Theodor Heuss

Theodor Heuss (ur. 31 stycznia 1884 w Brackenheim; zm. 12 grudnia 1963 w Stuttgarcie) – niemiecki dziennikarz, publicysta, politolog i polityk. Po założeniu w 1948 roku Wolnej Partii Demokratycznej (niem. Freie Demokratische Partei, FDP) został jej pierwszym przewodniczącym. W latach 1949–1959 był pierwszym prezydentem Republiki Federalnej Niemiec. (wyznanie ewangelickie)

Theodor Heuss (1953). Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

• Ojciec: Ludwig (1853–1903), rządowy mistrz budowlany (drogowiec);
• Matka: Elisabeth Augusta Friedericke z d. Gümbel (1853–1927);
• Dziadek z strony ojca: Friedrich (1804–70), szyper, jako pierwszy przepłynął w 1840 roku z Heilbronnu do Holandii;
• Dziadek z strony matki: Theodor Gümbel (1812–1858), botanik;
• Bracia: Ludwig (1881–1932), lekarz i Hermann (1882–1959), profesor w Akademii Technicznej w Chemnitz;
• Żona: od 1908 Elly Knapp (1881–1952);
• Dzieci: syn Ernst Ludwig (1910–67), doktor prawa.

Życiorys

Dzieciństwo i okres nauki

Theodor Heuss urodził się 31 stycznia 1884 w Brackenheim jako najmłodszy syn Ludwiga Heussa (1853–1903) i Elisabeth Heuss z d. Gümbel (1853–1927). W 1890 roku rodzina przeprowadziła się do Heilbronnu, gdzie Theodor Heuss uczęszczał do szkoły ludowej i gimnazjum humanistycznego, które dzisiaj nosi jego imię (Theodor-Heuss-Gymnasium). W 1902 roku zdał maturę, po czym podróżował m.in. do Hanoweru, gdzie poznał Friedricha Naumanna, którego podziwiał za polityczną i społeczną postawę. Od 1902 do 1903 roku studiował na uniwersytecie w Monachium ekonomię polityczną, ale interesowała go również literatura, historia, filozofia, historia sztuki i politologia. Napisał w tym czasie pierwsze wiersze oraz próbował swoich sił jako powieściopisarz. W latach 1903–05 kontynuował studia w Berlinie. Następnie wrócił do Monachium, gdzie w 1905 roku doktoryzował się pracą zatytułowaną Der Weinbau und der Weingärtnerstand in Heilbronn (Uprawa winorośli i stan winnic w Heilbronnie) u Lujo Brentano, którego „związek zdecydowanej polityki społecznej z liberalnym światopoglądem” silnie na niego wpłynął.

Theodor Heuss (1953). Portret wykonany przez Alberta Weisgerbera. Źródło: Wikimedia Commons

W okresie monachijskim nawiązał przyjaźń z poznaną w 1903 roku poetką i pisarką Lulu von Strauß und Torney i z poznanym w 1905 roku malarzem Albertem Weisgerberem, który namalował jeden z najlepszych portretów Heussa. Już w Monachium Theodor Heuss dał się poznać jako wyśmienity mówca, gdy występował w dysputach przeciwko socjalistycznemu politykowi bawarskiemu Georgowi von Vollmarowi.

Jeszcze przed promocją wrócił do Berlina, aby przyłączyć się do redakcji czasopisma Hilfe. W otoczeniu przyjaciół Naumanna spotkał przyszłą żonę Elly Knapp. Ślubu udzielił im w Strasburgu Albert Schweitzer, który należał do grona przyjaciół Elly Knapp, i który później został wiernym przyjacielem Theodora Heussa.

