Georg Philipp Telemann

Georg Philipp Telemann (ur. 14 marca wg kalendarza juliańskiego / 24 marca 1681 wg kalendarza gregoriańskiego w Magdeburgu; zm. 25 czerwca 1767 w Hamburgu) – niemiecki kompozytor w dobie baroku. Wywarł duży wpływ na na świat muzyczny XVIII wieku. Stworzył ponad 3.600 kompozycji, co czyni go jednym z najproduktywniejszych kompozytorów w historii muzyki. Skomponował dwanaście serii kantat, setkę oratoriów, 44 pasje, ponad 600 uwertur w stylu francuskim, 40 oper i liczne koncerty, suity orkiestrowe, kwartety i sonaty. Na szczególną uwagę zasługują jego utwory wokalne, zwłaszcza oryginalność efektów harmonicznych w ostatnich dziełach. Utwory instrumentalne Telemanna często nawiązują do muzyki francuskiej, włoskiej, a także polskiej muzyki ludowej. Polskie wpływy w muzyce Telemanna inspirowały do naśladowania go przez Carla Heinricha Grauna (1704–1759). Również Johann Friedrich Fasch (1688–1758), Johann Joachim Quantz (1697–1773) i Johann Bernhard Bach (1676–1749) wymieniali prace Telemanna jako wzór dla niektórych ich dzieł. Jego kompozycje studiowali także Johann Friedrich Agricola (1720–1774), Carl Philipp Emanuel Bach (1714–1788) i wielu innych kompozytorów.

Muzyka Telemanna, podążająca za wszelkimi nowymi tendencjami, stanowi ważne ogniwo łączące styl barokowy i klasyczny. Systematyczne badanie jego twórczości rozpoczęło się dopiero w drugiej połowie XX wieku i nie jest jeszcze zakończone. (wyznanie ewangelickie)

 Georg Philipp Telemann by Georg Lichtensteger
Georg Philipp Telemann, ok. 1745.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec: Heinrich (1646–85), od 1668 rektor w Hadmersleben (obecnie część Oschersleben (Bode)), od grudnia 1668 do 1676 pastor w Hakeborn;
  • Matka: Johanna Maria (1642–1711), córka Johannesa Haltmeiera (1590–1664), rektora w ewangelickiej szkole miejskiej w Enns (Dolna Austria), diakon w Freistadt (Mühlviertel), od 1639 pastor w Markt Alvensleben;
  • Rodzeństwo: 5, m.in. Heinrich Matthias (1672–1746), pastor w Wormstedt;
  • Żona: 1) od 1709 Amalie Louise Juliane (1681–1711), dama do towarzystwa hrabiny Anny Marii von Promnitz, córka kapelmistrza dworskiego w Kassel Daniela Eberlina (1647–ok. 1714), 2) od 1714 Maria Catharina (1697–1775), córka Andreasa Textora (1671–1737);
  • Dzieci: z 1) małżeństwa córka Maria Wilhelmina Eleonora (1711–42, żona Ludwiga Ernsta Haupta, 1710/11–64, kantor w Neuendorf koło Glückstadt), z 2) małżeństwa 8 synów (3 wcześnie zmarło), m.in. Andreas (1715–55), pastor w Plön i Ahrensbök, Johannes (Hans) (ur. 1716), kadet i chorąży w duńskiej armii, Heinrich Matthias (ur. 1717), handlarz przyprawami w Hamburgu, Johann Barthold Joachim (ur. 1723), chirurg, Benedictus Eberhard Wilhelm (ur. 1724) i córka Anna Clara (ur. 1719);
  • Wnuk: Georg Michael (1748–1831), kantor w Rydze.

Życiorys

Georg Philipp Telemann urodził się 24 marca 1681 roku w Magdeburgu. Zarówno jego ojciec Heinrich (1646–85), jak również ojciec matki Johanny Marii (1642–1711) byli pastorami. Telemann uczęszczał do Altstädter Gymnasium w Magdeburgu, tamtejszej szkoły katedralnej (Domschule), w 1693/94 do szkoły w Zellerfeld i od 1697 do Gymnasium Andreanum w Hildesheim. Już podczas nauki szkolnej opanował grę na kilku instrumentach (skrzypce, flet prosty, cytra, klawesyn), intensywnie studiował dzieła wcześniejszych mistrzów i zaczął tworzyć pierwsze kompozycje. Już w wieku dwunastu lat skomponował pierwszą operę „Sigismundus” do libretta Christiana Heinricha Postela (1658–1705). W Zellerfeld komponował motety dla chóru kościelnego i utwory okolicznościowe.

