Oswald Spengler

Oswald Arnold Gottfried Spengler (ur. 29 maja 1880 w Blankenburgu (Harz); zm. 8 maja 1936 w Monachium) – niemiecki filozof kultury i historii oraz antydemokratyczny pisarz polityczny. W kręgu jego zainteresowań znajdowały się nauki przyrodnicze, matematyka, filozofia, historia i sztuka.

Oswald Spengler. Źródło: Wikimedia Commons

W głównym dziele Zmierzch Zachodu (Der Untergang des Abendlandes) zwrócił się przeciw historiografii linearnej, która historię „ludzkości” opowiada jako historię postępu. Zamiast tego reprezentuje teorię cyklów, według której znowu powstają nowe kultury, przeżywają okresy rozkwitu i po ich zakończeniu upadają. Kultury rozumie jednoznacznie rozdzielone, organiczne twory z kilkusetletnim okresem życia, które wykazują charakterystyczne myślenie i działanie jednostki oraz ukształtowane właściwości. Już tytuł pisma zawiera tezą, która przedstawiona i uzasadniona jest w książce, że w czasach Spenglera „kultura Zachodu" znajduje się w stanie jej postępującego upadku.

Zaliczony został do nacjonalistycznej i antydemokratycznej „rewolucji konserwatywnej”, ale on sam odrzucał nacjonalizm i jego ideologię rasową. Jego ideałem wydaje się być raczej faszystowski dyktator Włoch, Benito Mussolini. (wyznanie ewangelickie)

Genealogia

Ojciec Bernhard (1844–1901), sekretarz pocztowy w Blankenburgu, później w Soest; matka Pauline z domu Grantzow (1840–1910), córka Gustava Adolfa Grantzowa (1811–83), baletmistrza w teatrze dworskim w Brunszwiku; ciotki Adele Grantzow (1845–77), tancerka, występowała na scenach w Hanowerze, Moskwie, St. Petersburgu, Berlinie i Kairze, Anna Grantzow, aktorka; rodzeństwo jeden brat (wcześnie zmarł) i 3 siostry: Adele (1881–1917), Gertrud (1882–1957), Hildegard po mężu Kornhardt (1883–1942); – kawaler.

Życiorys

Oswald Spengler po maturze w gimnazjum w Franckesche Stiftungen studiował od 1899 r. matematykę i nauki przyrodnicze w Halle, Monachium i Berlinie. Jego nauczycielem był m.in. Hans Vaihinger (1852–1933). W 1904 r. otrzymał na uniwersytecie w Halle tytuł doktora filozofii dzięki dysertacji pt. Der metaphysische Grundgedanke der Heraklitischen Philosophie (Podstawowe myśli metafizyczne filozofii Heraklita). Jego promotorem był Alois Riehl (1844–1924). Jednocześnie zdał egzamin państwowy dla nauczycieli szkół wyższych i do 1910 r. pracował w szkolnictwie, ostatecznie jako nauczyciel matematyki w gimnazjum w Hamburgu. Odziedziczony po matce skromny majątek pozwolił mu na rozpoczęcie kariery wolnego pisarza i niezależnego uczonego w Monachium, gdzie mieszkał od marca 1911 do śmierci.

Pod wrażeniem drugiego kryzysu marokańskiego w lipcu 1911 r., który oznaczał duchowy punkt zwrotny jego życia, dojrzał w nim plan głównego dzieła Zmierzch Zachodu. Podczas I wojny światowej, w której nie brał udziału z powodu wady serca, pracował nad pierwszym tomem powieści, który ukazał się we wrześniu 1918 roku. Dzięki temu dziełu natychmiast awansował do grona najbardziej znanych intelektualistów Republiki Weimarskiej. Książka stała się bestselerem okresu międzywojennego i jedną z najczęściej sprzedawanych książek filozoficznych w ogóle. Wielu współczesnych tezę tytułową błędnie rozumiało jako komentarz do niemieckiej przegranej w I wojnie światowej.

Tymczasem Oswald Spengler miał przed oczami znacznie większe obszary życia ludzkiego. „Zmierzch” rozumiał jako zakończenie obejmującego stulecia okresu, w którym powstają i przemijają wielkie kultury. Na skutek tego cyklicznego prawa historii światowej nastąpił naturalny i nieuchronny zmierzch Zachodu. Z porównania z historią innych kultur wysokorozwiniętych, przede wszystkim antyku, wyciągnął wniosek, że okres upadku zachodniej kultury rozpoczął się już w XIX wieku, a teraz wszedł w ostatnie stadium „cywilizacji”.

