Hermann Hesse

Hermann Karl Hesse (pseudonim Emil Sinclair; ur. 2 lipca 1877 w Calw; zm. 9 sierpnia 1962 w Montagnoli w kantonie Ticino) – niemiecko-szwajcarski prozaik, poeta i malarz. Uznanie uzyskał dzięki prozie takiej jak Siddhartha czy Der Steppenwolf i wierszom. W 1946 r. otrzymał literacką Nagrodę Nobla, a w 1954 order Pour le Mérite. (wyznanie ewangelickie)

Hermann Hesse. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Johannes (1847–1916), w 1865 pracownik towarzystwa misyjnego Evangelische Missionsgesellschaft Basel w Blauen Bergen w Indiach, od 1873 sekretarz misjonarza, wydawcy i pisarza Hermanna Gunderta (1814–1893) w Calw, w latach 1881-86 w Bazylei był wydawcą magazynu misyjnego i nauczycielem literatury niemieckiej w placówce misyjnej, potem następcą Gunderta jako kierownik wydawnictwa Calwer Verlag; matka Marie (1842–1902), wdowa po misjonarzu Charlesie Isenbergu (zm. 1870), córka Hermanna Gunderta (1814–1893); pradziadek ze strony ojca Barthold Joachim (1765–1819) kupiec pochodzący z Lubeki, który zamieszkał w Estonii, w Dorpat, gdzie był kantorem w tamtejszym zborze ewangelickim; rodzeństwo bracia przyrodni Theodore i Karl Isenberg z pierwszego małżeństwa matki oraz Adele, Marulla i Hans Hesse, oprócz nich było jeszcze troje, które wcześnie zmarło; – ożenił się 1) w Bazylei w 1904 (rozwód 1923) z fotografką Marie Bernoulli (1868–1963), 2) w Bazylei w 1924 (rozwód 1927) z Ruth Wenger (1897–1994), 3) w Montagnola w 1931 z Ninon Dolbin (1895–1966); z pierwszego małżeństwa miał 3 synów: Bruno (1905–1999, malarz i grafik), Hans Heinrich (1909–2003, dekorator) i Martin (1911–1968, fotograf).

Życiorys

Hermann Hesse był krótkowidzem, wrażliwym i pełnym temperamentu dzieckiem. Wychowywał się w domu przepełnionym wielojęzycznymi wspomnieniami orientalnymi. Surowe pietystyczne wychowanie przez ojca wzmocniło w nim przekorny upór. Matka natomiast wpajała mu zamiłowanie do muzyki i przyrody. Z racji miejsca urodzenia ojca w Białym Kamieniu w Estonii (Paide, niem. Weißenstein) należącym wówczas do carskiej Rosji Hesse miał także obywatelstwo rosyjskie.

W 1881 r. rodzina przeprowadziła się z Calw do Bazylei, gdzie w następnym roku ojciec Johannes otrzymał prawa obywatelskie Bazylei, przez co cała rodzina stała się szwajcarskimi obywatelami. Od 1885 r. Hermann Hesse był uczniem w szkole misyjnej. W lipcu 1886 r. rodzina ponownie zamieszkała w Calw, gdzie Hesse wstąpił do drugiej klasy szkoły łacińskiej. W 1890 r. przeniósł się do szkoły łacińskiej w Göppingen, aby przygotować się do wirtemberskiego egzaminu krajowego, który Wirtemberczykom zezwalał na bezpłatne wykształcenie się na urzędnika krajowego lub pastora. Dlatego w listopadzie 1890 r. ojciec nabył jako jedyny członek rodziny obywatelstwo wirtemberskie, przez co stracił obywatelstwo szwajcarskie. Po zdanym w 1891 r. w Stuttgarcie egzaminie państwowym Hermann Hesse rozpoczął naukę w ewangelickim seminarium teologicznym w Maulbronn, gdzie wcześnie popadł w konflikt z nauczycielami. Grożąc, że popełni samobójstwo odszedł z seminarium w marcu 1892 roku.