W 1701 roku pod naciskiem matki, która nie popierała jego zainteresowania muzyką, immatrykulował na uniwersytet w Lipsku, aby studiować prawo. W drodze do Lipska zatrzymał się w Halle, aby spotkać Georga Friedricha Händla (1685–1759), z którym przyjaźnił się przez całe życie. W Lipsku Telemann rozwinął swój talent muzyczny i organizacyjny. Wkrótce po przybyciu do miasta założył studencki zespół muzyczny „Collegium musicum“, który wykonywał jego kompozycje. Angażował się w życie muzyczne miasta, a na zlecenie burmistrza komponował oprócz kantora Johanna Kuhnaua (1660–1722) kantaty dla kościoła św. Tomasza. Od 1704 roku był organistą i dyrektorem muzycznym w Neue Kirche (obecnie kościół św. Mateusza), a poza tym od 1702 roku kierował lipską operą. W tym czasie podróżował też dwukrotnie do Berlina.

Po ukończeniu studiów został w czerwcu 1705 roku kapelmistrzem na dworze hrabiego Erdmanna II von Promnitz (1683– 1745) w Sorau (dziś Żary na Dolnym Śląsku). Zgodnie z smakiem hrabiego komponował przede wszystkim uwertury i suity w stylu francuskim. Dodatkowo przebywając w Krakowie i w rezydencji hrabiego w Pszczynie poznał polską i morawską muzykę ludową, którą opracował w licznych późniejszych kompozycjach, m.in. suicie „Partie polonaise”. W Żarach poznał tamtejszego pastora ewangelickiego i hymnologa Erdmanna Neumeistera (1671–1756), do którego tekstów później skomponował muzykę, i z którym ponownie spotkał się w czasie pobytu w Hamburgu. Zagrożenie inwazją wojsk szwedzkich skłoniło Telemanna w 1706 roku do opuszczenia Żarów i udania się do Eisenach, gdzie w grudniu 1708 roku został kapelmistrzem i kantorem na dworze księcia Saksonii-Eisenach Jana Wilhelma (1666–1729). W Eisenach razem z muzykiem i nauczycielem tańca Pantaleonem Hebenstreitem (1668–1750) założył wokalno-instrumentalną kapelę, która występowała na książęcym dworze i w kościele św. Grzegorza (Georgenkirche). Około 1711 roku skomponował do tekstów Erdmanna Neumeistera rocznik kantat „Geistliches Singen und Spielen“ („Kościelne śpiewanie i granie”), który wytyczył drogę dalszego rozwoju protestanckiej kantaty kościelnej. Uczestniczył też w wykonywaniu własnych dzieł jako baryton.

W październiku 1709 roku poślubił Amalie Luise Juliane Eberlin, córkę kapelmistrza i kompozytora Daniela Eberlina (1647–ok.1715). Krótko przed ślubem otrzymał nominację na sekretarza książęcego. Żona Telemanna zmarła w styczniu 1711 roku po urodzeniu córki Marii Wilhelminy Eleonory (1711–42) w wyniku gorączki połogowej.

W latach 1712–21 Georg Philipp Telemann działał we Frankfurcie nad Menem jako miejski dyrektor muzyczny i kapelmistrz w kościołach św. Pawła (Paulskirche), a wkrótce także w kościele św. Katarzyny (Katharinenkirche). Dokończył tutaj rozpoczęte w Eisenach roczniki kantat i skomponował 5 dalszych. Od 1713 roku organizował w mieście cotygodniowe koncerty. Dodatkowo do 1731 roku komponował kantaty i muzykę okolicznościową dla dworu i kościołów w Eisenach. W okresie frankfurckim komponował kantaty, oratoria, muzykę orkiestrową i kameralną, serenady oraz opery dla opery lipskiej. W 1714 roku ożenił się z 16–letnią Marią Cathariną Textor (1697–1775), z którą miał 9 dzieci. Od następnego roku zaczął drukować swoje dzieła we własnym wydawnictwie. W czasie pobytu w Gocie w 1716 książę Saksonii-Gothy-Altenburga Fryderyk II zaproponował mu stanowisko kapelmistrza i obiecał, że taką samą posadę otrzyma od księcia Saksonii–Weimaru. Propozycja ta skłoniła Telemanna do wystąpienia do władz Frankfurtu o podwyżką. Rada miasta podniosła mu pensję o 100 guldenów. Razem z innymi przychodami roczny dochód Telemanna wynosił odtąd 1.600 guldenów. W 1719 roku odwiedził w Dreźnie Händla, a skrzypkowi Johannowi Georgowi Pisendelowi (1687–1755) zadedykował zbiór koncertów skrzypcowych. Po opuszczeniu Frankfurtu w 1721 roku Telemann nadal komponował do 1757 roku dla miasta.

