Johann Caspar Lavater

Johann Caspar Lavater (ur. 15 listopada 1741 roku w Zurychu, zm. 2 stycznia 1801 roku tamże) - szwajcarski filozof, pisarz i teolog ewangelicko-reformowany.

Johann Caspar Lavater, 1785. Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Johann Heinrich (1697–1774), lekarz i rajca w Zurychu; matka Regula Escher (1706–73); - ożenił się w 1766 roku z Anną z domu Schinz (1742–1815); mieli 8 dzieci (3 przeżyło Lavatera).

Życiorys

Okres nauki

Johann Caspar Lavater uczęszczał najpierw do szkoły niemieckiej, później łacińskiej, a od 1754 roku do Collegium Humanitatis. W latach 1756-1762 studiował w Zurychu w Collegium Carolinum teologię, filozofię i filologię. Jego wykładowcami byli m.in. Johann Jacob Bodmer i Johann Jakob Breitinger. W 1762 roku odbyła się jego ordynacja.

Anonim do władz Zurychu i podróż w 1763 roku

W sierpniu tego samego roku Johann Caspar Lavater razem z późniejszym sławnym malarzem, Johannem Heinrichem Füssli , napisał anonim skierowany do władz miasta Zurychu, dotyczący nieprawidłowości w sprawowaniu urzędu przez wójta krajowego Felixa Grebela z Grüningen, będącego zięciem rządzącego burmistrza Leu. Ponieważ list pozostał bez reakcji władz, więc w listopadzie Füssli i Lavater opublikowali go w formie ulotki "Der ungerechte Landvogt oder Klagen eines Patrioten" (pol. Niesprawiedliwy wójt krajowy lub skargi patrioty). Skandal doprowadził wprawdzie do ukarania winnego, ale także twórcy listu musieli z powodu ich postępowania prosić o przebaczenie. Za radą Bodmera i Breitingera rozpoczęli w marcu 1763 roku długą podróż w towarzystwie Felixa Heßa i pod eskortą Johanna Georga Sulzera. Dzięki Sulzerowi poznali w Lipsku m.in. Christiana Fürchtegotta Gellerta, Christiana Felixa Weißego, Adama Friedricha Oesera, Georga Joachima Zollikofera i Johanna Augusta Ernesti, w Marburgu Johanna Wilhelma Ludwiga Gleima, a w Berlinie Mosesa Mendelssohna i Karla Wilhelma Ramlera. Z Berlina udali się do słynnego teologa i poety Johanna Joachima Spaldinga, do Barth na Pomorzu Szwedzkim, gdzie przebywali osiem miesięcy. W tym czasie Lavater rozpoczął działalność pisarską jak również zaprzyjaźnił się z Johannem Wolfgangiem von Goethe i Johannem Gottfriedem Herderem. W marcu 1764 roku udali się w drogę powrotną, która prowadziła przez Quedlinburg (do Friedricha Gottlieba Klopstocka), Helberstadt ( do Gleima), Braunschweig ( do Karla Wilhelma Jerusalem, Karla Christiana Gärtnera, Johanna Arnolda Eberta, Justusa Friedricha Wilhelma Zachariae), Getyngę ( do Johanna Davida Michaelisa i Abrahama Gotthelfa Kästnera) i Frankfurt nad Menem ( do Karla Friedricha von Mosera).

