Paul de Man

Paul de Man, właściwie Paul Adolph Michel de Man (ur. 6 grudnia 1919 w Antwerpii; zm. 21 grudnia 1983 w New Haven (Stany Zjednoczone Ameryki)) – pochodzenia belgijskiego amerykański teoretyk literatury, krytyk literacki i filozof zaliczany do tzw. szkoły Yale dekonstrukcjonizmu.

Życiorys

Paul de Man wywędrował w 1952 roku jako student do Stanów Zjednoczonych Ameryki, gdzie na Uniwersytecie Harwardzkim doktoryzował się pracą na temat Stéphane'a Mallarmé i Williama Butlera Yeatsa. Początkowo wykładał literaturę francuską w Bard College w Annandale-on-Hudson w Nowym Jorku. Od 1960 do 1966 roku uczył na Uniwersytecie Cornella, w latach 1967–1970 na Uniwersytecie Zuryskim i Uniwersytecie Johnsa Hopkinsa w Baltimore. W 1970 roku powołano go na Uniwersytet Yale, gdzie na wydziale literatury francuskiej i porównawczej pracował do śmierci jako profesor. W 1973 roku został członkiem American Academy of Arts and Sciences.

Po jego śmierci, odkrycie w 1987 roku około 200 artykułów, które zredagował dla belgijskich gazet kolaboracyjnych Le Soir i Het Vlaamsche Land w trakcie drugiej wojny światowej – część z nich ma charakter antysemicki, szczególnie artykuł z 4 marca 1941 roku Les Juifs dans la littérature actuelle (Żydzi w współczesnej literaturze) – zrodziło wiele kontrowersji.

Teoria Paula de Mana

W 1966 roku podczas konferencji dotyczącej strukturalizmu na Uniwersytecie Johnsa Hopkinsa w Baltimore Paul de Man spotkał Jacques'a Derrida, z którym się zaprzyjaźnił. Zainteresowania Paula de Mana skupiały się na immanentnych sprzecznościach tekstów literackich, które polegają na tym, że są zarówno retoryczne jak i logiczne. Tekst coś mówi, chce coś przekazać, wyjaśnić itd. – to jest jego aspekt logiczny. Aby to jednak osiągnąć musi posłużyć się środkiem, który posiada pewną siłę perswazji, a zatem przede wszystkim postać retoryczną. Jest to często powtarzana teza Paula de Mana, według której ten podwójny charakter nieuchronnie prowadzi do autodestrukcji tekstu, ponieważ jego treść retoryczna podważa tę logiczną. W większości interpretacji doszedł do wniosku, że środki językowe używane przez tekst mówią coś zupełnie przeciwnego niż to, co tekst logicznie chce przekazać – jest to dialektyka ślepoty i zrozumienia (Blindness and Insight, Nowy Jork 1971). Ponieważ język może składać obiekty logiczne tylko z funkcji retorycznych, zawsze ukrywa obiekt, który chce pokazać.

Wyjątek dotyczy tylko tekstów literackich. Ponieważ teksty takie od początku znają swoją retorykę, znają środki, za pomocą których działają, mają przewagę w postaci „oporności” języka wobec prawdy logicznej. Literatura zajmuje się właśnie tematem „ślepoty” i dlatego może ją świadomie omijać. Teksty literackie mają zdolność pokazania na samych sobie, w jaki sposób język może zmieniać postrzeganie rzeczywistości. Ponieważ próba interpretacji tekstów sama w sobie jest jedynie ich funkcją retoryczną, próba zdefiniowania figury retorycznej w jednoznacznym sensie prowokuje co najwyżej „błędne odczytanie”. W artykule "Krytyka i kryzys" z 1967 r. stwierdził, że o ile dzieła literackie traktowane są raczej jako fikcje niż faktyczne narracje, to ilustrują one rozdarcie między symbolem a jego znaczeniem: literatura „nic nie znaczy”, ale krytyka wymyka się tej charakterystyce, ponieważ ujawnia „nicość ludzkich spraw” (the nothingness of human matters). Paul de Man cytuje Rousseau na ten temat i powraca do niedawnego opracowania Jacques'a Derrida na temat tego autora. Później zauważył, że odmowa przyznania, że literatura „nic nie znaczy”, była przyczyną tego, że angielskie wydziały stały się „dużymi organizacjami służącymi wszystkiemu oprócz własnego celu” (The Return to Philology): studiowanie literatury stało się sztuką zastosowania psychologii, polityki, historii lub innych dyscyplin do tekstu literackiego, w celu uczynienia go „czymś znaczącym”. Tylko dekonstruktywna lektura, która rozpoznaje alegoryczny charakter czytania tekstów, może być tu wyjściem. Przykładem są tu analizy tekstów Friedricha Nietzschego, Rainera Marii Rilkego, Immanuela Kanta, Georga Wilhelma Friedricha Hegla, Friedricha Schillera, Jean-Jacques'a Rousseau, Marcela Prousta, Maurice'a Blanchota, Baudelaire'a, Percy'ego Bysshe Shelleya, Williama Wordswortha, Waltera Benjamina, Johna Keatsa, T.S. Eliota i Heinricha von Kleista.

Sposób krytyki językowej Paula de Mana jest bliski myślowo dekonstrukcjonizmowi Jacques'a Derrida oraz poststrukturalizmowi, ale w opozycji do postmodernizmu, o ile jego teoria zaprzecza historyczności tekstów. Metodologicznie, jego podejście można rozumieć jako radykalizację podejścia strukturalistycznego, która nawiązuje do procedur wczesnego rosyjskiego formalizmu.

Pisma (wybór)

• Les Dessins de Paul Valéry, 1948.
• Blindness and Insight: Essays in the Rhetoric of Contemporary Criticism, 1971.
• Allegories of Reading: Figural Language in Rousseau, Nietzsche, Rilke, and Proust, 1979.
• The Rhetoric of Romanticism, 1984.
• The Resistance to Theory, 1986.
• Critical Writings: 1953-1978, 1989.
• Romanticism and Contemporary Criticism: The Gauss Seminar and Other Papers, wydawcy E. S. Burt, Kevin Newmark, Andrzej Warminski, 1993.
• Aesthetic Ideology, wydawca Andrzej Warminski, 1996.

Literatura

• Jacques Derrida: Jacques Derrida: Mémoires : pour Paul de Man, Galilée, 1988.

Linki

Artykuł powstał na podstawie artykułów z francuskiej i niemieckiej Wikipedii.

Artykuł jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.