczął też komponować Preludium do Popołudnia fauna, które ukończył w 1894 roku. Po przejściu na emeryturę w 1894 roku poeta zamieszkał z rodziną w Valvins. Stéphane Mallarmé stanął po stronie Émile Zoli, gdy ten 13 stycznia 1898 roku opublikował artykuł Oskarżam! (J'Accuse) w obronie niesłusznie oskarżonego i skazanego kapitana Alfreda Dreyfusa.

8 września 1898 roku Stéphane Mallarmé miał skurcz krtani i niemalże się udusił. Tego samego wieczoru polecił w liście swojej żonie i córce zniszczyć jego papiery i notatki, oświadczając: „Nie ma tu żadnej spuścizny literackiej...” Nazajutrz rankiem atak się powtórzył i poeta zmarł w obecności żony, córki i lekarza. Pochowany został obok syna Anatola na cmentarzu w Samoreau, blisko Valvins.

Styl

Lektura Hegla spowodowała, że Stéphane Mallarmé doszedł do przekonania, że jeśli „niebo jest martwe”, to nicość musi być punktem wyjścia piękna i ideału. Do jego filozofii należała myśl o nowej poezji, charakteryzującej się rytmem, budową zdania i słownictwem. Wychodząc poza sztukę dla sztuki (l'art pour l'art) poetów z kręgu Théophile'a Gautiera, widział w poetyckim języku czystą poezję jako jedyną możliwość przejścia do czystej idei. Odrzucił realistyczny liryzm opisowy realizmu, zamiast którego uznał sugestię za podstawę nowej poezji. Ta „sugestia” stała się fundamentem poetyki antyrealistycznej i zamieniła symbolikę w impresjonizm literacki.

Jego pojmowanie literatury, określane jako symbolizm, było podobne do impresjonizmu w sztukach plastycznych. Z powodu używanie ekstremalnie sugestywnego języka został określony jako „najbardziej symbolistyczny z symbolistów”. Wpływy Stéphane'a Mallarmégo jako odnowiciela francuskiej liryki trwają do dzisiaj. Wątpliwości poety dotyczące tradycyjnej funkcji języka czynią go prekursorem nowoczesnej poezji. Wiele jego pomysłów podjęli później przedstawiciele dadaizmu, surrealizmu, futuryzmu i dekonstruktywizmu (np. Jacques Derrida).

Często umyślnie stosowany niejasny styl i subtelny związek między pismem, brzmieniem i znaczeniem powoduje, że jego prace są trudne do tłumaczenia. Podczas głośnego czytania jego wierszy w języku francuskim słyszalne stają się asocjacje i znaczenia, które w formie pisemnej nie są jawne, na przykład słowa „ses purs ongles“ („jej czyste paznokcie”) mogą zostać zrozumiane jak „c’est pur son“ („to czysty dźwięk”). Dużą wagę przywiązywał też do typografii i kształtu wydawniczego poematu, o czym świadczy Rzut kośćmi nigdy nie zniesie przypadku.

Ta dźwiękowa i muzykalna cecha języka Stéphane'a Mallarmégo inspirowała wielu wybitnych kompozytorów, którzy napisali muzykę do jego poezji. Głównym dziełem muzycznego impresjonizmu jest oczywiście Preludium do „Popołudnia fauna” Claude'a Debussyego, którym poeta był zachwycony i w liście do kompozytora napisał: „ Pańska ilustracja Popołudnia fauna nie powoduje żadnego dysonansu w stosunku do mojego tekstu, lecz prawdziwie przewyższa go w tęsknocie i w świetle, z jej delikatnością, melancholią i bogactwem.” Muzykę do wierszy Mallarmégo skomponowali także Maurice Ravel, Darius Milhaud, Pierre Boulez i Paul Hindemith.

Pisma (wybór)

