Peter Hacks

Peter Hacks (ur. 21 marca 1928 we Wrocławiu (wówczas niem. Breslau); zm. 28 sierpnia 2003 w Groß Machnow) – niemiecki dramaturg, poeta i eseista. W latach 60-tych XX wieku stworzył tzw. „klasykę socjalistyczną”. Uważany jest za najwybitniejszego dramaturga NRD. Jego sztuki wystawiano również w RFN. Największy sukces odniosła pięcioaktowa sztuka jednego autora Rozmowa w domu państwa Stein o nieobecnym panu von Goethe (tyt. oryg. Ein Gespräch im Hause Stein über den abwesenden Herrn von Goethe).

Peter Hacks (1956).
Źródło: Wikimedia Commons

Życiorys

Peter Hacks spędził dzieciństwo i młodość we Wrocławiu, gdzie jego ojciec pracował jako adwokat. Po Służbie Pracy Rzeszy (niem. Reichsarbeitsdienst) usiłował w końcowej fazie wojny uniknąć służby wojskowej, w wyniku czego został więźniem Waffen-SS, a następnie na krótko amerykańskim jeńcem wojennym. W marcu 1946 r. zdał maturę w Carl-Duisberg-Gymnasium w Wuppertalu. Następnie studiował literaturę niemiecką, teatrologię, filozofię i socjologię w Monachium. Dzięki pracy na temat biedermeierowskiej sztuki teatralnej uzyskał w 1951 r. stopień doktora filozofii. Od 1951 do 1955 r. żył jako pisarz w Monachium, razem z Jamesem Krüssem pracował dla tamtejszej rozgłośni radiowej i występował z własnymi tekstami w kabarecie. Nawiązał kontakt z Erichem Kästnerem, Thomasem Mannem i Bertoltem Brechtem, którego zapytał, czy nie należałoby przenieść się do NRD. Brecht mu tego ani nie odradzał, ani nie zalecał. W 1954 r. otrzymał za pierwszy wystawiony dramat Eröffnung des indischen Zeitalters poważaną wówczas nagrodę Dramatiker-Preis der Stadt München.

W 1955 r. Peter Hacks, z poślubioną w międzyczasie pisarką Anną Elisabeth Wiede, zamieszkał w NRD i dzięki pomocy Brechta osiadł w Berlinie, gdzie początkowo pracował dla jego Berliner Ensemble. Jednak nie doszło do trwałej współpracy z Brechtem. Od 1960 r. pracował jako dramaturg w Deutsches Theater w Berlinie, na scenie którego wystawiono liczne jego sztuki. W osobie tamtejszego dyrektora artystycznego Wolfganga Langhoffa miał wielkiego orędownika. Inscenizacja sztuki Die Sorgen und die Macht wywołała w 1962 r. falę krytyki niektórych funkcjonariuszy SED, co spowodowało, że w następnym roku Hacks zrezygnował z posady dramaturga w Deutsches Theater i ponownie żył jako niezależny pisarz.

W tym samym czasie, kiedy miał miejsce skandal wokół Die Sorgen und die Macht, Peter Hacks odniósł pierwszy wielki sukces teatralny dzięki inscenizowanej przez Benno Bessona sztuce Der Frieden (według Arystofanesa). Kolejne wielkie sukcesy odniosły wystawiane na teatralnych scenach NRD i RFN sztuki Die schöne Helena (1964, według Henriego Meilhaca i Ludovica Halévy'ego, muzyka: Jacques Offenbach), Amphitryon (1967), Adam und Eva (1972) i Jahrmarktsfest zu Plundersweilern (1973, według Johanna Wolfganga von Goethego). Światowym sukcesem okazała się Rozmowa w domu państwa Stein o nieobecnym panu von Goethe (tyt. oryg. Ein Gespräch im Hause Stein über den abwesenden Herrn von Goethe, 1974), którą inscenizowano 190 razy, w tym 170 razy na scenach niemieckojęzycznych, jak również w 12 innych krajach.

Stosunek NRD do Hacksa pozostawał jednak sprzeczny. Przez wielu funkcjonariuszy i kolegów poetów nadal był postrzegany jako poeta „mieszczański” względnie „arystokratyczny”, ale dzięki swoim sukcesom zdobywał coraz większe uznanie: w 1964 r. został wybrany do P.E.N.-Zentrum NRD, w 1972 do Akademii Sztuk NRD, w 1974 otrzymał Nagrodę Państwową Niemieckiej Republiki Demokratycznej II klasy, a trzy lata później I klasy.