Theodor Heuss jako felietonista

Lata do 1912 roku zdeterminowała ścisła współpraca Heussa z Friedrichem Naumannem, wykraczająca poza dziennikarskie i publicystyczne zainteresowania, a wiążąca się z udziałem w polityce wewnętrznej i zagranicznej. Theodor Heuss poznał w tym czasie wielu polityków, wśród których byli Theodor Barth i Hans Delbrück. Obszerna działalność publicystyczna tego okresu skupiała się na literacko-artystycznych i polityczno-historycznych obszarach oraz nawiązywała do odbytych podróży do Paryża (1906), Szwajcarii (1908), Włoch (1909), Austrii (1910) i Anglii (1911). Zawodowe i polityczne przyczyny spowodowały, że w 1912 roku wrócił do Heilbronnu. Okręg wyborczy do Reichstagu Heilbronn, który w latach 1907–12 reprezentował w Berlinie Naumann utracony został w 1912 roku na rzecz SPD. Mandat ten miał dla Fortschrittliche Volkspartei (FVP) odzyskać Theodor Heuss, co mu się jednak nie udało. Końcem 1912 roku próbował zdobyć miejsce w parlamencie krajowym Wirtembergii. W Heilbronnie Heuss został redaktorem naczelnym w demokratycznej gazecie Neckar-Zeitung i w 1913 redaktorem tygodnika März, który do tej pory był wydawany w Monachium przez Ludwiga Thoma i Hermanna Hesse. W czasie wojny pisał prawie codziennie dla Neckar-Zeitung artykuły o wydarzeniach wojennych i polityce wewnętrznej.

W 1918 roku Theodor Heuss wrócił do Berlina. Razem z Axelem Schmidtem objął kierownictwo literackie w czasopiśmie Deutsche Politik, Wochenschrift für Welt- und Kulturpolitik wydawanym przez Ernsta Jäckha, Paula Rohrbacha i Philippa Steina. Jednocześnie został drugim przewodniczącym Schutzverband deutscher Schriftsteller (Związek Ochrony Niemieckich Pisarzy). Działalność tą prowadził już w 1909 roku. Poza tym udzielał się w Deutscher Werkbund (Niemiecki Związek Twórczy).

Theodor Heuss w Republice Weimarskiej

Od listopada 1918 roku Theodor Heuss wspierał Friedricha Naumanna przy zakładaniu Niemieckiej Partii Demokratycznej (Deutsche Demokratische Partei, DDP) i występował z ważnymi wykładami i esejami w kwestiach konstytucji. W pracach Weimarskiego Zgromadzenia Narodowego widział późną realizację postulatów z 1848 roku. Opowiadał się za umiarkowanym unitaryzmem, który zwłaszcza w kwestii państw członkowskich powinien uwzględniać współczesne potrzeby gospodarcze, nie zagrażając jednak historycznym fundamentom niemieckiego ruchu demokratycznego, a zwłaszcza jego południowoniemieckim korzeniom. W 1919 roku kandydował bezskutecznie do Weimarskiego Zgromadzenia Konstytucyjnego. W latach 1920–24 był kierownikiem studiów w założonej przez Jäckha Niemieckiej Wyższej Szkole Politycznej (Deutsche Hochschule für Politik) w Berlinie, w której do 1933 roku jako docent wykładał historię współczesną, teorię konstytucyjną i studia partyjne. Jednocześnie angażował się w polityce lokalnej, w 1919 roku został radcą miejskim w Berlinie-Schönebergu, a po włączeniu Schöneberga do Wielkiego Berlina (Groß-Berlin) został radcą dzielnicowym, a w latach 1929-31 radcą miejskim w Wielkim Berlinie.

Dopiero w 1924 roku udało mu się wejść do Reichstagu. Jako deputowany reprezentował Niemiecką Partię Demokratyczną (1924-28) i Niemiecką Partię Państwową (Deutsche Staatspartei, 1930–33). W wewnątrzpartyjnych sprawach często zajmował stanowisko pośrednie między wirtemberskimi i berlińskimi kręgami partyjnymi; dotyczyło to między innymi sporu o postawę berlińskiej prasy demokratycznej. W Reichstagu występował w sprawie ustanowienia ustawy o uprawnieniach rentowych dla ofiar wojennych, domagał się wydania tzw. ustawy Schmutz- und Schundgesetz, chroniącej młodzież do lat 18 przed niestosowną dla niej literaturą, sztukami teatralnymi itd. (np. literatura erotyczna) oraz atakował nacjonalistów. Często w berlińskim parlamencie dochodziło do ostrych pojedynków oratorskich między Theodorem Heussem a nacjonalistycznymi deputowanymi. W 1932 roku opublikował książkę Hitlers Weg („Droga Hitlera”), w której nie Monachium lecz Wersal jest wymieniony jako punkt wyjścia dla ruchu nacjonalistycznego.

