Stefan Zweig

Stefan Zweig (ur. 28 listopada 1881 r. w Wiedniu; zm. 23 lutego 1942 r. w Petrópolis w stanie Rio de Janeiro w Brazylii) – austriacki poeta, prozaik, dramaturg i tłumacz. (wyznanie mojżeszowe)

Stefan Zweig2
Stefan Zweig.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec Moritz Zweig, właściciel fabryki tekstylnej; matka Ida Brettauer; brat Alfred; – ożenił się 1) w 1920 r. z rozwiedzioną Friderike von Winternitz urodzoną jako Burger (1882–1971), z którą rozwiódł się w listopadzie 1938 r., 2) w 1939 r. z Charlotte Altmann (1908–1942). krewny Arnold Zweig.

Życiorys

Stefan Zweig pochodził z zamożnej rodziny żydowskiej. Po zdanej w 1899 r. maturze w wiedeńskim gimnazjum »Gymnasium Wasagasse« studiował w latach 1900–04 filozofię, germanistykę i romanistykę na uniwersytecie w Wiedniu, z przerwą w semestrze letnim w 1902 r., kiedy studiował w Berlinie. Nawiązał tam kontakt z kręgiem literackim »Die Kommenden«. W 1902 r. zaczął pisać felietony do czasopisma »Neue Freie Presse«, którego współpracownikiem był do 1938 roku, a którego redaktorem był Theodor Herzl. Po publikowanych od 1897 r. wierszach w czasopismach »Deutsche Dichtung« (Berlin) i »Die Gesellschaft« (Monachium), wydał w 1901 r., zainspirowany przez Hugo von Hofmannsthala, tomik wierszy »Silberne Saiten«, a w 1904 r. pierwszą nowelę »Die Liebe der Erika Ewald«. W 1904 r. został doktorem filozofii po napisaniu dysertacji o filozofii francuskiego filozofa i historyka Hippolyte Taine (1828–1893) (Die Philosophie des Hippolyte Taine).

Stefan Zweig dużo podróżował, między innymi odwiedził w 1910 r. Indie Brytyjskie i Holenderskie Indie Wschodnie, jak również w 1912 r. Amerykę. W czasie tych podróży poznał wielu pisarzy i artystów, oraz zbierał autografy do swojej znanej kolekcji.

W czasie I wojny światowej Stefan Zweig pracował jako ochotnik w Archiwum Wojskowym w Wiedniu. Tam też od 1916 r. pracował, zmuszony do służby wojskowej, Rainer Maria Rilke, który jednak po badaniu lekarskim został z niej zwolniony. Zweig postanowił, także pod wpływem jednego ze swoich przyjaciół, francuskiego pacyfisty i pisarza Romain Rollanda (1866–1944), »rozpocząć własną wojnę przeciw zdradzie rozumu na rzecz aktualnej pasji mas«. W 1917 r. został urlopowany z wojska, później całkowicie zwolniony. Przeprowadził się do Zurychu, gdzie pracował jako korespondent czasopism: wiedeńskiego »Neue Freie Presse« oraz węgierskiego niemieckojęzycznego »Pester Lloyd«. Po zakończeniu wojny wrócił do Austrii i zamieszkał później w kupionym w 1917 r. zamku Paschinger Schlössl na górze Kapuzinerberg w Salzburgu, gdzie mieszkał przez 15 lat, do 1937 roku.

Postępująca inflacja i trudności w nabyciu książek w językach oryginalnych nasunęły mu myśl edycji literatury obcojęzycznej w wydawnictwie »Insel Verlag« jego lipskiego wydawcy, Antona Kippenberga (1874–1950) jako »Orbis Literarum«, która składała się z » Bibliotheca Mundi«, »Libri Librorum« i »Reihe Pandora«. Jednak publikacje te nie przyniosły oczekiwanych zysków i po kilku latach zostały zakończone.