• Hérodiade, 1864-1867 – Nad Herodiadą Stéphane Mallarmé zaczął pracować w wieku 22 lata i do końca życia jej nie ukończył. Poemat nawiązuje do biblijnego materiału o Herodiadzie, która doprowadziła do stracenia Jana Chrzciciela. Za życia opublikował tylko środkową część, którą określił mianem Scena (Scène). Herodiada ukazała się w 1871 roku w wydawanej przez Alphonse'a Lemerre'a francuskiej antologii poezji współczesnej Parnas współczesny pt. Poëme de Hérodiade. Potem ukazała się w tomiku Poezje (Les Poésies, 1887), a w końcu jako samodzielna książeczka w 1896. Autor porusza tutaj aspekt absolutnego i czystego piękna. Bohaterki dialogu Herodiada i jej dawna Mamka reprezentują odmienny pogląd w tej kwestii. Dla Herodiady piękno jest wartością samą w sobie i nieprzemijającą, a dla jej Mamki czymś względnym, co ma swój czas.
• Brise Marine, 1865. – Wiersz Wiatr morski ukazał się w 1866 roku w francuskiej antologii poezji współczesnej Parnas współczesny, a później w 1887 w zbiorze Poezje (Poésies). Zaczyna się sławnym wersem: „Ciało jest smutne, biada! I wszystkie przeczytałem książki.” Mallarmé wyraził w nim obrzydzenie dla teraźniejszości i nieodpartą chęć wyruszenia w podróż. Pojawia się w nim też aluzja do brakującej poecie weny twórczej.
• Don du Poème, 1865.
• L'Après-midi d'un faune, 1876 – Popołudnie fauna jest najbardziej znanym dziełem Stéphane'a Mallarmé. Jest to monolog fauna o zmysłowym spotkaniu z nimfami. Pierwsza wersja powstała w 1865 roku i zatytułowana była Le Faune, intermède héroique. W 1867 roku przesłał pierwszą wersję do Théâtre-Français, który ją odrzucił. Ostateczna wersja została wydana w 1876 roku pt. L'Après-midi d'un faune z ilustracjami Édouarda Maneta. Do poematu tego w latach 1892–1894 muzykę skomponował Claude Debussy. Stał się też podstawą do baletów Popołudnie fauna Wacława Niżyńskiego (1912), Jerome Robbinsa(1953) i Tima Rushtona (2006).
• Préface au Vathek de William Beckford, 1876.
• Les Mots anglais. Petite Philologie à l'usage des classes et du monde, chez Truchy, 1877.
• Les dieux antiques : nouvelle mythologie d'après George W. Cox et les travaux de la science moderne à l'usage des lycées, pensionnats, écoles et des gens du monde, 1880 (online). – Bogowie antyczni: nowa mitologia według George'a W. Coxa i prac współczesnej nauki do użytku przez licea, szkoły z internatem i ludzi światłych.
• Album de vers et de prose, 1887.
• Pages, 1891.
• Oxford, Cambridge, la musique et les lettres, 1895.
• Divagations, 1897.
• Un coup de dés jamais n'abolira le hasard, 1897. – Rzut kośćmi nigdy nie zniesie przypadku ukazał się 4 maja 1897 roku na łamach czasopisma Cosmopolis, ale nie spełniał oczekiwań poety, gdyż redakcja nie przyjęła jego zaleceń typograficznych. Poecie zależało, by tradycyjny porządek wertykalny został zastąpiony porządkiem horyzontalnym, a jednostką druku stały się dwie strony, ponieważ „to w paginacji kryje się cały efekt” – jak napisał w liście do Gide'a. To ostatnie dzieło poety jest kwintesencją jego dotychczasowej pracy i uosabia jego idee o relacji między formą a treścią i między tekstem a układem słów i spacji na stronie. Realizacją pomysłu autora zajął się Ambroise Vollard. Jednak śmierć Mallarmégo przerwała pracę. W ukończeniu redakcji miał pomóc Paula Valéry, uważany powszechnie za ucznia i najbliższego przyjaciela Mallarmégo. Jednak po kolejnych problemach Vollard zrezygnował z publikacji. Realizacją projektu zajął się Edmond Bonniot i wydał <Rzut kośćmi nigdy nie zniesie przypadku w 1914 roku bez ilustracji, ze zmienionym układem czcionek (który Mallarmé zaakceptował wcześniej w projekcie przygotowywanym dla Vollarda) oraz z przedmową z Cosmopolis.

Polskie wydania pism Stéphane'a Mallarmégo.

• Wybór poezji, tł. Adam Ważyk, Warszawa : Państ. Instytut Wydawniczy 1980.
• Rzut kośćmi nigdy nie zniesie przypadku, tł. Tomasz Różycki; Kraków : Korporacja Ha!art 2005.
• Prozy różne; tł. Bogdan Baran; Warszawa : Fundacja Aletheia, 2020.

Literatura

• Paul Bénichou: Selon Mallarmé. Gallimard, Paris 1995.
• Eric Benoit: Les Poésies de Mallarmé. Paris, Ellipses, 1998.
• Patrick Laupin: Stéphane Mallarmé. Éditions Seghers, poètes d'aujourd'hui, 2004.