Okres nacjonalizmu

Po przewrocie w marcu 1933 roku (Machtergreifung) Theodor Heuss został ponownie deputowanym z ramienia Niemieckiej Partii Państwowej, która startowała w wyborach ze wspólnej listy z SPD. W ramach partyjnych konsultacji na temat Ustawy o pełnomocnictwach (Ermächtigungsgesetz), przekazującej pełnię władzy Hitlerowi, zaproponował wraz z Hermannem Dietrichem odrzucenie rządowego projektu. Jednak Dietrich i Heuss zostali w frakcji przegłosowani, dlatego też 24 marca 1933 roku zagłosował za jej uchwaleniem. Już w maju odebrano mu docenturę w Niemieckiej Wyższej Szkole Politycznej, a w lipcu 1933 mandat do Reichstagu. Jego książki Hitlers Weg i Führer aus deutscher Not (Przywódca z niemieckiej nędzy) zostały w 1933 roku publicznie spalone w Berlinie, a potem w innych miastach uniwersyteckich.

Heuss nie myślał o emigracji, chociaż doradzał mu to jego przyjaciel G. Stolper. Od 1933 do 1936 roku redagował czasopismo Hilfe. Po przymusowym odejściu z czasopisma poświęcił się studiom biograficznym. W 1937 wydał biografię Friedricha Naumanna, w 1939 Hansa Poelziga (sprzedaż zakazana w 1941), w 1940 Antona Dohrna, a w 1942 małe pismo o życiu Justusa von Liebiga. W ostatnich latach wojny napisał biografię Roberta Boscha (wydana w 1946). Regularnie pisał też do różnych czasopism, przede wszystkim Frankfurter Zeitung, nawet wtedy, gdy Hitler nie chciał już widzieć w tej gazecie nazwiska Heussa; teraz używał pseudonimu "Thomas Brackheim" do swoich publikacji. Ze względu na zdrowie żony opuścił w 1943 roku Berlin i wyjechał do Heidelbergu. Przypuszczalnie dzięki temu uniknął prześladowań, które nastąpiły po 20 lipca 1944, ponieważ znał i przyjaźnił się z czołowymi bojownikami niemieckiego ruchu oporu (Fritz Elsas, Carl Friedrich Goerdeler, Werner von Haeften, Walter Bauer, Otto Geßler), a jego żona była spokrewniona z ich rodzinami (von Harnack, Delbrück, Bonhoeffer).

Okres powojenny

Po wojnie mieszkał od lata 1945 roku w Stuttgarcie i został powołany przez amerykańskie władze okupacyjne do współpracy w rządzie regionalnym okręgu Mannheim/Heidelberg. Jednocześnie otrzymał licencję na wydawanie gazety Rhein-Neckar-Zeitung (1945–49). Z inicjatywy amerykańskiego rządu wojskowego został we wrześniu 1945 roku ministrem kultury w wirtemberskim rządzie krajowym kierowanym przez Reinholda Maiera. Po pierwszych wyborach krajowych odszedł dobrowolnie z zajmowanego stanowiska, aby uniknąć nadreprezentacji swojej partii w rządzie krajowym i nie narażać na szwank Reinholda Maiera. Teraz praca partyjna stała się jego polem działania. Po utworzeniu Partii Ludowo-Demokratycznej (Demokratische Volkspartei , DVP) został w styczniu 1946 roku członkiem jej zarządu. We wrześniu 1946 roku objął przewodnictwo krajowych partii liberalnych w strefie amerykańskiej. W marcu 1947 roku razem z Wilhelmem Külzem objął kierownictwo w Niemieckiej Partii Demokratycznej (Deutsche Demokratische Partei, DPD). Mimo wszelkich działań pojednawczych Heuss nalegał na konsolidację Niemiec Zachodnich, aby powstrzymać ekspansję komunizmu związaną z planami zjednoczenia Niemiec Środkowych. Z tego powodu sprzeciwił się planowi dopuszczenia grup obserwacyjnych partii środkowoniemieckich do konsultacji konstytucyjnych w Niemczech Zachodnich. W grudniu 1948 r. Theodor Heuss został pierwszym przewodniczącym zachodnioniemieckiej Wolnej Partii Demokratycznej (Freie Demokratische Partei, FDP). W tym samym roku Wyższa Szkoła Techniczna w Stuttgarcie (Hochschule für Technik Stuttgart) nadała mu tytuł honorowego profesora historii i nauk politycznych. Profesurę tę wykonywał jedynie w bardzo ograniczonym zakresie, ponieważ wirtembersko-badeński parlament krajowy (Landtag) wysłał go jako reprezentanta do Rady Parlamentarnej w Bonn. Tutaj wkrótce zaliczał się do czołowych osobistości i wyróżnił się m.in. propozycjami dotyczącymi procedury wyborczej na prezydenta federalnego, sformułowaniem preambuły do Ustawy Zasadniczej i swoim liberalnym stanowiskiem w sprawie oświaty.