Działalność po powrocie do Zurychu

Po powrocie do Zurychu w 1764 roku Johann Caspar Lavater mieszkał najpierw w domu rodziców, założył różne towarzystwa, wydał pierwsze teksty i pracował w lokalnym czasopiśmie. W 1768 roku został diakonem w Waisenhauskirche, w 1777 pastorem w nim, w 1778 diakonem w St. Peter, a w 1786 pastorem w nim, co nastąpiło po odrzuceniu powołania na pastora do kościoła St. Ansgar w Bremie.
Lavater spędził całe dalsze życie w Zurychu poza kilkoma wyjazdami (1774 do Bad Ems, 1786 do Getyngi, Weimaru i Bremy, 1793 do Kopenhagi na zaproszenie ministra Andreasa Petera von Bernstorffa). Podczas podróży wzdłuż Renu do Bad Ems poznał dzięki Goethemu, Johanna Bernharda Basedowa i Johanna Gerharda Hasenkampa. Goethe napisał wiersz o wspólnym posiłku z Lavaterem i Basedowem Diner zu Coblenz im Sommer 1774. Podczas gdy obaj uczeni oddali się uczonym dysputom, Goethe poświęcił się konsumpcji. Ostatnia zwrotka tego wiersza: Und, wie nach Emmaus, weiter ging’s
Mit Sturm- und Feuerschritten:
Prophete rechts, Prophete links,
Das Weltkind in der Mitten.
zawiera złotą myślą: „Wieszcz po prawej, wieszcz po lewej, a dziecko świata w środku”. Cytat ten dotyczy osoby, która nie troszczy się o zdanie tych, którzy nie mają rozeznania w tym co jest przydatne lub przyjemne.
Lavaterowi w tej podróży towarzyszył, pochodzący z Ludwigsburga rysownik i rytownik Georg Friedrich Schmoll, który po powrocie wykonał wiele rycin na podstawie sporządzonych w trakcie podróży portretów do książki Lavatera Physiognomischen Fragmente.

Schyłek życia

Ostatnie lata życia Johanna Caspara Lavatera zostały w dużej części zdeterminowane wydarzeniami politycznymi. Ponieważ Lavater krytycznie się wypowiadał o oddziaływaniu Wielkiej Rewolucji Francuskiej i przemarszu oddziałow francuskich przez Szwajcarię, został podejrzany przez szwajcarski rząd o sprzyjanie Rosji i Austrii. 16 maja 1799 roku został uwięziony i przewieziony do Bazylei.
10 czerwca został zwolniony z więzienia i wrócił do Zurychu. Gdy 26 września podczas zdobywania miasta przez oddziały André Masséna chciał udzielić pomocy rannemu żołnierzowi, został trafiony kulą. 15 miesięcy cierpiał z powodu tej rany po czym zmarł.

Znaczenie

Pisma w kwestii konwersji Mendelssohna

W 1769 roku Johann Caspar Lavater przetłumaczył Idées sur l’état futur des êtres vivants, ou Palingénésie philosophique Charles'a Bonnet'a (niem. Philosophische Untersuchung der Beweise für das Christentum i zadedykował to pismo Mosesowi Mendelssohnowi, aby go nakłonić do konwersji na chrześcijaństwo. Do Mendelssohna skierował także pismo Johann Caspar Lavaters Zueignungsschrift der Bonnetischen Philosophischen Untersuchung der Beweise für das Christenthum an Herrn Moses Mendelssohn in Berlin. Pisma te stały się początkiem korespondencyjnej dyskusji między Mandelssohnem a Lavaterem, która była śledzona przez uczoną publikę całej Europy. W dyskusji tej Lavater otrzymał wsparcie ze strony prawnika i teologa Johanna Balthasara Kölbele. Przeciwko Lavaterowi, a po stronie Mendelssohna opowiedzieli się Christoph Friedrich Nicolai i Georg Christoph Lichtenberg. Jego prozelityzm powodował stopniowo niechęć do niego dotychczasowych przyjaciół (Goethe, Herder).

Pismo Aussichten in die Ewigkeit

W Aussichten in die Ewigkeit (1768–1773/78) (Perspektywy na wieczność) Johann Caspar Lavater przeciwstawił pietystyczne dziedzictwo protestanckiej teologii - samoupokorzenie w obliczu cierpiącego Zbawiciela, zmartwychwstałego Pana - jako archetyp wszystkiego w sensie fizycznego i moralnego dobra i piękna. Takie potraktowanie chrystologii jest w pełni zgodne z myślą oświecenia. Wiarę człowieka widzi jako warunek wstępny do wiary w Boga i ujmuje to parafrazując kartezjańskie motto: „Myślę, więc wierzę". Jednak ta pozytywna tendecja załamuje się w kolejnym dziele Geheimes Tagebuch... (Sekretny pamiętnik... wobec pesymizmu samoobserwacji i sceptycyzmu rozumnej drogi. Ta samoobserwacja – bardzo krytycznie oceniona przez współczesnych - popada w oczekiwanie przełomu nadzwyczajności w codziennym życiu, co zostaje doświadczone i zapisane jako wahadło między skrajnościami uczuć. Ta rozpiętość między oświeceniowem motywem samoobserwacji, a jej realizacją wewnątrz pojmowanego prawie po katolicku chwiejnego stany człowieka, przyniosło szerokie oddziaływanie temu dziełu. Oddziaływanie jego sięgało zarówno ekstremalnie pietystycznych grup, przez ortodoksyjnych protestantów aż po katolickich reformatorów jak na przykład Johann Michael Sailer.