W maju 1892 Hermann Hesse próbował się zastrzelić w prowadzonej przez Christopha Friedricha Blumhardta (1842–1919) placówce w Bad Boll. Po tym wydarzeniu rodzice umieścili go w zakładzie dla nerwowo chorych w Stetten im Remstal (obecnie ewangelicka diakonia Diakonie Stetten e. V. w Kernen im Remstal) koło Stuttgartu, gdzie pracował w ogrodzie i musiał pomagać w opiece nad dziećmi umysłowo upośledzonymi. Od końca 1892 r. uczęszczał do gimnazjum w Cannstatt, które już opuścił w 1893 r. po zdaniu małej matury (niem. Mittlere Reife). Trudny stał się dla niego również wybór zawodu. Od lata 1894 r. uczył się przez 14 miesięcy zawodu mechanika w fabryce zegarów wieżowych w Calw (Turmuhrenfabrik Perrot), a od października 1895 r. rozpoczął naukę księgarza w antykwariacie Heckenhauer w Tybindze. Po ukończeniu tej nauki w 1898 r. pozostał jeszcze rok w Tybindze jako sprzedawca.

Już przed tym stało się dla niego jasne, że chce zostać poetą. Jego pierwsze wiersze powstały pod wyraźnym wpływem lektury Friedricha Hölderlina (1770–1843). W Tybindze zaprzyjaźnił się ze studentem medycyny i przyszłym pisarzem Ludwigiem Finckhiem (1876–1964). Zaczął hołdować teraz pewnej romantycznej religii uczuciowej. W tym czasie czytał w szczególności dzieła romantyków niemieckich, Novalisa (1772–1801), Clemensa Brentano (1778–1842), Josepha von Eichendorffa (1788–1857) i Ludwiga Tiecka (1773–1853). W Tybindze wydał jesienią 1898 r. pierwszą książkę, mały zbiór wierszy Romantische Lieder, a latem 1899 zbiór prozy Eine Stunde hinter Mitternacht. Obie publikacje były niepowodzeniem finansowym.

Jesienią 1899 r. Hermann Hesse pracował w antykwariacie R.Reicha w Bazylei. W 1900 r. został zwolniony ze służby wojskowej z powodu krótkowzroczności. Dolegliwość ta towarzyszyła mu przez całe życie, podobnie jak nerwobóle i bóle głowy. W tym samym roku ukazała się jego książka Hermann Lauscher. W styczniu 1901 r. zrezygnował z dalszej pracy w antykwariacie, po czym od marca do maja podróżował po Włoszech. W czasie tej podróży przebywał w Mediolanie, Genui, Florencji, Bolonii, Rawennie, Padwie i Wenecji. W sierpniu tego samego roku rozpoczął pracę w antykwariacie Wattenwyl w Bazylei. Coraz więcej tekstów publikował w czasopismach, co przynosiło mu dodatkowy dochód. Jednak dopiero wydana w 1904 r. powieść Peter Camenzind zyskała przychylność czytelników i literackich krytyków oraz zapewniła finanse na dalszą pracę wolnego pisarza w Gaienhofen am Bodensee, gdzie żył w latach 1904–12.

Opowiadania Hesse znalazły entuzjastycznych czytelników w kręgach właśnie rozkwitającego ruchu młodzieżowego (Jugendbewegung). Przedstawiały one w sposób wrażliwy, ale bez fałszywej sentymentalności jak np. w Knulp (1915) wolne życie wiecznych włóczęgów, opowiadały barwnym językiem, wzorowanym na twórczości Gottfrieda Kellera (1819–1890), o kłopotach rozwoju młodych rzemieślników i samotnych uczniów szkół łacińskich. Najwybitniejszym z tych opowiadań jest Unterm Rad (1906), przedstawienie prowadzącego do samobójstwa kryzysu w okresie dojrzewania. Podobnie jak inni poeci i noweliści walczył tutaj przeciw niezgodnej z duchem czasu autorytatywnej pedagogice w pluralistycznym społeczeństwie. Hesse pisał artykuły do czasopisma literackiego Neue Rundschau, z którym współpracowali także Robert Musil (1880–1942), Oskar Loerke (1884–1941) i Alfred Kerr (1867–1948). Współpracował także z tygodnikiem ilustrowanym Jugend – Münchner illustrierte Wochenschrift für Kunst und Leben i z tygodnikiem satyrycznym Simplizissimus. W latach 1907–12 razem z wydawcą Albertem Langenem (1869–1909), Ludwigiem Thoma (1867–1921), Conradem Haußmannem (1857–1922) i Kurtem Aramem (właściwie Hans Fischer, 1869–1934) redagował czasopismo polityczne März, które w 1913 r. przejęte zostało przez Theodora Heussa (1884–1963).

