Otto Neurath

Otto Karl Wilhelm Neurath (ur. 10 grudnia 1882 w Wiedniu; zm. 22 grudnia 1945 w Oksfordzie w Anglii) – austriacki socjolog, ekonomista i filozof. W swoich pismach zajmował się ekonomią polityczną, teorią nauki i filozofią społeczną. Na szczególną uwagę zasługuje jego rewolucyjne podejście do teorii komunikacji, które odzwierciedla rolę komunikacji w rozwoju współczesnego obrazu człowieka. W szerszym kontekście „naukowej koncepcji świata” wyartykułował wczesną formę pedagogiki medialnej, którą rozumiał jako kontynuację programu edukacyjnego: walka z abstrakcją metafizyki miała być prowadzona poprzez powrót do ikoniczności w zakresie technologii komunikacyjnych. Razem z Rudolfem Carnapem wprowadził do filozofii pojęcie fizykalizm. (wyznanie katolickie, później ewangelickie)

Otto Neurath
Otto Neurath.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec: Wilhelm (1840–1901, wyznanie mojżeszowe, później katolickie), profesor ekonomii na Uniwersytecie Technicznym w Wiedniu;
  • Matka: Gertrud Kämpfert (1847–1914, wyznanie ewangelickie);
  • Żona: 1) od 1907 Anna Schapire (1877–1911, wyznanie mojżeszowe) z Brodów (Galicja), dr filozofii, pisarka, bojowniczka o prawa kobiet, 2) od 1912 Olga Hahn (1882–1937), dr filozofii, matematyczka, 3) od 1941 Marie Reidemeister (ur. 1898) z Brunszwiku, ilustratorka;
  • Szwagrowie: Hans Hahn (1879–1934), profesor matematyki w Czerniowce, Bonn i Wiedniu, Kurt Reidemeister (1893–1971), profesor matematyki w Wiedniu, Królewcu, Marburgu i Getyndze, Leopold Reidemeister (1900–87), dr filozofii, generalny dyrektor muzeów w Kolonii;
  • Dzieci: z 1) małżeństwa syn Paul (ur. 1911), profesor socjologii i statystyki.

Życiorys

Po ukończeniu wiedeńskiego gimnazjum Otto Neurath immatrykulował w 1902 roku na Uniwersytet Wiedeński, gdzie początkowo studiował matematykę i fizykę, a potem historię, filozofię i ekonomię. Studia kontynuował u Eduarda Meyera (1855–1930) i Gustava Schmollera (1838–1917) w Berlinie, gdzie w 1906 roku uzyskał stopień doktora filozofii dzięki dysertacji Poglądy starożytnych o handlu, rzemiośle i rolnictwie (Zur Anschauung der Antike über Handel, Gewerbe und Landwirtschaft). Następnie odbył szkolenie wojskowe (1906/07) w Wiedniu, po którym zaczął uczyć w tamtejszej Akademii Handlowej. Podczas I wojny światowej powołany został do służby wojskowej jako referent zaopatrzenia, a oprócz tego pracował razem z Wolfgangiem Schumannem (1887–1964) przy budowie i jako dyrektor Kriegswirtschaftsmuseum (Muzeum Gospodarki Wojennej) w Lipsku. Od 1916 roku działał przez pewien czas w Ministerstwie Wojny w Wiedniu jako kierownik grupy ds. ogólnej gospodarki wojennej i wojskowej. W 1917 roku habilitował się z zakresu ekonomii politycznej na uniwersytecie w Heidelbergu pismem Przez gospodarkę wojenną do gospodarki naturalnej (Durch die Kriegswirtschaft zur Naturalwirtschaft, 1919). Ponieważ nie rozpoczął związanych z habilitacją wykładów na uczelni utracił w 1921 roku prawo nauczania „venia legendi“.

