Monteskiusz

Monteskiusz (fr. Montesquieu), właśc. Charles Louis de Secondat, baron de La Brède et de Montesquieu (data chrztu 18 stycznia 1689 w La Brède koło Bordeaux; zm. 10 lutego 1755 w Paryżu) – francuski filozof, myśliciel polityczny, prawnik, wolnomularz, prekursor socjologii i pisarz w dobie oświecenia. Opublikował anonimowo Listy perskie (1721), powieść epistolarną w której fikcyjni Persowie satyrycznie postrzegają społeczeństwo francuskie i stawiają pod znakiem zapytania różne systemy polityczne i społeczne. Przez rok przebywał w Anglii, gdzie obserwował monarchię konstytucyjną i parlamentarną, która zastąpiła monarchię autokratyczną.

Po powrocie do zamku w La Brède poświęcił się swoim wielkim dziełom, które łączyły historię i filozofię polityczną: Rozważania o przyczynach wielkości Rzymian i o ich upadku (1734) i O duchu praw (1748), w których rozwinął swoje refleksje na temat podziału funkcji państwa między różne jego organy, co nazwał „zasadą rozdziału władzy”.

Między innymi na myśli Monteskiusza opierają się nowoczesne, politycznie liberalne społeczeństwa. Jego koncepcje, zwłaszcza w materii rozdziału władzy, pomogły w określeniu zachodnich zasad demokracji.

Monteskiusz
Monteskiusz w 1728 roku.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia


  • Ojciec: Jacques de Secondat (1654–1713);
  • Matka: Marie-Françoise de Pesnel (1665–1696);
  • Żona: Jeanne de Lartigue (~1692/93–1770), hugenotka;
  • Dzieci: syn Jean-Baptiste (1716–1796) i córki Marie (1717–1784) oraz Denise (1727–1800).

Życiorys i twórczość


Monteskiusz urodził się w arystokratycznej rodzinie w La Brède koło Bordeaux jako syn Jacques'a de Secondat (1654–1713) i Marie-Françoise de Pesnel (1665–1696). Dokładna data jego urodzin nie jest znana, lecz tylko data chrztu, który miał miejsce 18 stycznia 1689 roku. Przypuszczać należy, że różnica między nimi jest niewielka, albo wręcz żadna i ochrzczony został w dniu narodzin. Jako najstarszy syn dzieciństwo spędził na zamku w La Brède, który w posagu wniosła jego matka. Ojciec pochodził z protestanckiego starego rodu szlacheckiego de Secondat, który w wyniku prześladowań za czasów Henryka IV powrócił na katolicyzm, za co podniesiono ich siedzibę rodową Montesquieu do baronii. Dziadek za wniesiony przez żonę posag kupił urząd prezydenta sądu (président à mortier) w parlamencie w Bordeaux, w najwyższym sądzie w Akwitanii.

W wieku siedmiu lat Monteskiusz stracił matkę. Od 1700 do 1705 roku uczył się w prowadzonym przez oratorian kolegium w Juilly (collège de Juilly) niedaleko Paryża, które znane było z innowacyjnych metod nauczania. Poznał tam łacinę, matematykę i historię oraz napisał dramat historyczny, z którego zachował się jedynie fragment. Od 1705 do 1708 roku studiował prawo w Bordeaux. Po ukończeniu nauki otrzymał od głowy rodu, bezdzietnego starszego brata ojca, tytuł barona i udał się do Paryża, aby kontynuować studia prawnicze, gdyż chciał odziedziczyć także urząd prezydenta sądu (président à mortier), który z dziadka przeszedł także na wujka. W Paryżu zetknął się z tamtejszymi intelektualistami i zaczął w swoim dzienniku notować myśli i rozważania różnorodnego rodzaju. Gdy zmarł w 1713 roku jego ojciec, wrócił do zamku w La Brède. W 1714 roku otrzymał urząd radcy sądowego (conseiller) w parlamencie w Bordeaux.