Już jemu współcześni krytykowali słabe punkty tej filozofii, przede wszystkim brak logicznej odpowiedzi, jak Spengler doszedł do wypowiedzi o różnych kulturach, jeśli wyszedł z założenia, że głębsze zrozumienie między nimi zdaje się być nie możliwe. Także trudna do rozwiązania plątanina osądów faktów i wartości, które idą w parze z konfrontacją „kultury” i „cywilizacji”, porusza gruntowne problemy. Wprawdzie później Spengler uważa, że zamiast o „zmierzchu” równie dobrze można by mówić o „zakończeniu”. „Cywilizacja” funkcjonuje w jego dziele zawsze jako pojęcie zbiorcze wszystkich negatywnie ocenianych oddziaływań nowoczesności.

W opublikowanym w 1919 r. pamflecie Preußentum und Sozialismus (Pruskość i socjalizm) dał się poznać jako radykalny przeciwnik Republiki Weimarskiej. Również ta książka, oferująca argumenty formującemu się antyrepublikańskiemu myśleniu „ruchu narodowego”, okazała się wielkim sukcesem. Drugi tom Zmierzchu Zachodu (1922) nadał historyczno-filozoficzne uhonorowanie sprzeciwowi wobec systemu parlamentarnego Republiki Weimarskiej przez wrogą demokracji i kapitalizmowi analizę teraźniejszości, odniesienie do mocnych „cezarów” i prognozie przed nadchodzącymi walkami panujących nad światem.

Po 1923 r. Oswald Spengler należał przez pewien czas do obozu antyrewolucyjnego, ale dopiero końcem lat 20-tych ponownie silnej zaangażował się w wydarzenia polityczne. Wprawdzie wstąpił do NSDAP, ale nie był aktywnym nacjonalistą i świadomie utrzymywał dystans wobec nowej władzy. W książce Lata decyzji (Jahre der Entscheidung, 1933) okazał się krytykiem reżimu nazistowskiego, wprawdzie wiele celów partii popierał, ale sceptyczny pozostał wobec osób ją reprezentujących. Po Nocy długich noży (niem. Nacht der langen Messer) przemilczanej przez ówczesną prasę, kiedy wymordowano przeciwników Adolfa Hitlera (1889–1945), przyłączył się do „emigracji wewnętrznej”. Zachowane fragmenty jego spuścizny świadczą o nienawiści do nacjonalizmu.

Oswald Spengler umarł na zawał serca 8 maja 1936 i został pochowany na Cmentarzu Północnym (niem. Nordfriedhof) w Monachium.

Dzieła (wybór)

• Der metaphysische Grundgedanke der heraklitischen Philosophie, dysertacja, 1904.
• Der Untergang des Abendlandes. Umrisse einer Morphologie der Weltgeschichte, tom 1, Wiedeń 1918, tom 2, Monachium 1922 (pol. wyd. Zmierzch Zachodu. Zarys morfologii historii uniwersalnej, Warszawa 2001).
• Preußentum und Sozialismus, 1919.
• Neubau des Deutschen Reiches, 1924.
• Politische Pflichten der deutschen Jugend, 1924.
• Der Staat. Das Problem der Stände, Staat und Geschichte Philosophie der Politik, 1924.
• Der Mensch und die Technik. Beitrag zu einer Philosophie des Lebens, Monachium 1931.
• Politische Schriften, 1932.
• Jahre der Entscheidung. T. 1, Deutschland und die weltgeschichtliche Entwicklung, 1933, (pol. wyd. Lata decyzji : Niemcy a bieg dziejów powszechnych, 2015).

Literatura

• Detlef Felken: Spengler, Oswald Arnold Gottfried w Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 24, Duncker & Humblot, Berlin 2010, ISBN 978-3-428-11205-0, s. 664–666 (online).
• Martin Arndt: Oswald Spengler w Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL). Tom 10, Bautz, Herzberg 1995, ISBN 3-88309-062-X, sp. 941–973.

Linki

• Pisma Oswalda Spenglera i o nim w Deutche Digitale Bibliothek.