Po zakończeniu wojny postanowił zająć się działalnością polityczną. Razem z Hermannem Kranoldem (1888–1942) i Wolfgangiem Schumannem (1887–1964) opracował program społeczny dla Saksonii, a później także dla Bawarii. W Monachium mianowany został 27 marca 1919 roku prezydentem, utworzonego według jego projektu, Centralnego Urzędu Gospodarki i pozostał nim do końca I Bawarskiej Republiki Rad. W okresie II Bawarskiej Republiki Rad musiał ustąpić z tego urzędu i pomimo tego po upadku republiki oskarżono go o zdradę stanu i skazano na 18 miesięcy więzienia. Dzięki interwencji austriackiego ministerstwa Otto Neurath uniknął tej kary i wrócił do Austrii. Tutaj został początkowo sekretarzem generalnym stowarzyszenia Österreichische Verband für Siedlungs- und Kleingartenwesen, które założył w 1920 roku. Od 1921 do 1934 roku Neurath aktywnie uczestniczył w rozwoju socjalistycznej polityki Wiednia, zwłaszcza w dziedzinie mieszkalnictwa i edukacji dorosłych. Początkiem 1925 roku powstało według planu Neuratha Gesellschafts- und Wirtschaftsmuseum (Muzeum Społeczne i Ekonomiczne). W centrum prac tej instytucji społecznej edukacji znalazł się rozwój „statystyki obrazu”, systematycznie budowanego wizualnego języka ISOTYPE (International System of Typographic Picture Education), którego powszechnie zrozumiała metoda reprezentacji miała służyć jako środek organizacji społecznej i pedagogiki. W 1931 roku na zaproszenie rządu ZSRR muzeum wiedeńskie zorganizowało placówkę w Moskwie.

Razem z szwagrem Hansem Hahnem należał do kręgu skupionego wokół filozofa Moritza Schlicka (1882–1936). Od 1929 roku brał czynny udział w Stowarzyszeniu Wspierania Edukacji Naukowej im. Ernsta Macha (Verein Ernst Mach) jako organizator i propagator poglądów i celów „naukowego pojmowania świata”, ruchu filozoficznego, który od 1929 roku określany jest jako Koło Wiedeńskie. Po powstaniu lutowym w 1934 roku w Wiedniu i sprzymierzeniu się rządu austriackiego z reżimem nazistowskim w Niemczech Otto Neurath, który w tym czasie przebywał w Moskwie, nie wrócił już do Austrii i razem ze swoimi współpracownikami Marie Reidemeister, Gerdem Arntzem, Erwinem Bernathem i Josephem Scheerem emigrował do Holandii, gdzie w Hadze pracowali w założonej w 1932 roku Międzynarodowej Fundacji Edukacji Wizualnej (International Foundation for Visual Education). Wspólnie z Rudolfem Carnapem (1891–1970) i Charles'em W. Morrisem (1901–79) stworzył program Międzynarodowej encyklopedii nauki zunifikowanej (International Encyclopedia of Unified Science), której później był wydawcą. Po wkroczeniu oddziałów niemieckich do Holandii uciekł w maju 1940 roku razem z Marie Reidemeister do Anglii, gdzie – po internowaniu na Wyspie Man (Isle of Man) – uczył przez dwa semestry na uniwersytecie w Oksfordzie i założył w 1942 roku instytut International System of Typographie Picture Education (Isotype-Institut), który kontynuował prace dotyczące edukacji wizualnej.

Otto Neurath zmarł 22 grudnia 1945 w Oksfordzie.