Jako zaangażowany intelektualista Stefan Zweig opowiadał się przeciw nacjonalizmowi i rewanżyzmowi i głosił ideę zjednoczonej Europy. W tym czasie pisał wiele opowiadań, dramatów, nowel. Zbiór historycznych miniatur »Sternstunden der Menschheit« (1927) do dzisiaj zaliczany jest do jego książek, które odniosły największy sukces.

W 1928 r. Stefan Zweig podróżował po Rosji, gdzie dzięki staraniom Maksima Gorkiego (1868–1936), z którym korespondował, ukazały się w języku rosyjskim. Wydaną w 1931 r. książkę »Die Heilung durch den Geist« zadedykował Albertowi Einsteinowi. W 1933 r. napisał libretto do opery »Die schweigsame Frau« Richarda Straussa.

Po przejęciu władzy w 1933 r. w Niemczech przez nazistów wpływ tego odczuwalny był także w Austrii w formie terroru bombowego i wystąpień SA (Sturmabteilung). Przedstawiciele Austriackiej Partii Chrześcijańsko-Społecznej (niem. Christlichsoziale Partei Österreichs, CS) bronili się przed nacjonalizmem. 18 lutego 1934 r., kilka dni po pięciodniowych walkach toczonych między siłami Republikanischer Schutzbund, działających z ramienia Socjaldemokratycznej Partii Austrii (niem. Sozialdemokratischen Arbeiterpartei (SDAP)), a austrofaszystowskim rządem, czterech policjantów przeszukało dom zatwardziałego pacyfisty StefanaZweiga, gdyż został posądzony o przechowywanie broni Republikanischer Schutzbundu. Stefan Zweig zauważył, że przeszukanie przeprowadzone było tylko pro forma, ale dotknięty tym faktem po dwóch dniach wyjechał do Londynu. Jego książki trafiły w 1933 r. na listę pism przeznaczonych do spalenia, a w 1935 r. on sam trafił na listę zakazanych autorów w Trzeciej Rzeszy. Podobnie rzecz się miała z filmem powstałym na podstawie jego noweli »Brennendes Geheimnis«, który zabroniono pokazywać w kinach i operą »Die schweigsame Frau« (Milcząca kobieta) Richarda Straussa, którą zakazano wystawiać.

Przebywając w Londynie rozwiódł się w listopadzie 1938 r. z żoną, która pozostała a Salzburgu i w 1939 r. ożenił ze swoją sekretarką Charlotte Altmann (1908–1942). Jednak nie zaprzestał kontaktów z pierwszą żoną, z którą prowadził korespondencję i czasami spotykał.

Na początku II wojny światowej Stefan Zweig przyjął brytyjskie obywatelstwo. W lipcu 1939 r. przeprowadził się z Londynu do Bath, gdzie kupił dom. Tutaj rozpoczął pracę nad biografią pisarza francuskiego Honoré de Balzac. 26 września 1939 r. wygłosił w krematorium Golder's Green w Londynie mowę podczas ceremonii pogrzebowej swojego przyjaciela Sigmunda Freuda, która opublikowana została pt. »Worte am Sarge Sigmund Freuds«. Jednak obawiając się internowania wkrótce opuścił Wielką Brytanię i przez Stany Zjednoczone Ameryki, Argentynę i Paragwaj dotarł w 1940 r. do Brazylii, gdzie zamieszkał.

Dziennikarz i literaturoznawca Ulrich Weinzierl w wydanej w 2015 r. książce »Stefan Zweigs brennendes Geheimnis« (Wielka tajemnica Stefana Zweiga) krytycznie przytacza wypowiedź jego przyjaciela Benno Geigera (1882–1965), który twierdził, że Stefan Zweig był ekshibicjonistą. Potwierdzał to również Thomas Mann po jego śmierci. Weinzierl twierdzi ponadto, że Zweig został na tym nieomal przyłapany w parku schonbruńskim.