W 1911 r. Hermann Hesse podróżował razem ze szwajcarskim malarzem Hansem Konradem Sturzeneggerem (1875–1943) na Cejlon, do Singapuru i na Sumatrę. Jednak spotkanie z orientalną rzeczywistością wywołało w nim rozczarowanie. Po części podróż ta była także ucieczką przed problemami małżeńskimi, które rozpadało się w głównej mierze przez stany depresyjne jego żony. Problemy te znalazły oddźwięk w powieści Roßhalde (1914). Nie rozwiązała ich nawet przeprowadzka w 1912 r. do nowego środowiska, do Berna.

Wybuch I wojny światowej zburzył jego marzenia romantyczne o wewnętrznej przemianie Niemiec czy nawet całej Europy. 3 listopada 1914 r. wystąpił z patriotycznym esejem pt. O Freunde, nicht diese Töne w Neue Zürcher Zeitung i domagał się zwrotu ku wartościom humanistycznym. Wprawdzie znalazł zrozumienie u pisarza francuskiego Romain'a Rolland'a (1866–1944), u szwajcarskich intelektualistów, a także u roztropnych Niemców jak Theodor Heuss i Conrad Haußmann, ale prawicowi publicyści okrzyknęli go zdrajcą. O tym, że jego postawa nie była zdradą świadczy duchowa opieka jaką sprawował nad niemieckimi jeńcami wojennymi w latach 1915–19 jako przedstawiciel ambasady niemieckiej w Bernie, gdzie zorganizował "centralę książek dla niemieckich jeńców wojennych". Zebrane przez niego książki dostarczane były do różnych obozów jenieckich. W tym czasie był także współwydawcą Deutsche Interniertenzeitung (1916–17) i wydawcą Der Sonntagsbote für die deutschen Kriegsgefangenen (1916–19).

W 1916 r. Hermann Hesse przeżył kryzys psychiczny, z którego wyszedł dzięki psychoanalizie zastosowanej przez dr Josefa Bernharda Langa, ucznia Carla Gustava Junga (1875–1961). W wyniku wojennych doświadczeń Hesse stał się zdecydowanym przeciwnikiem wojny i stał się orędownikiem odmowy służby wojskowej. Na przełomie września i października 1917 r. napisał w ciągu trzech tygodni powieść Demian. Książkę wydał po zakończeniu wojny w 1919 r. pod pseudonimem Emil Sinclair, ponieważ Hesse uważał ją za nowy początek pisarski. W powieści widać wyraźny wpływ, jaki wywarł na autora Carl Gustav Jung i jego myśl psychologiczna. Wydane anonimowo w 1919 r. pismo Zarathustras Wiederkehr nawoływało niemiecką młodzież do refleksji i nawrócenia. Jego zewnętrzna forma i poszczególne myśli przypominają Fryderyka Nietzschego (1844–1900), lecz nie odczuwa się jego amoralizmu. Również bardzo wcześnie, jako jeden z pierwszych europejskich intelektualistów, odrzucił bolszewickie obalenie wszystkich wartości mieszczańskich (Die Brüder Karamasoff oder der Untergang Europas, 1920).

W 1919 r. opuścił Berno i zamieszkał w Casa Camuzzi w Montagnola koło Lugano. Południowe krajobrazy skłoniły go do malowania. Zilustrował nawet swoje pisma. W próbach malarskich zbliżył się do ekspresjonistycznego stylu eksperymentalnego, jednak jako poeta pozostał z dala od tego nurtu.