14 sierpnia 1949 roku został wybrany z wirtembersko-badeńskej listy krajowej do pierwszego niemieckiego Bundestagu. Mandat oddał po wyborze 12 września 1949 roku na prezydenta Republiki Federalnej Niemiec. Oprócz FDP głosy podczas wyboru na prezydenta oddali na niego także za namową Konrada Adenauera przedstawiciele CDU/CSU. Szczęśliwym trafem Theodor Heuss nie był kojarzony z pewnymi zjawiskami w historii Niemiec (nacjonalizm, pruskość, konserwatyzm), które krytykowane były w wewnętrznej samoocenie niemieckiej i przez zagranicznych polityków.

Theodor Heuss – prezydent

Przez różnorodne inicjatywy Theodor Heuss dążył do ponownego zbliżenia przedstawicieli niemieckiej emigracji do czołowych kręgów naukowych i kulturalnych Republiki Federalnej Niemiec. Próbował także przełamać niebezpieczny dystans między życiem kulturalnym i politycznym, który jeszcze w dużej mierze charakteryzował okres weimarski, i przywrócić tradycję intelektualnych Niemiec, przerwaną przez narodowy socjalizm (przywrócenie orderu klasy pokojowej zakonu pour le mérite, współpraca przy nowym wydaniu dzieła: Große Deutsche (Wielcy Niemcy), wspieranie pracy Germanisches Nationalmuseum (Germańskie Muzeum Narodowe) w Norymberdze). Starał się również zrównoważyć wewnętrzne napięcia, które pojawiły się w fazie powstawania Republiki Federalnej. W ten sposób nawiązał porozumienie z socjaldemokracją w czasie, gdy pomiędzy Konradem Adenauerem a Kurtem Schumacherem były widoczne najsilniejsze różnice. Potrafił wywierać silny wpływ w trudnych kwestiach społeczno-politycznych. W kwestii hymnu narodowego poniósł klęskę; starał się wprowadzić nowy hymn (tekst Rudolfa Alexandra Schrödera z muzyką Hermanna Reuttera), ale musiał porzucić ten plan na rzecz Deutschlandlied, którego 3 werset miał być teraz oficjalnie śpiewany.