Na początku lat 60-tych Peter Hacks cenił i wspierał Wolfa Biermanna, był z nim nawet „luźno zaprzyjaźniony”, ale potem coraz bardziej się wobec niego dystansował. Po ekspatriacji Wolfa Biermanna w 1976 r. krytykował jego troskę o budowę socjalizmu jako niewiarygodną. Hacks twierdził, że Biermann przeceniał siebie zarówno jako twórcę piosenek, jak również jako myśliciela politycznego: „Im więcej brał na siebie, tym bardziej jego sztuka, wraz z wierszem i gitarą, potrzebowała skandalu.” Zostało to powszechnie zrozumiane jako jednoznaczne poparcie dla ekspatriacji. W wyniku tego Peter Hacks był ostro krytykowany i bojkotowany przez krytyków ekspatriacji na Wschodzie i wielu przedstawicieli zachodniego establishmentu artystycznego, a przedstawienia sztuk jego autorstwa zostały odwołane w Niemczech Zachodnich.

Hacks nie potraktował końca NRD jako okazji do zdystansowania się od swoich komunistycznych przekonań. W 1991 r. wystąpił z Akademii Sztuk i wzbraniał się przed uczestniczeniem w kulturalnym życiu zjednoczonych Niemiec, chociaż nadal pisał. Pod koniec lat 90-tych znów stał się bardziej widoczny, zwłaszcza na „scenie lewicowej”. Publikacje jego esejów, wierszy i późnych dramatów znalazły szerokie uznanie, a ostatnie wydanie dzieł z 2003 r. bardzo chwalono. Peter Hacks zmarł w tym samym roku w swoim domu w Groß Machnow. Pochowany został na Cmentarzu Francuskim (niem. Französischer Friedhof) w Berlinie.

Poglądy

Estetyka

Od 1954 r. Peter Hacks był pod wpływem estetyki Brechta, ale na początku lat 60-tych zwrócił się ku klasyce. Tendencją estetyki brechtowskiej, która pojmuje formę dzieła sztuki jako coś czysto zewnętrznego, czyli coś, co jedynie zasłania treść, jest praktyka artystyczna, która w celu lepszego promowania i rozwijania treści dzieła sztuki często zmierza w szczegółach do rozbicia tradycyjnych form. W tym ujęciu tradycyjne środki rzemiosła artystycznego są rozumiane jako wyraz dawnych warunków społecznych, a nowsza produkcja artystyczna jest przez to zwykle uważana za lepszą, bo bardziej zaawansowaną. W przeciwieństwie do tego Hacks rozwinął – początkowo w oparciu o dzieła Shakespeare'a i dramat grecki, a później w teoretycznym odwołaniu się przede wszystkim do Arystotelesa, Hegla, Goethego, Schillera i Lukácsa – ideę, że forma stanowi swoiste istnienie treści, i że obie nie wykluczają się wzajemnie, lecz nie mogą istnieć bez siebie. Wiązało się z tym odrzucenie idei, które chciały widzieć sztukę w bezpośredniej służbie polityki czy nauki. W piśmie Kunst und Revolution (1971, Sztuka i rewolucja) napisał: „Trzeba przyznać, że sztuka jest pewną bronią. Co prawda, młotek to broń. Według Arystotelesa nie wynika z tego, że sztuka musi być młotkiem. Wynika z tego raczej, że im lepsza jest sztuka, tym lepszą jest bronią.”

Nieodłącznym elementem tej koncepcji było odrzucenie przez Hacksa romantyzmu, którego korzenie widział w ciemnocie politycznej, irracjonalnym myśleniu i estetycznej niezdolności lub niechęci. Odrzucał także modernizm, który był dla niego kontynuacją romantycznych linii tradycji w XX wieku. Dla Hacksa upadek poetyckiego rzemiosła, zanegowanie pojęcia gatunku i dzieła, utrata roszczenia do zabawiania publiczności były przejawami ducha czasu, który uważał za barbarzyński.

Stałym elementem w jego estetycznym myśleniu była refleksja nad kwestią gatunku. Gatunki są dla niego „narzędziem sztuki”, a „kto to narzędzie rozumie, rozumie też jego produkt”. Zrozumienie gatunku jest w interesie jak najlepszej produkcji sztuki. Gatunki, które Hacks badał – czasem szerzej, czasem krócej – to dramat, libretto, poemat, pieśń, ballada, dramat baśniowy i pornografia.