Pomimo że protestantyzm pozostawał zakazany we Francji od czasu cofnięcia edyktu z Nantes w 1685 roku, Monteskiusz poślubił 30 kwietnia 1715 roku w Bordeaux , pochodzącą z bogatej rodziny protestanckiej (hugenockiej) i nowej szlachty Jeanne de Lartigue, co przyniosło mu duży posag w wysokości 100.000 franków. Małżonkowie często żyli oddzielnie.

W 1716 roku, po śmierci wujka, Monteskiusz odziedziczył dużą fortunę wraz ze stanowiskiem prezydenta sądu (président à mortier) w parlamencie w Bordeaux i baronię Montesquieu, od której wziął nazwisko.

W tym czasie Anglia ustanowiła monarchię konstytucyjną w następstwie chwalebnej rewolucji (ang. Glorious Revolution, 1688–1689) i połączyła się w 1707 ze Szkocją, aby stworzyć Wielką Brytanię. W 1715 roku zmarł Król Słońce (fr. le Roi-Soleil, Ludwik IV). Wszystkie te transformacje narodowe silnie wpłynęły na Monteskiusza i nawiązał do nich w piśmie Mémoire sur les dettes de l’État (Rozprawa o długach państwa), które skierował do regenta Ludwika XV księcia Filipa Orleańskiego (1674–1723).

W 1716 roku został przyjęty do Académie w Bordeaux, jednego z tych luźno zorganizowanych kół, które skupiały uczonych, pisarzy i innych intelektualistów w większych miastach. Tutaj prowadził wykłady oraz napisał między innymi pracę Dissertation sur la politique des Romains dans la religion (Dysertacja na temat polityki religijnej Rzymian), w której próbował wykazać, że religie są użytecznym instrumentem w umoralnieniu poddanych państwa. W 1716 roku ufundował też w Académie w Bordeaux nagrodę w dziedzinie anatomii. Monteskiusz pasjonował się nauką i prowadził eksperymenty naukowe m.in. z zakresu anatomii, botaniki, fizyki. Na ten temat napisał trzy pisma naukowe, które ukazują różnorodność jego talentów i zainteresowań: Les causes de l'écho (Przyczyny echa, Les glandes rénales (Gruczoły nerkowe i La cause de la pesanteur des corps (Przyczyny grawitacji ciał). Przebywał w salonie literackim księżnej Ludwiki Benedykty Bourbon (1676-1753) , w jej zamku Sceaux i brał udział w organizowanych przez nią uroczystościach w kręgu kawalerów L’ordre de la Mouche à miel (zakon muchy miodnej [pszczół]).

Później swoją uwagę skierował ku polityce i analizie społeczeństwa poprzez literaturę i filozofię. W Listach perskich (Lettres persanes), które zaczął pisać w 1717 roku, a opublikował anonimowo w 1721 roku w Amsterdamie, wspaniale przedstawił, w sposób humorystyczny i satyryczny, społeczeństwo francuskie z perspektywy perskich gości. Pismo to odniosło wielki sukces, lecz wkrótce zostało zakazane przez cenzurę. Treść tego dzieła, które dzisiaj uważane jest za kluczowy tekst oświecenia, tworzy fikcyjna korespondencja dwóch wyimaginowanych Persów, którzy od 1711 do 1720 roku podróżowali po Europie i pisali do osób, które pozostały w domu w Persji. Opisywali oni – i to jest oświeceniowym sednem dzieła – swoim znajomym uwarunkowania kulturowe, religijne i polityczne, zwłaszcza we Francji, przede wszystkim w Paryżu, z mieszaniną zdumienia, szyderstwa i dezaprobaty. Ten sposób stał się popularną metodą pisania najpóźniej od czasu opublikowania przez Blaise'a Pascala (1623–1662) Lettres provinciales (Listy prowincjonalne, Prowincjałki). W piśmie tym Monteskiusz poruszył w duchu oświecenia różne tematy, między innymi takie jak: religia, duchowieństwo, niewolnictwo, poligamia i dyskryminacja kobiet. Poza tym pojawia się także wątek pozostałych w haremie pań, co też mogło wpłynąć na popularność książki.