  Hermann Hesse śledził z wielkim zainteresowaniem polityczne wydarzenia w okresie Republiki Weimarskiej, które budziły w nim duży niepokój. Kiedy jego synowie powołani zostali do armii szwajcarskiej zdecydował się w 1923 r. ponownie przyjąć obywatelstwo szwajcarskie. 11 stycznia 1924 ożenił się z o 20 lat młodszą sopranistką i malarką Ruth Wenger, którą poznał w 1919 roku. Jednak para żyła przeważnie oddalona od siebie o 100 kilometrów. Ruth żyła przede wszystkim dla jej setki zwierząt domowych, co Hermanna Hesse mało interesowało. Małżeństwo przetrwało trzy lata, do momentu kiedy Ruth w styczniu 1927 r. wniosła o rozwód po romansie z malarzem Karlem Hoferem (1878–1955). Rozwód nastąpił 24 kwietnia 1927 roku. Wreszcie w 1927 r. znalazł w austriackiej historyczce sztuki Ninon Dolbin pasującą do niego towarzyszkę życia, którą poślubił w 1931 roku. Jednocześnie małżonkowie wprowadzili się do nowej willi zwanej Casa Hesse lub Casa Rossa w Montagnola, którą zbudował dla niego jego mecenas Hans Conrad Bodmer (1891–1956). Gośćmi w tym domu byli m.in. Thomas Mann (1875–1955) i jego rodzina, Romain Rolland, Bertolt Brecht (1898–1956), Max Brod (1884–1968), Martin Buber (1878–1965), Hans Carossa (1878–1956), André Gide (1869–1951), Annette Kolb (1870–1967), Jakob Wassermann (1873–1934), Stefan Zweig (1881–1942) i Othmar Schoeck (1886–1957).

Nastawienie Hessego często było źle rozumiane jako beznadziejna schizofrenia lub jako niszczący nihilizm. Wydana w 1927 r. powieść Der Steppenwolf odsunęła od niego wielu czytelników, a powieść historyczna Narziß und Goldmund (1930) przyczyniła się do zarzucenia mu niemoralności. W 1931 r. zaczął planować swoją ostatnią powieść utopijną Das Glasperlenspiel (1943). Powieść była właściwie odpowiedzią na drastyczne ujednolicenie całej ludzkości przez nowoczesny system totalitarny. Hesse trwał, zarówno w okresie zawirowań w latach nacjonalistycznych i w okresie powojennym, konsekwentnie w przekonaniu do prawa swobodnej wypowiedzi i indywidualnej postawy życiowej. Mimo, że nie podpisał żadnych politycznych apeli, nie pozostawił w listach prywatnych i krytykach literackich wątpliwości, że odrzuca nacjonalistyczną władzę i troszczył się o politycznych uchodźców. Powieść Das Glasperlenspiel przyniosła mu wiele wyróżnień, wśród których była przyznana w 1946 r. literacka Nagroda Nobla.

Po ukończeniu Das Glasperlenspiel Hesse wycofał się z życia literackiego. Jednak pisał sporo listów i wskazywał młodym ludziom, którzy się do niego zwracali, drogę do ich własnego samorozwoju. Otrzymał ok. 35.000 listów, a sam napisał ok. 17.000. Przestał również pisać krytyki literackie, które stanowiły dużą część jego działalności literackiej, a jeśli się takowe pojawiły, to tylko okazjonalnie. Tylko nieliczne wiersze zyskały powszechne uznanie, a bogactwo jego liryki jest jeszcze mało zrozumiałe. Jego ostatni wiersz powstał podczas spaceru o poranku i był poświęcony obumierającej gałęzi robinii.

