Johann Georg Hamann

Johann Georg Hamann (ur. 27 sierpnia 1730 w Królewcu (niem. Königsberg); zm. 21 czerwca 1788 w Münster) - niemiecki filozof i pisarz. Krytykował oświecenie i podkreślał, że nie można stawiać rozumu przed językiem i historią. Według Hamanna zdolność do myślenia opierała się na języku. Uważany jest za prekursora »burzy i naporu« (Sturm und Drang). (wyznania luterańskiego)

Johann Georg Hamann (1730–1788)
Johann Georg Hamann.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Johann Christoph (1698-1766) pochodził z Łużyc i osiadł w Królewcu gdzie był cyrulikiem (kąpielowym i lekarzem ubogich ludzi (Bader)). Był synem Johanna Christopha, pastora w Osieku i Margarethe Sophie Muscov.; matka Maria Magdalene (1699-1756) była córką działającego w Lubece starszego cyrulika i lekarza zajmującego się ranami (Wundarzt) Jürgena Nuppenaua i Dorothei von Cölln; dziadek Johann Muscov (1635-95), pastor w Budziszynie (Bautzen), od 1684 w Lubaniu (Lauban); wujek Johann Georg Hamann (1697-1733), pisarz, autor powieści »Die Asiatischen Banise«, napisał libretta do oper »Margaretha, Königin von Castilien« i »Der Weiseste in Sidon« Georga Philippa Telemanna; - żył bez ślubu z Anną Reginą z domu Schumacher, służącą swojego ojca (zm. 1789); miał syna i 3 córki.

Życiorys

Młody Johann Georg Hamann wychowywany był w duchu pietystycznym i oświeceniowym. Hamann studiował od 1746 r. na uniwersytecie w rodzinnym mieście. Przez trzy semestry studiował teologię, a później zapisał się na studia prawnicze. Słuchał także wykładów filozoficznych Martina Knutzena, z języka łacińskiego i literatury. Nie ukończył studiów i w 1752 r. udał się jako ochmistrz do Kurlandii. Na zlecenie ryskiego domu kupieckiego odbył w latach 1757/58 podróż do Londynu. Przez Rygę wrócił do Królewca, gdzie żył w domu ojca jako niezależny uczony. Po podróży do Frankfurtu nad Menem i Bazylei został w 1763 r. pisarzem w »Kamerze Wojny i Domen« (niem. Kriegs- und Domänenkammer), w 1765/67 pracownikiem w kancelarii prawniczej (w Jełgawie (niem. Mitau) i Warszawie), w 1767 tłumaczem w zarządzie ceł, w 1777 zarządcą składu celnego.

Spotykał się osobiście i prowadził korespondencję ze znanymi postaciami tamtego okresu, prowadził polemikę i przyjaźnił się z Immanuelem Kantem, Johannem Gottfriedem Herderem, Mosesem Mendelssohnem, Matthiasem Claudiusem i Friedrichem Heinrichem Jacobi .

W 1784 r. bogaty młody wielbiciel, Franz Kaspar Buchholtz z Münster przekazał mu pewien kapitał, z którego odsetek mógł zapewnić wychowanie dzieciom. Od 1787 r. przebywał w Münster.

Poglądy

Biblijne rozważania

W Londynie na podstawie Biblii doznał pewnego nawrócenia bardziej luterańskiego niż pietystycznego. Od teraz rozumiał swoje życie jako »autorstwo«, jako zawód będący świadectwem pewnego czasu. Hamann nie tylko przeciwstawił nowe czasy wierze chrześcijańskiej, ale realizował ją wśród jej założeń wstępnych, podobnie jak Pascal w XVII w. i Kierkegaard w XIX wieku. Pisał książki niewielkich rozmiarów, właściwie broszury lub listy. W Londynie pod wpływem lektury Biblii powstała książka »Biblische Betrachtungen« (1758, Biblijne rozważania), w której zawarł myśl, że człowiek nie może sam siebie zrozumieć, lecz tylko przez Boga, który go stworzył i wybawił. Bóg nie jest powszechną zasadą rozumu lecz zszedł w historię i w świat zmysłowy i uczynił go swoim językiem. To »zejście na dół« (Herunterlassung - opuszczenie się) - teologiczne pojęcie podstawowe Hamanna - ma swój środek w stawaniu się człowiekiem przez Boga w Chrystusie i ku niemu zwraca się każde wydarzenie w naturze i historii. Postacie i wydarzenia Starego Testamentu są rozumiane jako wzory Chrystusa i jego czynów zbawiennych. Cały świat historyczny zamyka się w jedność dzięki odwołaniu się do wydarzenia zbawienia.