Wśród licznych przyjaciół Stefana Zweiga znajdowali się Hugo von Hofmannsthal, Rainer Maria Rilke, Sigmund Freud, Romain Rolland, Benno Geiger(1882-1965), Else Lasker-Schüler, Gerhart Hauptmann, Bruno Walter, Albert Schweitzer i Hermann Hesse, który nazwał go »mistrzem przyjaźni«. Romain Rolland w kwietniu 1919 r. w notatkach do pamiętnika napisał: »Nie znam wśród przyjaciół żadnego, który posiadałby głębszy i pobożniejszy kult przyjaźni niż Stefan Zweig – przyjaźń jest jego religią.«

Będąc na emigracji Stefan Zweig skarżył się w liście z 15 grudnia 1941 r. do przyjaciela na samotność, która go w ostatnich latach życia deprymowała i prowadziła do zwątpienia. Narastająca depresja spowodowała, że w nocy z 22 na 23 lutego 1942 r. Stefan Zweig razem z żoną popełnili samobójstwo przedawkowując środek nasenny, weronal. W pozostawionym liście pożegnalnym do przyjaciół napisał:
»Nim z własnej woli i przy zdrowych zmysłach pożegnam się z życiem, zmusza mnie to, do wykonania ostatniego obowiązku[…] Pozdrawiam wszystkich moich przyjaciół! Niech ujrzą jeszcze jutrzenkę, po długiej nocy! Ja, nazbyt niecierpliwy, pójdę przed wami.«

Twórczość

Stefan Zweig był autorem wielu wierszy, do których muzykę napisał m.in. Max Reger, nowel (Brennendes Geheimnis, 1911; Amok, 1922; Sternstunden der Menschheit, 1927), powieści, które do dzisiaj znajdują wielu czytelników i bazujących na historii opowiadań. Światowe uznanie przyniosły mu także pisane biografie (Romain Rolland, 1921; Joseph Fouché, 1929; Maria Stuart, 1935; Magellan, 1938; Balzac, wyd. pośmiertnie w 1946). Zgodnie z własnymi zainteresowaniami i za radą Richarda Dehmela stał się pośrednikiem między narodami dzięki tłumaczeniom m.in. dzieł Romain Rollanda (1866–1944), Paula Verlaine'a (1844–1896), Charles'a Baudelaire'a (1821–1867), a zwłaszcza belgijskiego poety Émile'a Verhaerena (1855–1916)

Wraz z wybuchem I wojny światowej nastąpiła u Stefana Zweiga  decydująca zmiana. W 1917 r. napisał antywojenny dramat »Jeremias« (pol. Jeremiasz), w którym wyraził własne uczucia związane z wojną i losami ludzi. W lecie 1918 r. napisał nowelę pacyfistyczną »Der Zwang« (1920, pol. Przymus), w której poruszył dylemat młodego malarza, przebywającego w Szwajcarii, powołanego listownie do służby wojskowej, a który w wyniku spotkania z rannym żołnierzem francuskim dezerteruje. Te i inne pisma Zweiga znalazły uznanie przede wszystkim u młodego pokolenia czytelników, któremu dały poczucie nadziei, wytyczyły nowy kierunek i stały się wzorem. Jego czytelnicy oczekiwali z niecierpliwością na nowe książki niezależnie od tego, czy to były nowele, w których opisywał procesy psychologiczne, czy wielkie biografie, w których przedstawiał określone losy ludzkie i wydarzenia z ich życia, czy mistrzowskie portrety Hölderlina, Kleista, Balzaca, Dickensa, Nietzschego i innych.

Ostatnią książką Stefana Zweiga »Die Welt von Gestern« (pol. Świat wczorajszy) z podtytułem »Erinnerungen eines Europäers« (Wspomnienia pewnego Europejczyka) ukazała się pośmiertnie w 1942 roku. Przedstawia ona prywatne losy pisarza połączone z obiektywnym spojrzeniem na kulturę starej Europy, ze szczególnym uwzględnieniem Wiednia i monarchii Austro–Węgierskiej. Obejmuje ona okres od przełomu wieków po II wojnę światową. Zweig opisuje w niej kulturę, modę, życie młodzieży, system wychowawczy, moralność seksualną, system wartości i społeczeństwo.