Poglądy

Ekonomia

Otto Neurath zdefiniował zadania naukowej ekonomii gospodarczej socjologicznie. Ekonomia gospodarcza powinna badać związek między instytucjami i ich użytecznością dla społeczeństwa, wewnątrz którego ona jest umiejscowiona. Tej definicji odpowiadały też jego badania. Gospodarkę pieniężną przedstawił jako system, który niekoniecznie musi zawsze służyć społeczeństwom. W tym kontekście badał socjologiczne funkcje systemów alternatywnych. Poczynając od okresu wojennego, którego system gospodarczy opiera się na biedzie i w wyniku tego powstaje w nim wymiana w naturze, rozwinął idee bezgotówkowej gospodarki na okres pokoju. Teoretyczne poglądy na temat gospodarki planowej próbował zrealizować praktycznie jako szef Centralnego Urzędu Gospodarki w okresie I Bawarskiej Republiki Rad. Ostatnie pismo Neuratha dotyczące ekonomii ukazało się w 1918 roku. Po habilitacji teoretycznie ekonomia straciła dla Neuratha na znaczeniu. Przyczyniła się do tego w dużej mierze utrata stanowiska docenta u Maxa Webera, co zakończyło jego karierę akademicką.

Jako filozof zadał pytanie: „Jak naukowiec jako „społeczny technik” może przyczynić się do poprawy politycznych i gospodarczych uwarunkowań?” Odpowiedź zbudował na prostych przesłankach: „Polepszenie życia ludzkiego opiera się na konkretnych środkach (mieszkanie, wyżywienie, ubranie, czas pracy), na naukowej i metodycznej podstawie obserwacji empirycznej i logicznej analizie.

Interwencja w kontekstach ekonomicznych, wymuszona przez warunki wojenne, sygnalizuje polityczną wykonalność. Neurath powiedział, że to właśnie doświadczenia wojenne sprawiły, że utopia stała się społecznie akceptowalna, gdyż w niej głębokie zmiany dokonały się niejako „z dnia na dzień” (tj. równie niespodziewanie, jak mimowolnie). Okazało się, że gospodarka nie jest porządkiem „sama w sobie”, lecz ujawnia się właśnie tutaj jako maszyna, którą można manipulować. Podobnie wyobrażał sobie postęp naukowy, wynikający z nieciągłości, a nie z dalszego lub wyższego rozwoju. Później Thomas Samuel Kuhn (1922–1996) nazwał to „zmianą paradygmatu”.