Światopogląd i polityka

U Hacksa obraz świata jest bezwzględnie związany z rozumem, przez który należy rozumieć nie tylko ogólną przyjemność z myślenia i niechęć do tego, co irracjonalne, ale także silne zainteresowanie osiąganiem rezultatów za pomocą myślenia. Rozważania teoretyczne nie były celem samym w sobie dla Hacksa, który zdecydowanie odrzucał pozytywizm, ale zawsze miały na celu stworzenie teorii, które pogłębiałyby wiedzę o przedmiocie i tylko w ten sposób mogły oddziaływać na świat.

Od początku lat 50-tych Peter Hacks reprezentował poglądy marksistowskie. Po zamieszkaniu w NRD przez całe życie angażował się w politycznych i państwowych organizacjach socjalistycznego ruchu robotniczego. Jednak przez całe życie pozostał wolnomyślicielem. Rozwinął własne wyobrażenie o sztuce, filozofii, polityce i historii. Na przykład w książce Schöne Wirtschaft (Piękna gospodarka) stosuje on kategorie marksowskiej teorii ekonomii do warunków produkcji i sprzedaży dzieł sztuki, co jednocześnie pokazuje ograniczenia tej teorii dla tej dziedziny. Wzorcowy dla jego stanowiska w tradycji marksistowskiej jest osąd Hacksa na temat absolutyzmu, w którym widział, w przeciwieństwie do tego, co zwykle dzieje się w tradycji marksistowskiej, niezależną formację społeczną, którą należy odróżnić od feudalizmu i kapitalizmu, które historycznie miały prawo istnieć. Chociaż pogląd Hacksa nie odbiegał daleko od idei Marksa i Lenina, to więcej czerpał z Hegla niż Marksa. Jedynie w i przez państwo mają ludzie szansę urzeczywistnić swoje powszechne i szczególne interesy. Marksistowska teza o „śmierci państwa” była dla Hacksa do przyjęcia tylko w sensie zniesienia państwa na drodze jego doskonałości. W tym sensie je akceptował, przez co pośredniczył między poglądami Marksa i Lenina a poglądami Hegla.

Peter Hacks był zwolennikiem Waltera Ulbrichta, szczególnie jego polityki od VI zjazdu SED i związanym z nim Nowym Ekonomicznym Systemem Planowania i Zarządzania (niem. Neues Ökonomisches System der Planung und Leitung), który postrzegał jako początek pełnego rozwoju społeczeństwa socjalistycznego. W związku z tym odrzucił obalenie Waltera Ulbrichta w 1971 roku przez Ericha Honeckera i związaną z tym zmianę polityki. Jedną z wielu sprzeczności w życiu Hacksa jest to, że w epoce Ulbrichta był o wiele bardziej narażony na krytykę ze strony SED i o wiele mniej uznany jako poeta NRD niż w epoce Honeckera. Następująca stagnacja w NRD po przejęciu władzy przez Honeckera zrodziła w nim kryzys świadomości. W latach sześćdziesiątych, zachęcony pozytywnym rozwojem gospodarczym NRD, był nadal zasadniczo przekonany, że socjalizm zwycięży w walce systemowej wyłącznie dzięki swojej przewadze w zakresie siły produkcyjnej. W latach 70-tych nurtowało go pytanie, jak można zapobiec lub odwrócić spadek jakości, jaki nastąpił od Ulbrichta do Honeckera.

Twórczość

Peter Hacks pisał przeważnie dramaty i zawsze podkreślał, że pisanie dramatów jest jedynym rzemiosłem, które rzeczywiście doskonale opanował. Tworzył przeważnie komedie, sporadycznie widowiska i napisał jedną tragedię (Jona. Ein Trauerspiel). Cechami charakterystycznymi jego sztuk są na ogół duża lekkość, humor, bogactwo myśli, językowa elegancja i umiejętne, ale niezbyt rozgałęzione prowadzenie fabuły. Wraz z wiekiem pojawiała się w jego sztukach mniejsza ilość postaci. Większość jego bohaterów jest nosicielami bardzo indywidualnej filozofii i jest odpowiednio dopracowana jako jednostki charakterologiczno-duchowe. W przeciwieństwie do Brechta, Hacks nie tyle dbał o pokazanie na scenie działania społecznych konieczności, w które wpędzani są bohaterowie, lecz pozostawiał swoim bohaterom pole do decyzji, nie konstruując na swojej scenie świata bez praw i ograniczeń. W zakresie dramaturgii odwoływał się przede wszystkim do dwóch linii tradycji: eurypidejskiej i szekspirowskiej, które uważał za najważniejsze w światowej literaturze dramatycznej.