W dniu 16 października 1721 roku Georg Philipp Telemann został oficjalnie dyrektorem muzycznym w pięciu głównych kościołach ewangelickich Hamburga i kantorem w tamtejszym gimnazjum „Johanneum”. Dopiero tutaj zaczął komponować i wystawiać wszystkie formy dzieł muzycznych. Okres hamburski był najproduktywniejszy w twórczości kompozytora. W podpisanej umowie z radą miasta zobowiązał się do napisania dwóch kantat tygodniowo i jednej pasji rocznie. W późniejszym okresie, aby sprostać tym wymogom, sięgał do wcześniejszych prac. Oprócz tego komponował muzykę na prywatne (śluby, pogrzeby) i oficjalne uroczystości (dni pamięci). Dodatkowo założył, podobnie jak w Lipsku i Frankfurcie, zespół „Collegium musicum”, z którym koncertował. Dalej prowadził działalność wydawniczą i do 1740 opublikował we własnym wydawnictwie 46 dzieł z nutami, które sprzedawał także w innych niemieckich miastach oraz w Londynie i Amsterdamie. Jednak spory z radą drukarzy i miasta skłoniły Telemanna do ubiegania się w 1722 roku o posadę kantora w kościele św. Tomasza w Lipsku. Został jednomyślnie wybrany spośród sześciu aplikantów, wśród których był też Jan Sebastian Bach. 3 września 1722 roku zwrócił się do rady miasta Hamburga z prośbą o rozwiązanie umowy. Ponieważ rada miasta podniosła mu teraz pensję o 400 marek lubeckich (Mark lübisch), zrezygnował z posady w Lipsku i pozostał w Hamburgu. Roczne dochody Telemanna wynosiły odtąd 4.000 marek lubeckich.

Jeszcze w tym samym 1722 roku objął kierownictwo w operze hamburskiej, którą kierował do jej zamknięcia w 1738 roku. Na potrzeby sceny hamburskiej napisał około 25 oper, które w większości zaginęły. W 1723 roku otrzymał dodatkowo posadę kapelmistrza na dworze margrafa w Bayreuth, dla którego musiał dostarczać od czasu do czasu muzykę instrumentalną i jedną operę rocznie. Razem z Johannem Valentinem Görnerem (1702–1762) założył w 1728 roku pierwsze niemieckie czasopismo muzyczne „Der getreue Musikmeister” („Wierny mistrz muzyki”). Od 1730 roku zaczęły się problemy zdrowotne i małżeńskie Telemanna, czego efektem było rozstanie ok. 1736 roku z żoną, która w grach hazardowych straciła 15.000 marek lubeckich. Przed bankructwem uratowała kompozytora pomoc zamożnych obywateli miasta.

Jesienią 1737 roku Georg Philipp Telemann podróżował do Paryża, dokąd zaproszony został przez grupę tamtejszych muzyków. Po czteromiesięcznym pobycie król Francji przyznał mu 20–letnie prawo wyłączności do publikacji, co miało go chronić przed pirackim wydawaniem jego dzieł. W maju 1738 roku wrócił do Hamburga. Po sprzedaży płyt drukarskich swojego wydawnictwa w 1740 roku ograniczył działalność kompozytorską i skoncentrował się na publikacji pism dydaktycznych. Odtąd zajmował się tworzeniem nowych kombinacji instrumentalnych i nowych efektów harmonicznych. W czasie wolnym od wykonywania powierzonych mu obowiązków zajmował się zbieraniem rzadkich kwiatów. Pogarszający się wzrok, a także dolegliwości nóg powodowały, że coraz częściej korzystał z pomocy wnuka Georga Michaela Telemanna (1748–1831). Skomponowana w 1767 roku „Pasja według św. Marka” była ostatnim dziełem Telemanna.

Georg Philipp Telemann zmarł 25 czerwca 1767 w Hamburgu w wyniku zapalenia płuc. Pochowany został na cmentarzu przy Kloster St. Johannis. Następcą Telemanna został jego chrzestny Philipp Emanuel Bach (1714–1788).

Kompozycje Telemanna (wybór)

Utwory instrumentalne Telemanna obejmują około 1.000 suit orkiestrowych (zachowało się 123), sinfonie, koncerty, sonaty, kwartety, muzykę klawesynową i organową.

  • Hamburger Ebb’ und Flut (1723)
  • Alster Ouvertüre (1725)
  • Der getreue Musikmeister, Sammlung von Instrumentalwerken (1728/29)
  • Musique de Table (1733)
  • Nouveaux Quatuors (1738)
  • Essercitii Musici (1740)

1.400 kantat kościelnych stanowi prawie połowę całej spuścizny kompozytora. Oprócz tego napisał 16 mszy, 23 psalmy, 46 pasji, 6 oratoriów oraz motety i inne utwory salralne.

  • Brockes Passion (1716)
  • Seliges Erwägen (1722)
  • Schwanengesang (1733) (muzyka pogrzebowa ku pamięci zmarłego burmistrza Hamburga Garlieba Sillema (1676–1732))
  • Der Tod Jesu (1755)
  • Donner Ode (1756)
  • Der Messias (1759)
  • Der Tag des Gerichts (1762)

Georg Philipp Telemann komponował także świecką muzykę wokalną, na którą składają się opery poważne i komiczne (większość) oraz kantaty i muzyka z okazji różnych uroczystości.

  • Der geduldige Sokrates (1721)
  • Sieg der Schönheit oder Gensericus (1722)
  • Der neumodische Liebhaber Damon (1724)
  • Pimpinone oder Die ungleiche Heirat (1725)
  • Orpheus (1726)
  • Emma und Eginhard (1728)
  • Flavius Bertaridus (1729)

Literatura

Linki

Autor: Roman Penkała