Franz Schreker

Franz Schreker, właściwie Franz August Julius Schrecker (ur. 23 marca 1878 w Monaco; zm. 21 marca 1934 w Berlinie) – austriacki kompozytor, pedagog muzyczny, dyrygent, autor kilku oper, do których przeważnie sam pisał libretta. Jako kompozytor był przedstawicielem ekspresjonizmu. (wyznanie katolickie)

Franz Schreker, ok. 1911.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec: Ignácz Furencz (Ignaz Franz, pierwotnie Isak) Schrekker (1834–88, wyznanie mojżeszowe., od 1876 ewangelickie) z Goltschjenikau (Golčův Jeníkov, Böhmen), nauczyciel rysunku w Komorn, potem fotograf portrecista 1860-76 w Budapeszcie, 1876/77 w Brukseli, 1878/79 w Monaco, 1880 w Cilli, 1881 w Pola, od 1881 w Linzu, 1876 belgijski fotograf nadworny;
Matka: Eleonore (1854–1919) z Dobrova koło Slovenske Konjice, córka k.c. majora Augusta von Cloßmanna (1809–65) i baronowej Eleonore von Bretfeld zu Kronenburg (1813–57);
Żona: od 1909 sopranistka Maria (1892–1978), córka Paula Bindera (ur. 1845), właściciela hotelu w Wiedniu (Hotel Hammerand);
Dzieci: syn Imanuel (1914–71), przedsiębiorca, ostatni pobyt w Adelaidzie (Australia) i córka Haid (pierwotnie Ottilie) (1910–93).

Biografia i twórczość

Po wczesnej śmierci ojca rodzina zubożała. Matka z dziećmi przeprowadziła się, na przedmieścia Wiednia, do Döbling, gdzie prowadziła sklep wielobranżowy, aby wyżywić rodzinę. Dzięki stypendium Franz Schreker mógł od 1889 roku uczyć się gry na fortepianie, organach i teorii muzyki. W 1892 roku rozpoczął studia w Konserwatorium Wiedeńskim, gdzie jego nauczycielem kompozycji został Robert Fuchs, u którego lekcje brali także Hugo Wolf, Gustav Mahler i Alexander Zemlinsky. Podczas okresu studenckiego komponował przede wszystkim pieśni, muzykę chóralną i kameralną oraz kilka utworów symfonicznych. Utrzymane one były stylistycznie w faworyzowanej w Konserwatorium Wiedeńskim tradycji Johannesa Brahmsa, ale w wrażliwości niuansów harmonicznych wychodziły już poza ten wzór. Pierwsza opera Schrekera Flammen (Płomienie) do tekstu przyjaciółki Dory Leen (właściwie Dora Pollak, 1880-1942 deportowana) – w wersji na głosy i fortepian miała prapremierę w 1901 roku w Wiedniu – tkwi jeszcze w późnym romantyzmie.

W kolejnej operze Der ferne Klang (Odległy dźwięk) powstałej ok. 1903–10 Franz Schreker odważył się na eksperyment z psychologicznym teatrem muzycznym o własnym charakterze. Inspiracje do tego dramatu artystycznego, który przedstawia braki w sferze socjalnej takie jak prostytucja i stręczycielstwo, otrzymał z współczesnej literatury członków grupy literackiej Młody Wiedeń (Junge Wien) Hermanna Bahra, Hugo von Hofmannsthala, Arthura Schnitzlera, jak również z nowego obrazu człowieka, jeszcze młodej wówczas psychoanalizy Zygmunta Freuda. Poza tym w jego pracach pojawia się też wpływ Otto Weiningera. Także w muzyce do Der ferne Klang pojawiają się nowości muzyczne. Późniejsza premiera w 1912 roku pod kierownictwem Ludwiga Rottenberga, w chętnej do eksperymentowania operze we Frankfurcie nad Menem, stała się wielkim sukcesem i postawiła Schrekera w jednym rzędzie z czołowymi kompozytorami operowymi tego okresu.

W 1907 roku Franz Schreker założył w Wiedniu chór filharmoniczny, z którym wykonywał przede wszystkim nową muzykę Arnolda Schönberga, Mahlera, Zemlinskyego, Delhisa i innych. Tutaj poznał także swoją późniejszą żonę, sopranistkę Marię Binder. Apogeum pracy Franza Schrekera jako kierownika chóru filharmonicznego była prapremiera w 1913 roku oratorium Gurre-Lieder Schönberga. W 1912 roku powołano Schrekera do Konserwatorium Wiedeńskiego jak nauczyciela kompozycji. W 1913 roku otrzymał tytuł profesora. W następnych latach komponował przeważnie opery, do których sam pisał też teksty. Dla psychologicznego teatru muzycznego wybierał przeważnie baśniowe i historyczne materiały. W celu przedstawienia psychicznych sytuacji krańcowych posługiwał się nowego rodzaju technikami naśladowania procesów świadomości poprzez zabiegi harmoniczne i formalne, które rozwijały ideę Wagnerowskiego okresu poetycko-muzycznego, jego sposób traktowania głosów śpiewających i motywacyjnej pracy tematycznej. Poza tym wielorakie i zróżnicowane barwy dźwięków orkiestry otrzymały samodzielną wartość semantyczną. Pełne kunsztu instrumentacje Schrekera, jego subtelne mieszaniny przyniosły mu miano „czarodzieja dźwięku”. Jego pozycję czołowego niemieckojęzycznego kompozytora operowego obok Richarda Straussa ugruntowały szczególnie opery Die Gezeichneten (Stygmatyzowani) i Der Schatzgräber (Poszukiwacz skarbów).