Osiągnięta przez Monteskiusza sława dzięki Listom perskim spowodowała, że każdego roku część czasu spędzał w Paryżu, gdzie przebywał w modnych salonach, przykładowo u markizy Anne-Thérèse de Marguenat de Courcelles (znana jako Markiza de Lambert), a także sporadycznie na dworze, ale przede wszystkim w kręgach intelektualnych. Regularnie odwiedzał sobotnie spotkania założonego przez Pierre-Josepha Alarya (1689–1770) i Charles'a Irénée Castel de Saint-Pierre'a (1658–1743) Klubu Antresoli (fr. Club de l’Entresol), w którym dyskusje toczyły się na tematy polityczne i gospodarcze.

W dniu 19 stycznia 1724 roku orzeczenie parlamentu Bordeaux, podpisane przez samego Monteskiusza, domagało się zastosowania się do orzeczenia tego samego parlamentu z dnia 7 lipca 1723, w którym chciano położyć kres segregacji i mobbingowi, którego ofiarami padała wówczas część ludności południowo-zachodniej Francji, zwanej cagot lub inaczej agote.

W 1725 roku osiągnął kolejny sukces wydawniczy dzięki małej powieści Świątynia Wenery w Knidos (Le Temple de Gnide, której stary grecki manuskrypt rzekomo znalazł i przetłumaczył. To zupełnie zapomniane dzisiaj dzieło było do końca XVIII wieku chętnie czytane i przetłumaczone na kilka języków. Jest to jedyne dzieło Monteskiusza, które otrzymało aprobatę cenzury.

W 1726 roku sprzedał swoje stanowisko (président à mortier), aby spłacić długi, zachowując przy tym roztropnie prawa swoich spadkobierców. Odtąd mieszkał w Paryżu, ale każdego roku spędzał trochę czasu w rodzinnym zamku w La Brède. Po elekcji w 1728 roku do Akademii Francuskiej (fr. l'Académie française) odbył kilka podróży po Europie, w czasie których przebywał w Austrii, Włoszech (1728), na Węgrzech, w Niemczech (1729), Holandii i Anglii (1729-1731). Podczas tych podróży uważnie obserwował geografię, ekonomię, politykę i zwyczaje krajów, które odwiedzał. 26 lutego 1730 roku wybrano go na członka Royal Society. 16 maja tego samego roku został członkiem londyńskiej loży wolnomularskiej Horn (Róg).

W 1731 roku Monteskiusz wrócił do La Brède, gdzie odtąd spędzał większość czasu. W 1734 roku opublikował w Holandii książkę Uwagi nad przyczynami wielkości i upadku Rzymian (Considérations sur les causes de la grandeur des Romains et de leur décadence). Praca ta była wynikiem jego podróży, poczynionych obserwacji, a przede wszystkim dziełem politycznym, w którym krytykował absolutyzm francuski. Sam Monteskiusz napisał we wstępie (niepublikowanym za życia), że chciał wyjaśnić i znaleźć przyczyny zmiany ustroju z republiki na cesarstwo. Swoimi rozważaniami objął okres do Cesarstwa Bizantyńskiego, tzn. do upadku Konstantynopola w 1453 roku.

Następnie przez kilka lat jego praca skupiała się na zbieraniu notatek i refleksji, które znalazły wyraz w rozpoczętym w 1739 roku piśmie O duchu praw (De l'esprit des lois), które opublikował anonimowo dopiero w 1748 roku w Genewie. Książka szybko zyskała poważne znaczenie, stała się ogromnym sukcesem, ustaliła fundamentalne zasady nauk ekonomicznych i społecznych oraz zawarła całą istotę myśli liberalnej. Tymczasem pisarz był krytykowany i atakowany, zwłaszcza przez jansenistów, co skłoniło autora do opublikowania w 1750 roku Obrony ducha praw (Défense de l'Esprit des lois). W 1751 roku Monteskiusz został członkiem Akademii Stanisława (Académie de Stanislas) założonej przez Stanisława Leszczyńskiego, którego był też gościem w Luneville. Dzieło O duchu praw jest wyraźnie inspirowane wydanym ok 1743 roku dziełem Stanisława Leszczyńskiego Głos wolny wolność ubezpieczający.