Potrzeba politycznego, filozoficznego i przede wszystkim estetycznego samookreślenia skłoniła Hacksa do pisania esejów. Jeśli chodzi o ich projektowanie, jest on bardzo bliski tradycji francuskiej. Eseje są pisane z myślą o czytelności. Język jest zachwycający, płynny i opisowy. Z kolei pod względem struktury esejów i ich treści Peter Hacks wpisuje się bardziej w tradycję niemiecką. Jego roszczenie do systematycznego przemyślenia trudnych tematów i dar rozwijania teorii w sposób dramatyczny nadały jego esejom finezję struktury i poziom teoretyczny rzadko spotykany wśród współczesnych pisarzy.

Dramaty

Eröffnung des indischen Zeitalters, München 1954.
Die Schlacht bei Lobositz, Berlin 1955.
Der Müller von Sanssouci, Berlin 1957.
Die Kindermörderin, Berlin 1957.
Die Sorgen und die Macht, 1959–1962: trzy wersje, prapremiera 1960, Theater der Bergarbeiter Senftenberg.
Moritz Tassow, 1961, prapremiera 1965, Volksbühne Berlin.
Der Frieden (według Arystofanesa), 1962, prapremiera 1962, Deutsches Theater Berlin.
Polly oder Die Bataille am Bluewater Creek (według Johna Gaya), 1963, prapremiera 1965 Landestheater Halle/S.
Die schöne Helena (według Jacques'a Offenbacha), 1964, prapremiera 1964, Deutsches Theater Berlin/Kammerspiele.
Margarete in Aix, 1966, prapremiera 1969, Theater Basel.
Amphitryon, 1967, prapremiera 1968, Deutsches Theater Göttingen.
Noch einen Löffel Gift, Liebling? Komische Kriminaloper. Muzyka: Siegfried Matthus. prapremiera 1972, Komische Oper Berlin.
Prexaspes, 1968, prapremiera 1976, Staatsschauspiel Dresden.
Omphale, dramat i libretto dla Siegfrieda Matthusa, 1969, prapremiera 1970, Städtische Bühnen Frankfurt am Main.
Drama, 1969, prapremiera 1970, Städtische Bühnen Frankfurt am Main.
Oper, 1974. Muzyka: Siegfried Matthus. prapremiera 1976, Weimar.
Numa, 1971, 2 wersja 2002.
Adam und Eva, 1972, prapremiera 1973, Staatsschauspiel Dresden.
Die Vögel (libretto według Aristofanesa, 1973, prapremiera 1980, Staatsschauspiel Dresden.
Das Jahrmarktsfest zu Plundersweilern (według Johanna Wolfganga von Goethego), 1973, prapremiera 1975, Deutsches Theater Berlin / Kammerspiele.
Ein Gespräch im Hause Stein über den abwesenden Herrn von Goethe, 1974, prapremiera 1976, Staatsschauspiel Dresden (pol. wyd. 1977 „Rozmowa w domu państwa Stein o nieobecnym panu von Goethe” : sztuka w dwóch częściach : prapremiera polska w czerwcu 1978, Teatr "Ateneum" im. Stefana Jaracza w Warszawie).
Rosie träumt, 1974, prapremiera 1975, Maxim-Gorki-Theater Berlin.
Die Fische, 1975, prapremiera 1978, Deutsches Theater Göttingen
Senecas Tod, 1977, prapremiera 1980, Deutsches Theater Berlin/Staatsschauspiel Dresden.
Pandora (według Johanna Wolfganga von Goethego), 1979, prapremiera 1982, Deutsches Theater Göttingen.
Musen, 1979, prapremiera 1983, Bühnen der Stadt Magdeburg.
Die Binsen, 1981, prapremiera 1985, Theater im Palast Berlin.
Barby, 1982 (według „Er ist wieder da” Rudiego Strahl), prapremiera Halle 1983.
Fredegunde, 1984, prapremiera 1989, Staatstheater Braunschweig.
Jona, 1986, prapremiera 2009, Schauspiel Wuppertal.

Literatura

Felix Bartels: „Leistung und Demokratie. Genie und Gesellschaft im Werk von Peter Hacks”. Mainz 2010, ISBN 978-3-940884-41-1.
Gottfried Fischborn: „Peter Hacks und Heiner Müller. Essay”, Mainz 2012.
Ronald Weber: „Peter Hacks – Leben und Werk”, Berlin 2018.

Linki

Peter Hacks, w: de.wikipedia.org, online.

: Autor: Roman Penkała