W 1920 roku powołany został na dyrektora Wyższej Szkoły Muzycznej w Berlinie i otrzymał w ten sposób najbardziej wpływowe stanowisko w życiu kulturalnym Republiki Weimarskiej. Z klasy kompozycji Franza Schrekera wyszli m.in. Berthold Goldschmidt, Alois Hába, Jascha Horenstein, Rudolf Kolisch, Ernst Křenek, Felix Petyrek, Artur Rodziński, Hans Schmidt-Isserstedt, Ignace Strasfogel, Rudolf Wagner-Régeny i Grete von Zieritz.

Od połowy lat 20-tych Franz Schreker był co raz bardziej krytykowany przez swoich uczniów i prasę. Zmieniającym się gustom po I wojnie światowej, które nastawione były teraz na Nową Rzeczowość, nie odpowiadał zbytkowny teatr muzyczny Schrekera. Jednak w jego późnych dziełach, których punktem zwrotnym była premiera w 1924 r. w Kolonii opery Irrelohe, można dostrzec coraz intensywniejsze angażowanie się w nowe kierunki stylistyczne. Der singende Teufel (Śpiewający diabeł, 1928) pokazuje miejscami ostrą linearną polifonię, a w Christophorus (Krzysztof, 1925-29) Schreker podjął elementy kabaretu i jazzu oraz zajął się techniką dwunastotonową swojego przyjaciela Arnolda Schönberga.

Grób Franza Schrekera, Hüttenweg 47, Waldfriedhof Dahlem w Berlinie.
Źródło: Wikimedia Commons

Po przejęciu władzy w 1933 roku przez reżim nazistowski jego twórczość została uznana za „sztukę zdegenerowaną” („entartete Kunst”), w związku z czym nie odbyła się zaplanowana we Fryburgu w Bryzgowi premiera opery Christophorus. Premiera ostatniej opery Franza Schrekera Der Schmied von Gent (Kowal z Gandawy) w 1932 roku zakłócona została przez nacjonalistyczne demonstracje. Gdy odmówił zwolnienie z konserwatorium nauczycieli żydowskiego pochodzenia, został zmuszony do dymisji i z małą rentą przeszedł na emeryturę. Usiłował emigrować z Niemiec, w czym przeszkodził mu doznany w grudniu 1933 roku ciężki udar mózgu, w wyniku którego zmarł 21 marca 1934 w Berlinie.

Po 1945 roku Franz Schreker został zapomniany. Dopiero głośna inscenizacja opery Gezeichneten (Stygmatyzowani) w 1979 roku we Frankfurcie nad Menem przygotowała grunt do jego ponownego odkrycia. Odtąd opery Schrekera regularnie znajdują się w repertuarze oper, a muzykologia otworzyła dzięki intensywnym badaniom o kompozytorze nowe drogi do jego zrozumienia. Założona w 1986 roku przez Christophera Haileya „Franz Schreker Foundation” wspiera badania życia Schrekera i jego dzieł oraz przygotowuje ich nowe wydania.

Dzieła (wybór)

Opery

Flammen (Płomienie), 1901.
Der ferne Klang (Odległy dźwięk), ok. 1903–10
Das Spielwerk und die Prinzessin, (Kurant i księżniczka), 1908–12
Die Gezeichneten (Stygmatyzowani), 1911–15
Der Schatzgräber (Poszukiwacz skarbów), 1915–18
Irrelohe, 1919–22
Der singende Teufel (Śpiewający diabeł), 1924–28
Christophorus oder Die Vision einer Oper (Krzysztof, albo wizja opery), 1924–28
Der Schmied von Gent (Kowal z Gandawy), 1929–32
Memnon (tylko szkic), 1933–34

Utwory chóralne

Auf dem Gottesacker, motet, przed 1899
Der Holdestein na sopran, bas, chór mieszany i orkiestrę (lub fortepian), przed 1899
Schlehenblüte na chór męski, do tekstu Rudolfa Baumbacha, przed 1899
Versunken na chór męski, do tekstu Rudolfa Baumbacha, przed 1899
Der 116. Psalm, op.6 (Psalm 116) na chór żeński na 3 głosy, organy i orkiestrę, 1900
Gesang der Armen im Winter na chór mieszany, 1902
Schwanengesang, op.11 na chór mieszany i orkiestrę, 1902

Pieśni

Zwei Lieder auf den Tod eines Kindes, op. 5,według Mia Holm, 1895
Lied der Fiorina, 1896
Zwei Liebeslieder, 1897
Vier Lieder, według Mia Holm, 1898
Drei Lieder von Vincenz Zusner, 1899
Acht Lieder, op. 7 1898-1900
Ave Maria na głos i organy, 1902
Ave Maria II na głos i organy, 1902
Fünf Lieder, op. 3, według Paula Heyse, 1902
Zwei Lieder, op. 2, 1904
Fünf Lieder, op. 4, 1904
Vergangenheit, według Nikolausa Lenau, 1906
Das feurige Männlein, według Alfonsa Petzolda, 1915
Vom ewigen Leben na sopran i orkiestrę, według Walta Whitmana

Utwory orkiestrowe

Liebeslied na orkiestrę smyczkową i harfę (zaginiony), 1896
Scherzo, 1899
Scherzo na orkiestrę smyczkową, 1900
Romantische Suite op. 14, 1903
Phantastische Ouvertüre op. 15, 1904
Festwalzer und Walzerintermezzo, 1908
Valse lente, 1908
Kammersymphonie (dla większej obsady jako Sinfonietta), 1916
Kleine Suite dla orkiestry kameralnej, 1928
Vier kleine Stücke dla dużej orkiestry, 1929–1930

Literatura

Ulrike Kienzle: Schreker, Franz August Julius w: Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 23, Duncker & Humblot, Berlin 2007, ISBN 978-3-428-11204-3, s. 540–542.

: Autor: Roman Penkała