Dzieła (wybór)

• Romantische Lieder. 1899.
• Eine Stunde hinter Mitternacht. Neun Prosastudien. 1899.
• Hinterlassene Schriften und Gedichte von Hermann Lauscher. 1900.
• Gedichte. 1902.
• Boccaccio. 1904.
• Franz von Assisi. 1904.
• Peter Camenzind. 1904 (powieść, Peter Camenzind, przeł. Edyta Sicińska, 1994 ).
• Unterm Rad. 1906 (Pod kołami, przeł. Edyta Sicińska, 1955).
• Diesseits. 1907 (opowiadania).
• Nachbarn. 1908 (opowiadania).
• Gertrud. 1910 (powieść, Gertruda, przeł. Elżbieta Ptaszyńska-Sadowska, 1991).
• Umwege. 1912 (opowiadania).
• Aus Indien. Aufzeichnungen von einer indischen Reise. 1913.
• Roßhalde. 1914 (powieść, Rosshalde, przekł. Małgorzata Łukasiewicz, 1994).
• Am Weg. 1915 (opowiadania).
• Knulp. Drei Geschichten aus dem Leben Knulps. 1915 (opowiadanie, Trzy opowieści z życia Knulpa, przeł. Małgorzata Łukasiewicz, 1999).
• Musik des Einsamen. 1915.
• Schön ist die Jugend. 1916 (dwa opowiadania).
• Demian. 1919 ( Demian : dzieje młodości Emila Sinclaira, przeł. Maria Kurecka, 1968).
• Märchen. 1919 (Baśnie, przeł. Sława Lisiecka, 2002).
• Klingsors letzter Sommer. 1920 (opowiadania).
• Wanderung. Aufzeichnungen. 1920.
• Ausgewählte Gedichte. 1921.
• Siddhartha. Eine indische Dichtung. 1922 (Siddhartha, przeł. Kazimierz Błeszyński, 1932).
• Kurgast. Aufzeichnungen von einer Badener Kur. 1925 (Kuracjusz : zapiski z kuracji w Baden, przekł. Małgorzata Łukasiewicz, 1991).
• Bilderbuch. Schilderungen. 1926 (Księga obrazów, przeł. Sława Lisiecka, 2005).
• Der Steppenwolf. 1927 (Wilk stepowy : powieść, przeł. Józef Wittlin, 1929).
• Die Nürnberger Reise. 1927.
• Betrachtungen. 1928.
• Trost der Nacht. 1929.
• Narziß und Goldmund. 1930 (Narcyz i Złotousty, przeł. Marceli Tarnowski, 1932).
• Die Morgenlandfahrt. 1932 (opowiadanie, Podróż na Wschód, przeł. Jerzy Prokopiuk, 1991).
• Fabulierbuch. 1935 (opowiadania).
• Stunden im Garten. Eine Idylle. 1936.
• Gedenkblätter. 1937 (Kartki ze wspomnień, przeł. Lech Czyżewski, 2003).
• Neue Gedichte. 1937.
• Die Gedichte. 1943.
• Das Glasperlenspiel. 2 tomy, 1943 (powieść, Gra szklanych paciorków : próba opisu życia magistra ludi Józefa Knechta wraz z jego spuścizną pisarską, przeł. Maria Kurecka, 1971).
• Traumfährte. Neue Erzählungen und Märchen. 1945 (Podróże senne, przeł. Lech Czyżewski, 2005).
• Krieg und Frieden. Betrachtungen zu Krieg und Politik seit dem Jahr 1914. 1946.
• Späte Prosa. 1951.
• Briefe. 1951.
• Beschwörungen. Späte Prosa – Neue Folge. 1955.
• Die späten Gedichte. 1963.

Literatura

• Christian Immo Schneider: Hermann Hesse. Beck, München 1991, ISBN 3-406-33167-X.
• Siegfried Unseld: Hermann Hesse. Werk und Wirkungsgeschichte. Insel, Frankfurt am Main 1987, ISBN 3-458-32812-2.
• Gunnar Decker: Hermann Hesse. Der Wanderer und sein Schatten. Biographie. Carl Hanser, München 2012, ISBN 978-3-446-23879-4.
• Ernst Rose: „Hesse, Hermann” w Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 9, Duncker & Humblot, Berlin 1972, ISBN 3-428-00190-7, s. 17–20, online.

Linki

• Thomas Feitknecht: „Hesse, Hermann” w Historisches Lexikon der Schweiz, online.
• Obrazy Hermanna Hesse w SIKART - Lexikon zur Kunst in der Schweiz.