Światowy sukces Stefana Zweiga zaczął się od pierwszych nowel, był jednym z najczęściej tłumaczonych pisarzy. Także dzisiaj pojawia się wiele prac na jego temat w piśmiennictwie anglosaskim i słowiańskim m.in. polskim. Oprócz noweli »Schachnovelle« (1942, pol. Nowela szachowa), będącej wyrazem antyfaszystowskiej postawy i postępowych poglądów pisarza, najbardziej popularny pozostaje zbiór 14 historycznych miniatur »Sternstunden der Menschheit« (1927, pol. Gwiazdy ludzkości).

Na podstawie jego książek nakręcono wiele filmów w różnych latach:

  1. Amok. (1927,1934,1944)
  2. Angst. (1928,1936,1954,1978)
  3. Brennendes Geheimnis. (1923,1933,1977,1988)
  4. Brief einer Unbekannten. (1923,1943,1948)
  5. Das Genie einer Nacht. (1927)
  6. Georg Friedrich Händels Auferstehung. (1980)
  7. Das gestohlene Jahr. (1950)
  8. Das Haus am Meer. (1924)
  9. Das Lamm der Armen. (1978)
  10. Legende eines Lebens. (1954)
  11. Marie Antoinette. (1938)
  12. Rausch der Verwandlung. (1989)
  13. Schachnovelle. (1960,1973,1981)
  14. Ungeduld des Herzens. (1946,1980)
  15. Die unsichtbare Sammlung. (1953,1972)
  16. Verwirrung der Gefühle. (1979)
  17. Vierundzwanzig Stunden aus dem Leben einer Frau. (1931,1944,1952,1961,1965,1968)
  18. Volpone. (1947,1978)

Dzieła (wybór)

  • Silberne Saiten. Gedichte. 1901.
  • Die Liebe der Erika Ewald. Novellen. 1904.
  • Tersites. Ein Trauerspiel. In drei Aufzügen. 1907.
  • Brennendes Geheimnis. 1911.
  • Der verwandelte Komödiant. Ein Spiel aus dem deutschen Rokoko. 1913.
  • Jeremias. Eine dramatische Dichtung in neun Bildern. 1917.
  • Das Herz Europas. Ein Besuch im Genfer Roten Kreuz. 1918.
  • Der Zwang. Eine Novelle.1920.
  • Romain Rolland. Der Mann und das Werk. 1921.
  • Brief einer Unbekannten. 1922.
  • Amok. Novellen einer Leidenschaft. 1922.
  • Die gesammelten Gedichte. 1924.
  • Der Kampf mit dem Dämon. Hölderlin – Kleist – Nietzsche. 1925.
  • Joseph Fouché. Bildnis eines politischen Menschen. 1929.
  • Das Lamm des Armen. Tragikomödie in drei Akten. 1929.
  • Die Heilung durch den Geist. Mesmer – Mary Baker Eddy – Freud. 1931.
  • Triumph und Tragik des Erasmus von Rotterdam. 1934.
  • Die schweigsame Frau. Komische Oper in drei Aufzügen. Libretto. 1935.
  • Gesammelte Erzählungen 2 tomy, 1936.
  • Castellio gegen Calvin oder. Ein Gewissen gegen die Gewalt. 1936.
  • Der begrabene Leuchter. Novelle. 1937.
  • Ungeduld des Herzens. Roman. 1939.
  • Brasilien. Ein Land der Zukunft. 1941.
  • Schachnovelle.1942.
  • Die Welt von Gestern. Erinnerungen eines Europäers. 1942.

Literatura

  • Erwin Rieger: Stefan Zweig : der Mann und das Werk , Berlin : J. M. Spaeth, 1928.
  • Joseph Strelka: Stefan Zweig - freier Geist der Menschlichkeit, 1981.
  • Thomas Haenel: Psychologie aus Leidenschaft Stefan Zweig leben und Werk, 1995.
  • Ulrich Weinzierl: Stefan Zweigs brennendes Geheimnis. Zsolnay, Wien 2015.

Linki