Gotthold Ephraim Lessing

Gotthold Ephraim Lessing (ur. 22 stycznia 1729 roku w Kamenz (Górne Łużyce), zm. 15 lutego 1781 roku w Brunszwiku) - niemiecki estetyk, pisarz, krytyk i teoretyk literacki epoki oświecenia. (wyznania ewangelickiego)

Gotthold Ephraim Lessing. (Autor: Anton Graff, 1771). Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Johann Gottfried, archidiakon; - ożenił się w Jorku koło Hamburga w 1776 roku z Ewą (1736–78), wdową po handlarzu jedwabiem Engelbercie Königu (zmarł w 1769) w Hamburgu, córką kupca Heinricha Hahna z Heidelbergu i Ewy Cathariny Gaub; miał 1 syna (zmarł w 1777 roku).

Życiorys

Najpierw uczył go ojciec. W wieku pięciu lat Gotthold Ephraim Lessing potrafił już czytać Biblię. Później otrzymał prywatnego nauczyciela Christloba Myliusa, z którym pozostał w przyjacielskich stosunkach w okresie studiów. Po bardzo szybkim ukończeniu szkoły łacińskiej, w której wiele więcej nie mógł się nauczyć, ojciec jego w 1737 roku zwrócił się z prośbą do elektora o przyjęcie syna jako „alumnusa” do szkoły książęcej St. Afra w Miśni (niem. Meißen) i zwolnienie go ze związanych z tym kosztów. W 1741 roku zdał egzamin wstępny w St. Afra. Na okres nauki otrzymał stypendium od rodziny von Carlowitz i 22 czerwca 1741 roku rozpoczął naukę. W 1746 roku ze względu na doskonałe wyniki w nauce został zwolniony ze szkoły przez ówczesnego rektora Theophilusa Grabenera i 20 września tego samego roku rozpoczął studia na uniwersytecie w Lipsku.

W Lipsku studiował najpierw teologię, ale szybko stracił zainteresowanie tymi studiami i pod wpływem przyjaciela Myliusa zajął się poezją i teatrem. Wykładowcami jego byli między innymi Johann August Ernesti, Johann Friedrich Christ i Abraham Gotthelf Kästner. Poznał także Christiana Felixa Weißego. W latach 1747/48 ukazały się wydane przez Myliusa jego epigramaty i pieśni, a także komedia Dämon oder die wahre Freundschaft. W 1748 roku rozpoczął studia medyczne i 20 sierpnia tegoż roku przeniósł się na uniwersytet do Wittenbergii. W listopadzie 1748 roku przeprowadził się do Berlina. W Berlinie pisał recenzje dla Berlinerische Privilegierte Zeitung, a w 1750 został współpracownikiem czasopisma Critischen Nachrichten aus dem Reiche der Gelehrsamkeit.
Od 1751 roku przebywał w Wittenberdze i kontynuował studia medyczne jak również filozoficzne. W tym czasie jego nauczycielem poezji był Johann Heinrich Martius, etyki Martin Hassen, historii Johann Daniel Ritter, języka greckiego i literatury Georg Wilhelm Kirchmaier, filozofii Karl Gottlob Sperbach, matematyki Georg Friedrich Baermann i Johann Friedrich Weidler, fizyki Georg Matthias Bose, retoryki Johann Wilhelm von Berger. W dziedzinie medycyny jego wykładowcami byli Georg August Langguth, Abraham Vater i Georg Rudolf Böhmer. 29 kwietnia 1752 roku został magistrem siedmiu sztuk wyzwolonych prawdopodobnie po obronie pracy na temat hiszpańskiego lekarza Juana Huarta (ok. 1529-1588).
Po powrocie do Berlina w listopadzie 1752 roku Gotthold Ephraim Lessing wynajął wspólnie z Christianem Nicolausem Naumannem mieszkanie i zawarł znajomość z Karlem Wilhelmem Ramlerem, Friedrichem Nicolai, Ewaldem Christianem von Kleistem, Johannem Georgem Sulzerem. W tym czasie zawarł także przyjaźń z Mosesem Mendelssohnem. W październiku 1755 roku wrócił do Lipska i planował podróż edukacyjną przez Holandię, Anglię i Francję jako towarzysz syna lipskiego kupca Christiana Gottfrieda Winklera (1731–1795), ale z powodu wojny siedmioletniej została ona przerwana już w Amsterdamie. W tym samym roku spotkał Johanna Wilhelma Gleima, Friedricha Gottlieba Klopstocka i Conrada Ekhofa.

W 1758 roku ponownie przeniósł się do Berlina, gdzie razem z Nicolai i Mendelssohnem wydawał czasopismo Briefe, die neuste Literatur betreffend.