Kościół rzymskokatolicki zakazał w 1751 roku wydawanie książki – podobnie jak inne dzieła Monteskiusza – i umieścił ją w Indeksie ksiąg zakazanych (Index librorum prohibitorum lub Index Expurgatorius) podobnie jak miało to miejsce z pismami Machiavelego, Montaigne'a i Descartes'a (Kartezjusz). Zarzucano mu przede wszystkim udzielenie pierwszeństwa czynnikom fizycznym i społecznym przed religijnymi. Wyrażenie „duch praw” dawało do zrozumienia, że istnieje racjonalność immanentna dla ludzkich instytucji. Wszystko można wyjaśnić, instytucje i religie podlegają temu samemu determinizmowi geograficznemu lub klimatycznemu, tracą wszelkie przywileje i przestają być absolutne.

Od publikacji tego dzieła, Monteskiusza otaczał prawdziwy kult. W Europie, a zwłaszcza w Wielkiej Brytanii, książka O duchu praw spotkała się z licznymi pochwałami. W 1754 roku myśliciel opublikował ostatnie pismo, esej polityczny Lizymach (Lysimaque). W ostatnich latach życia przeglądał i korygował wcześniejsze pisma, przede wszystkim Listy perskie i O duchu praw, w czym, ze względu na słaby wzrok pisarza, pomagała mu najmłodsza córka Denise (1727–1800). Pośmiertnie zostały one wydane w 1758 roku w jego trzytomowych Dziełach (Œuvres). Poza tym napisał dla Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers artykuł zatytułowany Essai sur le goût dans les choses de la nature & de l’art, który jednak pozostał niedokończony. Chociaż wydawcy Encyclopédie Diderot i d'Alembert przewidywali dla Monteskiusza pierwotnie artykuł na temat demokracji i despotyzmu, a artykuł o smaku Goût został już powierzony Voltaire'owi, fragment napisany przez Monteskiusza został wydrukowany pośmiertnie obok tekstu Voltaire'a w siódmym tomie z 1757 roku.

Monteskiusz zmarł 10 lutego 1755 roku w wyniku infekcji podczas pobytu w Paryżu. Pochowany został 11 lutego 1755 roku w kaplicy Sainte-Geneviève kościoła Saint-Sulpice w Paryżu.

Tezy Monteskiusza


Podstawę swojej teorii państwa Monteskiusz stworzył w wydanej w 1734 roku książce Uwagi nad przyczynami wielkości i upadku Rzymian. W odróżnieniu od chrześcijańskiej filozofii historii, która upadek cesarstwa rzymskiego traktowała jako boską opatrzność, Monteskiusz chciał znaleźć wytłumaczenie zjawisk historycznych oparte na naturalnym prawie i dlatego pytał o antropologiczne, ekologiczne, społeczne i kulturalne uwarunkowania politycznego rozwoju. Te spostrzeżenia na temat teorii państwa i społeczeństwa rozwinął w swojej głównej pracy O duchu praw (1748). Starał się znaleźć decydujące czynniki zewnętrzne, a przede wszystkim mentalne, według których poszczególne państwa rozwijały swoje systemy rządów i prawne (podejście kulturowo-relatywistyczne). Z tych czynników wyłonił się „powszechny duch” („esprit général“) narodu, któremu z kolei odpowiada „duch” jego praw. Ten ogół nie jest według myśliciela quasi dowolną sumą praw, lecz wyrazem naturalnego otoczenia, historii i „charakteru” narodu.

Monteskiusz rozróżniał między umiarkowanymi systemami rządzenia, do których zaliczał republikę i monarchię konstytucyjną, a opierającymi się na tyrani, jak absolutyzm i każdą formę despotyzmu. Trzy główne typy ustrojów: republikę, monarchię i despotyzm widział każdorazowo przez pryzmat ukształtowanych ludzkich postaw zasadniczych jak cnota, honor i strach.