Język wizualny

Otto Neurath uważał, że nauki społeczne powinny być użyteczne w tworzeniu racjonalnego porządku społecznego. Był przekonany, że umożliwi mu przezwyciężenie rozbieżności działania teorii i praktyki. Wiedział jednak, że tylko historyczne spojrzenie porównawcze, a nie aksjomatyczne otoczenie może doprowadzić do zjednoczenia nauki. Neurath rozwijał już „metodę obrazowo-statystyczną” i propagował elastyczne formy prezentacji wyników naukowych. Twierdził, że należy poprawić komunikację w środowisku naukowym i ogólny dostęp do wiedzy. Dostrzegł, że rozwijająca się wówczas psychologia Gestalt i psychologia percepcji były w stanie wykazać, że duża część informacji, na które jednostka jest wystawiona, jest przetwarzana optycznie. Dlatego też uznał, że informacje muszą być wizualizowane lub dane przekształcone w obrazy, aby mogły być w ogóle odebrane. Ponadto usystematyzowanie reprezentacji obrazowej w nowym języku wizualnym pomogłoby w dostrzeżeniu związków, które są zniekształcone przez abstrakcyjną ekspresję, nawet przez słowa i liczby. W esejach Wizualne przedstawianie faktów społecznych (Bildliche Darstellung sozialer Tatbestände, 1926) i Statystyka obrazowa według wiedeńskiej metody (Bildstatistik nach der Wiener Methode, 1931) sformułował maksymę: „Słowa dzielą, obrazy łączą” („Worte trennen, Bilder verbinden”). Z kolei w piśmie Statystyczne hieroglify (Statistische Hieroglyphen, 1926) napisał: „Współcześni ludzie otrzymują dużą część swojej wiedzy i ogólnego wykształcenia poprzez wrażenia obrazowe, ilustracje, zdjęcia, filmy. Każdego roku gazety codzienne przynoszą więcej zdjęć. Ponadto, istnieje cała branża reklamowa, która pracuje z jednej strony z sygnałami optycznymi, a z drugiej strony z reprezentacjami. Wystawy, muzea to z pewnością dzieci tego mechanizmu oglądania.” Dlatego też współczesny okres nazwał „wiekiem oka”: „Częste zmiany w środowisku wizualnym należą obecnie do cech charakterystycznych współczesnego życia miejskiego, które stopniowo przenika do obszarów wiejskich. Plakaty wołają do nas ze ścian na ulicach i w korytarzach; wystawy zapraszają; miliony ludzi oglądają ekran kina noc po nocy; coraz więcej magazynów i broszur przynosi nowe obrazy...” Wynikiem tych refleksji było praktyczne zastosowanie komunikacji ikonicznej, którą według wiedeńskiej metody nazywa statystyką obrazu. „Obraz wykonany zgodnie z zasadami metody wiedeńskiej pokazuje na pierwszy rzut oka najważniejsze aspekty obiektu; oczywiste różnice muszą być natychmiast widoczne. Na drugi rzut oka powinno być możliwe zobaczenie ważniejszych szczegółów, a na trzeci, jakie mogą być inne szczegóły. Obraz, który daje więcej informacji po czwartym i piątym spojrzeniu, z punktu widzenia szkoły wiedeńskiej, należy odrzucić jako nieadekwatny z pedagogicznego punktu widzenia.” Na tej podstawie miały powstać nowe znaki, reprezentujące obiekt z najwyższą możliwą ikonicznością. Zasady ISOTYPE (International System of Typographic Picture Education, 1934), nowego języka wizualnego, były proste i ścisłe. Neurath wyciągnął właściwy wniosek z faktu, że percepcja nigdy nie jest czysta, ale zawsze jest interpretacją i dlatego skoncentrował się na aspekcie medium komunikacji.

Dzieła (wybór)

  • Antike Wirtschaftsgeschichte (Antyczna historia ekonomiczna), 1909.
  • Wesen und Weg der Sozialisierung (Charakter i droga socjalizacji), 1919.
  • Wirtschaftsplan und Naturalrechnung. Von der sozialistischen Lebensordnung und vom kommenden Menschen (Plan ekonomiczny i rachunkowość naturalna. O socjalistycznym porządku życia i o przyszłym człowieku), 1925.
  • z Rudolfem Carnapem i Hansem Hahnem: Wissenschaftliche Weltauffassung – der Wiener Kreis (Naukowy światopogląd - Koło Wiedeńskie). Publikacje Verein Ernst Mach, 1929.
  • Gesellschaft und Wirtschaft (Społeczeństwo i gospodarka), 1931.
  • Empirische Soziologie. Der wissenschaftliche Gehalt der Geschichte und Nationalökonomie (Socjologia empiryczna. Treść naukowa historii i ekonomii politycznej), 1931.
  • Bildstatistik nach Wiener Methode in der Schule (Statystyka wizualna według wiedeńskiej metody w szkole), 1933.
  • Einheitswissenschaft und Psychologie (Ujednolicona nauka i psychologia), 1933.
  • International Picture Language (= Psyche Minatures), 1936.
  • Basic by Isotype (= Psyche Minatures), 1937.
  • Unified Science as Encyclopedic Integration, w: International Encyclopedia of Unified Science. Tom 1, 1938, s. 1–27.
  • jako wydawca z Nielsem Bohrem, Johnem Deweyem, Bertrandem Russellem, Rudolfem Carnapem i Charlesem W. Morrisem: Encyclopedia and Unified Science (= International Encyclopedia of Unified Science. Band 1, Nr. 1). Chicago 1938.
  • Modern Man in the Making, Nowy Jork 1939.

Literatura

Linki

Artykuł jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Na tych samych warunkach 4.0 Międzynarodowe.

Autor: Roman Penkała