W latach 1760-1765 przebywał we Wrocławiu jako sekretarz u generała Friedricha Bogislava von Tauentziena i po raz pierwszy nie musiał borykać się z problemami finansowymi. W 1765 roku wrócił do Berlina, a w 1767 wyjechał do Hamburga, gdzie przebywał trzy lata i pracował jako dramaturg i doradca przy tamtejszym teatrze narodowym Hamburger Nationaltheater, którego głównym sponsorem w tym czasie był Abel Seyler. W 1769 teatr został zamknięty z powodów finansowych. Na scenie teatru ukazała się sztuka Lessinga Minna von Barnhelm. Podczas pracy w teatrze poznał między innymi Friedricha Ludwiga Schrödera, Philippa Emanuela Bacha, Johanna Melchiora Goeze, Johanna Friedricha Löwena, jak również swoją przyszłą żonę Evę König. W tym samym roku został członkiem korespondencyjnym Königlich-Preußische Akademie der Wissenschaften ( Królesko-Pruska Akademia Nauk obecnie Berlińsko-Brandenburska Akademia Nauk).

Dzięki pośrednictwu przyjaciela Johanna Arnolda Eberta został w Wolfenbüttel 7 maja 1770 roku bibliotekarzem w bibliotece Herzog August Bibliothek, w której odkrył dzieło mnicha Teofila Prezbitera (Theophilus Presbyter) Schedula diversarum artium i opublikował je w 1774 roku pod tytułem Vom Alter der Ölmalerey aus dem Theophilus Presbyter. W 1771 roku wraz z żoną odwiedził go Johann Jacob Reiske.

14 października 1771 roku Gotthold Ephraim Lessing został przyjęty do loży wolnomularskiej Zu den drei Rosen w Hamburgu. Był wprawdzie do 1780 roku jej członkiem, ale nigdy jej nie odwiedzał, chociaż wysoko cenił jej idee, o czy świadczy jego dzieło Ernst und Falk.
W 1771 roku zakochał się w owdowiałej Ewie König i w związku z licznymi wyjazdami do niej utracił pracę w bibliotece. Z księciem Brunszwiku Leopoldem odbył podróż do Włoch. W pażdzierniku 1776 roku ożenił się z Ewą König, w wigilię 1777 roku urodził się im syn , który zmarł następnego dnia, a Ewa zmarła 10 stycznia 1778 roku z powodu gorączki poporodowej.

Lessing zmarł 15 lutego 1781 roku po dwutygodniowej chorobie i został pochowany na cmentarzu Magnifriedhof w Brunszwiku.

Znaczenie

Gotthold Ephraim Lessing był bardzo wszechstronny. Był poetą, myślicielem i krytykiem. Jako czołowy przedstawiciel niemieckiego oświecenia został wizjonerem dla nowej świadomości mieszczaństwa. Jego teoretyczne i krytyczne pisma wyróżnia często dowcipno-ironiczny styl. Zastosowanie dialogu zaspokaja przy tym jego intencje, temat zawsze rozważa z wielu stron i także w argumentach adwersarza szuka śladów prawdy.