Zdystansowanie wobec oświecenia

W »Sokratische Denkwürdigkeiten…« (1759, Sokratesowe osobliwości) - zwracając się do Immanuela Kanta - Johann Georg Hamann wyjaśnia swój sprzeciw wobec ekonomii i nauce. Przyobleka maskę Sokratesa i przeciwstawia wierze rozumu samopoznanie niewiedzy, w której skrywa się rzeczywistość bezpośrednia, głębsza i dokładniejsza. Krytyka oświeceniowa widziała historyczne uwarunkowanie Biblii i chciała zostawić tylko to jako wiążące, co ukazywało się pojęciowo rozumne. W tym kontekście Hamann w »Kreuzzüge des Philologen« (1762) formułuje pogląd, że Biblia jest ludzką księgą i ludzkie jest to o czym ona nas informuje. Teoria i moralność oświecenia odbiegały od tego ze swoim żądaniem »czystości«: »czyste« pojęcie, »czysta« dusza. Hamann przeciwstawiał temu świat zmysłowy i ciało, ponieważ Bóg je stworzył, historyczny język, ponieważ Bóg w nim przemawiał, słowo ciałem się stało. Wobec próby sprowadzenia chrześcijaństwa do racjonalnego teizmu nie upierał się przy abstrakcyjnym supranaturalizmie, raczej opierał myśl »zejścia na dół« na tym, że historia Kościoła należała do planu zbawienia (»Hierophantische Briefe«, 1775). W piśmie »KOTEOMIIAE. Fragmente einer apokryphischen Sybille über apokalyptische Mysterien« (1779) wywołał z spór z Gottholdem Ephraimem Lessingiem. Twierdził, że rozumna wiara jest tak samo pogańska jak misteria w antyku. Prawdziwe misterium jest stawanie się ciałem, wejściem Boga do historii. W »Krytyce czystego rozumu« (Kritik der reinen Vernunft) Kanta widział dążenie oświecenia do usunięcia warunku wstępnego do doskonałości. Rozum zapomina, że ma przynajmniej jako wstępny warunek język dany z ręki Boga. Natomiast jeśli rozum oprze się na języku, to jest historyczny jak i język (»Metakritik über den Purismum der Vernunft«, 1784). W rozważaniu o judaizmie doszedł do przekonania, że judaizm i chrześcijaństwo w kontekście historii zabawienia są do siebie w takim stosunku jak obietnica i jej spełnienie (»Golgatha und Scheblimini«, 1784). Jego poglądy wywarły silny wpływ na poznanego w 1762 r. Johanna Gottfrieda Herdera, z którym się zaprzyjaźnił i którego uczył języka angielskiego.

Recepcja

Interpretacja Hamanna cierpiała od początku z powodu niewłaściwej separacji od historii literatury, od filozofii i od teologii. Heski mąż stanu, Friedrich Karl von Moser nazwał go w »Die Magi aus dem Morgenlande« (1760) »magiem północy« (Magus in Norden). Historia literatury widzi w nim przede wszystkim zwrot przeciw oświeceniu, w jego »irracjonalności« początek »burzy i naporu« (Sturm und Drang) i człowieka, którym fascynował się Johann Wolfgang von Goethe. Hamanna światopogląd często widziany jest jako stopienie spirytualistycznego supranaturalizmu z sensualistycznym naturalizmem. Według germanisty i historyka literatury Hermanna Augusta Korffa (1882-1963) mistyczna religijność Hamanna i estetyczny symbolizm przygotowały panteizm historyczno-rozwojowy. Josef Nadler (1884-1963) w monografii »Johann Georg Hamann, 1730-1788. Der Zeuge des Corpus mysticum« (1949) przedstawia Hamanna jako ostatniego przedstawiciela synkretyzmu wczesnego stylu kościelnego w dalszym ruchu »renesansu hellenistycznego«.

Dla dziewiętnastowiecznych wierzących Hamann był początkowo obrazem odnowy, potem był przyjmowany jako »protoplasta nowoczesnego chrześcijaństwa«. Jego poglądy dotyczące rozumienia Biblii wpłynęły na Martina Kählera. Hamann reprezentował stanowisko o natchnionym powstaniu Biblii.

W filozofii Hegel interpretował myśli Hamanna jako antycypację dialektyki, jako »ferment (burzenia się) konkretnych idei«. Później Johann Georg Hamann określany był jako przedstawiciel filozofii uczuć. Urodzony w Gdańsku filozof Erwin Metzke (1906-1956) przyjął obraz teologii filozoficznej Hamanna przy założeniu filozofii egzystencji, personalizmu i nowej bliskości filozofii i teologii (»Johann Georg Hamanns Stellung in der Philosophie des 18. Jahrhunderts«, 1934).

Dzieła (wybór)

  • Biblische Betrachtungen, 1758.
  • Sokratische Denkwürdigkeiten, 1759.
  • Versuch über eine akademische Frage, 1760.
  • Die Magi aus dem Morgenlande, 1760.
  • Vermischte Anmerkungen über die Wortfügung der frz. Sprache, 1761.
  • Wolken. Ein Nachspiel Sokrat. Denkwürdigkeiten, 1761.
  • Kreuzzüge des Philologen, 1762.
  • Leser und Kunstrichter, 1762.
  • Versuch einer Sibylle über die Ehe, 1775.
  • Metakritik über den Purismus der Vernunft, 1784.
  • Hamann’s Schriften, 8 tomów. wyd. przez Friedrich von Roth, 1821-1843.

Literatura

  • Hugo Delff: „Hamann, Johann Georg”. W: Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Tom 10, Duncker & Humblot, Leipzig 1879, s. 456-468.
  • Karlfried Gründer: „Hamann, Johann Georg”. W: Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 7, Duncker & Humblot, Berlin 1966, ISBN 3-428-00188-5, s. 573-577.
  • Friedrich Wilhelm Bautz: Hamann, Johann Georg. W: Biographisch-Bibliographisches Kirchenlexikon (BBKL). Tom 2, Bautz, Hamm 1990, ISBN 3-88309-032-8, s. 496-500.

Linki

Autor: Roman Penkała