18 lipca 1954 roku został ponownie wybrany na prezydenta. Jego stanowisko jako głowy państwa w kwestii oporu wobec Adolfa Hitlera, zadośćuczynienia dla narodu żydowskiego i kompleksu emigracyjnego mogło pozytywnie wpłynąć na opinię publiczną. Za granicą jego wizyty państwowe (Grecja 1956, Turcja 1957, Kanada i USA 1958, Anglia 1958) przyczyniły się do podniesienia prestiżu Republiki Federalnej Niemiec i wyraźnego zaznaczenia dystansu nowego państwa niemieckiego od nacjonalistycznych Niemiec. Z wyjątkiem kilku kwestii, stosunki między prezydentem federalnym a kanclerzem federalnym Konradem Adenauerem pozostawały poprawne i dobre, co cechowało 10 letnią kadencję prezydentury Heussa, a tym samym pierwszą dekadę historii Republiki Federalnej Niemiec. Heuss i Adenauer byli, każdy na swój sposób, rzadkim przykładem nieprzerwanej tradycji niemieckiej burżuazji, której korzenie intelektualne i polityczne sięgają czasów przed I wojną światową. Ich poglądy w kwestiach gospodarczych były w dużej mierze zgodne, podobnie jak w zakresie polityki zagranicznej (ocena komunizmu, polityki europejskiej, systemu sojuszu zachodniego). Otwarte kontrowersje z kanclerzem federalnym pojawiły się dopiero wtedy, gdy na początku 1959 roku Adenauer chciał kandydować na urząd prezydenta federalnego (kandydatura została wkrótce wycofana) i chciał zrezygnować z politycznej powściągliwości, z którą dotąd swój urząd sprawował Theodor Heuss. Heuss sam odrzucił z powodów zasadniczych pomysł umożliwienia mu sprawowania trzeciej kadencji prezydenckiej poprzez zmianę ustawy zasadniczej. Jego następcą w wyborach prezydenckich w 1959 roku został Heinrich Lübke. Po 1959 Heuss wycofał się z życia politycznego i we wrześniu 1959 roku zamieszkał ponownie w Stuttgarcie.

Jako były prezydent federalny zabierał głos w sprawie aktualnych wydarzeń, które szczególnie go poruszyły, takich jak "swastyka graffiti" na kolońskiej synagodze pod koniec 1959 roku czy zniesławienie socjaldemokratycznego kandydata na kanclerza Willy'ego Brandta, którego bronił przed oskarżeniem o nielegalne urodzenie i emigrację. Kilka wyjazdów zagranicznych zaprowadziło go również do Francji, Izraela i Indii, gdzie został przyjęty jak gość państwowy i odbył rozmowy z politykami wysokiego szczebla. Po pogorszeniu się jego stanu zdrowia i konieczności amputacji nogi późnym latem 1959 roku, zmarł w swoim domu 12 grudnia 1963 roku.

Także w okresie prezydentury Theodor Heuss znajdował zawsze czas na działalność literacką. W tym okresie powstały różne pisma m.in. Vorspiele des Lebens. Jugenderinnerungen (Preludium życia. Młodzieńcze wspomnienia, 1953), Reden an die Jugend (Mowy do młodzieży, 1956), rozprawy o sztuce i szkice historyczne. W 1963 roku opublikował Erinnerungen 1905–1933 (Wspomnienia z lata 1905–1933).

Pisma (wybór)

• Weinbau und Weingärtnerstand in Heilbronn am Neckar. Dysertacja 1905/06.
• Friedrich Naumann: Gestalten und Gestalter. Lebensgeschichtliche Bilder. 1919.
• Hitlers Weg: Eine historisch-politische Studie über den Nationalsozialismus. 1932.
• Friedrich Naumann. Der Mann, das Werk, die Zeit. 1937.
• Hans Poelzig: Bauten und Entwürfe. Das Lebensbild eines deutschen Baumeisters.
• Anton Dohrn in Neapel. 1940.
• Justus von Liebig. Vom Genius der Forschung. 1942.
• Robert Bosch. Leben und Leistung. 1946.
• Mut zur Liebe. Deutscher Koordinierungsrat der Christen und Juden. 1949.
• Vorspiele des Lebens. Jugenderinnerungen. 1953.
• Zur Kunst dieser Gegenwart. 3 Essays. 1956.
• Reden an die Jugend. 1956.
• Wanderung durch deutsches Schicksal. 1961.
• Erinnerungen 1905–1933. 1963.
• Ernte der Jahre – Eine Auswahl aus seinen Schriften. 1963.

Literatura

• Pikart, Eberhard, "Heuss, Theodor" w Neue Deutsche Biographie 9 (1972), s. 52-56; URL: https://www.deutsche-biographie.de/pnd118550578.html#ndbcontent

Linki

• Pisma Theodora Heussa i o nim w Deutsche Digitale Bibliothek (online)