Teatr jako narodowe medium literackie pozostał w centrum jego zainteresowań. W 1749 roku razem z Myliusem założył pierwsze niemieckie czasopismo o tematyce teatralnej Beyträge zur Historie und Aufnahme des Theaters. Ambitny program czasopisma mający na celu obszerne przedstawie europejskiej tradycji teatralnej, począwszy od antyku aż do ich czasu, powinien pomóc w przezwyciężeniu narodowej stagnacji. Od 1754 roku prowadził czasopismo samodzielnie pod tytułem Theatralische Bibliothek. Komedia pozostawała jako rodzaj wyrażenia tematyki społecznej, dramaturgii i języka i od początku była ulubionym polem działalności teatralnej autora Die Juden i Der Freygeist (oba 1749 rok), które zdradzają ostrą i zaangażowaną obserwację swojego nowego środowiska. Utwory o Żydach jako „rezultat bardzo poważnego rozważania o haniebnym ucisku”, powstały jeszcze przed poznaniem Mosesa Mendelssohna, wzbudziły ze swoją odważną krytyką panującej dyskryminacji spodziewany sprzeciw.
Idea wolności - dla teatru przeciw dominacji francuskiego wzoru, dla religii od dogmatu Kościoła – ciągnie się jak czerwona nić przez całe jego życie. W związku z tym, opowiadał się za uwolnieniem wschodzącego mieszczaństwa od kurateli szlachty. W swoim istnieniu literackim zawsze troszczył się również o niezależność. Jego ideał życia jako wolnego pisarza był trudny do zrealizowania z powodu ograniczeń ekonomicznych. Podobnie spełzł na niczym projekt stworzenia w Hamburgu muzeum Deutsches Museum, który w 1768 roku próbował zrealizować z Johannem Christophem Bode.
W pismach teoretycznych i krytycznych dotyczących teatru i własnych dramatach próbuje doprowadzić do rozwoju nowego mieszczańskiego teatru w Niemczech. Zwrócił się przy tym przeciw panującej wówczas teorii literatury Johanna Christopha Gottscheda i jego uczniów. Przede wszystkim krytykował naśladowanie francuskich wzorów i wystawiał sztuki Shakespeare zamiast Corneille'a i Racine 'a. Lessing wprowadził w ogóle sztuki Shakespeare'a na scenę teatru niemieckiego. W pismach poetycko-tragicznych Briefwechsel über das Trauerspiel i Hamburgische Dramaturgie opowiadał się za powrotem do klasycznych zasad poezji Arystotelesa, zmienił jednak jego teorię o tragicznym efekcie litości i strachu, przy czym uznał za decydujące uczucie litości pisząc: „Der mitleidigste Mensch ist der beste Mensch“ (Litościwy człowiek jest najlepszym człowiekiem). W swoich tragediach kontynuował attycką tragedię, zwłaszcza w motywie ułudy, co powoduje upadek jego tragicznych bohaterek (Sara Sampson, Emilia Galotti) i jego tragicznego bohatera (Philotas). Pracował z wieloma grupami teatralnymi między innymi z Friederike Caroline Neuber.
Jego prace pokazują się nam dzisiaj jako prototypy dla późniejszego rozwoju niemieckiego dramatu mieszczańskiego. Miss Sara Sampson uważana jest jako pierwsza niemiecka tragedia mieszczańska, Minna von Barnhelm jako wzór dla wielu klasycznych komedii niemieckich, Nathan der Weise jako światopoglądowy dramat ideowy. Jego pisma teoretyczne Laokoon i Hamburgische Dramaturgie ustalają nowe kryteria dla dyskusji estetycznej i literacko-teoretycznych zasad.
W pismach religijno-filozoficznych Gotthold Ephraim Lessing argumentuje przeciw wierze w objawienie i przeciw trzymaniu się „litery” Biblii przez panujące opinie ekspertów. Przeciwstawia temu zaufanie w „chrześcijański rozsądek”, który został oparty na duchu religii. Wierzył, że ludzki rozum, poparty przez krytykę i sprzeciw, będzie rozwijał się bez pomocy boskiego objawienia.

Aby pobudzić do dyskusji przeciw ortodoksyjnym, „należących do litery prawa”, publikował w latach 1774-1778 Fragmente eines Ungenannten, co doprowadziło do tzw. sporu "Fragmentenstreit". Jego głównym przeciwnikiem w tym sporze był pastor Johann Melchior Goeze. Lessing wydał między kwietniem a lipcem 1778 roku serię pism Hermanna Samuela Reimarusa skierowanych przeciw Goeze pt. Anti-Goeze.
Poza tym występował w licznych dyskusjach z przedstawicielami luterańskiej ortodoksji opowiadając się za tolerancją wobec innych religii. Tę postawę zaprezentował także w dramacie Nathan der Weise (Nathan mędrzec), gdy zostały mu zabronione dalsze teoretyczne publikacje. W piśmie Die Erziehung des Menschengeschlechts spójnie wyjaśnił swoje stanowisko. Zainspirowany przez Jean'a de La Fontaine'a tworzył także bajki z postaciami zwierząt, w których zastosował nową koncepcję oświeceniową i metafizyczną. I tak na przykład w bajce Der Rabe und der Fuchs (Kruk i lis) pochlebstwo nie zostaje nagrodzone jak to było w pierwotnej formie, lecz zostaje surowo ukarane w celu sprawiedliwości moralnej.

Dzieła (wybór)

• Beyträge zur Historie und Aufnahme des Theaters, Stuttgart, 1750.
• Kleinigkeiten, Frankfurt ; Leipzig, 1751.
• Schrifften / 1: [Lieder. Oden. Fabeln. Sinngedichte. Fragmente], Berlin, 1753.
• Lustspiele, Berlin, 1767.
• Zur Geschichte und Litteratur, Braunschweig, 1773-1793.
• Das Testament Johannis: ein Gespräch, Braunschweig, 1777.
• Anti-Goeze: D.i. Nothgedrungener Beyträge zu den freywilligen Beyträgen des Hrn. Past. Goezer ... Braunschweig, 1778.
• Nathan der Weise: Ein Dramatisches Gedicht, in fünf Aufzügen, Berlin, 1779.
• Die Erziehung des Menschengeschlechts, Berlin, 1780.

Literatura

• Barner, Wilfried, „Lessing, Gotthold Ephraim“, w: Neue Deutsche Biographie tom 14 (1985), strony 339-346, online.
• Redlich, „ Lessing, Gotthold Ephraim“, w: Allgemeine Deutsche Biographie tom 19 (1884), strony 756-802, online.
• Franz Mehring: Die Lessing Legende. Dietz, Stuttgart 1893 (Internationale Bibliothek 17).

Linki

• Artykuł "Gotthold Ephraim Lessing", w wikipedia.de, online.