Physiognomische Fragmente...

Johann Caspar Lavater stał się znany dzięki dziełu Physiognomische Fragmente zur Beförderung der Menschenkenntnis und Menschenliebe (4 tomy, 1775–78), w którym wygłosił swoją teorię, twierdząc że różne charaktery można rozpoznać po rysach twarzy i kształcie ciała. Tą teorią fizjonomiki przyczynił się istotnie do popularyzacji tworzenia w XVIII wieku sztuki cieni sylwetek.

Goethe zafascynowany pomysłem Lavatera udzielał mu pomocy zwłaszcza przy dwóch pierwszych tomach. Dostarczał mu sylwetki cieni i kopie według antycznych rzeźb i dzieł Raffaela i Rembrandta. Poza tym pisał liczne artykuły dotyczące fizjonomiki i redagował teksty Lavatera. Przy tworzeniu trzeciego tomu brał jeszcze udział, ale przy czwartym już się zdystansował w stosunku do niego.
Jego teoria była w tym czasie żywo dyskutowana m.in. przez Lichtenberga, Goethego i Wilhelma von Humboldta. Do jego zbioru szablony dostarczyli znani artyści tacy jak Daniel Chodowiecki, Johann Rudolph Schellenberg czy Johann Heinrich Lips.
Oto kilka przykładów z jego książki:
- „oczy geniusza są zwykle koloru żółtego wpadające w brunatny”,
- oczy jasnoniebieskie „zwykle mają flegmatycy; rzadko trafiają się u choleryków, a poniekąd nigdy u melancholików”,
- „usposobienie moralne wywiera silny wpływ na włosy”.
Książka doczekała się w ciągu 100 lat 151 wydań na całym świecie.

Podsumowanie

Oprócz tego napisał Schweizerlieder (1767), Unveränderten Fragmente aus dem Tagebuche eines Beobachters seiner Selbst, różne pisma teologiczne, pedagogiczne i patriotyczne np. Pontius Pilatus (1782-1785). Opublikowany Nathanaél (1786) stał się przyczyną ostatecznego zerwania przyjaźni z Goethem. Do ponownego pojednania doszło dopiero w 1797 roku w Dichtung und Wahrhei.
Był znany także z powodu licznych publikacji swoich kazań i różnych poematów religijnych takich jak Jesus Messias, oder die Zukunft des Herrn (1780) i Joseph von Arimathea (1794) jak również dramatu religijnego Abraham und Isaak(1776).
Jego imię noszą ulice, szkoły oraz asteroida (19263).
Muzeum jemu poświęcone znajduje się w Zurychu w Lavaterhaus przy ulicy St.-Peter-Hofstatt 6, a miejsce pochówku w kościele St.Peter.

Dzieła (wybór)

• Der Erinnerer. Zürich, 1765-1767.
• Schweizerlieder. Bern, 1767.
• Auserlesene Psalmen Davids. Zürich, 1765 - 1768.
• Ode an den seligen Professor Gellert. O.O., 1770.
• Antwort an den Herrn Moses Mendelssohn zu Berlin: Nebst einer Nacherinnerung von Moses Mendelssohn. Berlin, 1770.
• Aussichten in die Ewigkeit: in Briefen an Herrn Joh. George Zimmermann, Königl. Großbrittannischen Leibarzt in Hannover. Zürich, 1770.
• Fünfzig christliche Lieder. Zürich, 1771.
• Von der Physiognomik. Leipzig, 1772.

Literatura

• Franz Muncker: „Lavater, Johann Caspar”. W: Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Tom 18, Duncker & Humblot, Leipzig 1883, s. 783–794 (online).
• Wolfgang Proß: „Lavater, Johann Caspar”. W: Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 13, Duncker & Humblot, Berlin 1982, s. 746–750 (online).

Linki

• Artykuł Biografia na stronie de.wikipedia.org.