Dla opierającej się na honorze monarchii konstytucyjnej, ale także dla bazującej na cnocie republice, uważał za konieczny podział władzy, aby uniknąć samowoli jednostki albo całych grup, gdyż w przeciwnym razie grozi im despotyzm.

Polityczna filozofia Monteskiusza zawierała liberalne i konserwatywne elementy. Nie stawiał na równi umiarkowane systemy rządzenia, lecz wyraźnie faworyzował monarchię konstytucyjną na wzór angielski. Urzeczywistniony w niej model podziału władzy między władzą wykonawczą i ustawodawczą najlepiej zabezpiecza wolność jednostki przed samowolą państwową. Tę teorię Johna Locke uzupełnił trzecią władzą, sądownictwem. Wnosił również o dwuizbowy parlament z arystokratyczną izbą wyższą, nie tylko dla monarchii, ale i dla republiki. Powinno to zapobiec sytuacji, w której monarchia konstytucyjna stanie się tyranią, a republika „panowaniem tłumu”.

Jest dyskusyjne, czy jego teoria miała na celu ustanowienie już demokratycznego państwa, czy też – co jest opinią mniejszości – dążyła raczej do przywrócenia praw politycznych szlachty, wysokich sądów i parlamentu, które zostały zniesione przez Richelieu, Mazarina i Ludwika XIV.

Podczas gdy współcześni socjolodzy uważają Monteskiusza za prekursora nowoczesnych nauk społecznych (teoria środowiska), jego myśli były różnie oceniane przez autorów i nurty, które nastąpiły bezpośrednio po nim. Zasada podziału władzy stała się podstawą pierwszej konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki, w konstytucji I Republiki Francuskiej nie weszła ona jednak w życie, ponieważ była sprzeczna z doktryną jakobinów o niepodzielnej suwerenności ludu inspirowaną myślą Jeana-Jacques'a Rousseau, dlatego też nawet w trakcie rewolucji francuskiej zniszczono grób Monteskiusza.

Monteskiusz zyskał wcześnie wpływ na oświecenie w Europie. W Niemczech Johann David Michaelis poszedł w ślady francuskiego myśliciela i w książce Prawo mojżeszowe (Mosaisches Recht, 1770-75) przeanalizował niektóre starotestamentowe przepisy prawne i interpretował je zamiast w orientacji dogmatyki chrześcijańskiej w odniesieniu do historycznych uwarunkowań i celu ich powstania. Również Johann Gottfried Herder przejął tezy Monteskiusza w swojej filozofii historii. Caryca Katarzyna II, pisząc do d'Alemberta twierdziła, że obficie czerpała z pisma O duchu praw, aby napisać Nakaz, czyli instrukcję do przeprowadzenia reformy prawa w Rosji. Caryca zaczerpnęła od francuskiego filozofa zasadę rozdziału władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej i potępiła pańszczyznę, której nie zniosła, a wręcz za jej rządów warunki życia chłopów uległy pogorszeniu. Na polskiej niwie wymienić należy przede wszystkim wydane ok. 1743 roku pismo Stanisława Leszczyńskiego Głos wolny wolność ubezpieczający, które poprzedziło dzieło Monteskiusza, ale nie postulowało tak dalece idących zmian jak u francuskiego autora, chociaż opowiadało się za zniesieniem pańszczyzny i przywróceniem godności chłopom. Myśl reformowania systemu sprawowania władzy znalazła również reperkusje w książce polskiego pisarza Stanisława Konarskiego O skutecznym rad sposobie (1761–1763), który podobnie jak Monteskiusz za wzór stawiał angielską monarchię konstytucyjną.

Monteskiusz o Polsce

W Listach perskich Monteskiusz pisał: „Polska tak źle używa wolności swojej i prawa wybierania królów, że zdawałoby się iż chce przez to pocieszać narody sąsiednie, które jedno i drugie straciły.” W innym tekście pisze: „niepodległość każdego obywatela jest celem praw polskich a skutkiem ich ucisk wszystkich.” Niestety wolność polska, wolność szlachecka miały za podstawę niewolę chłopów. „Najgorsza arystokracja, mówi dalej filozof, jest ta, w której część rządzona narodu jest cywilnie poddaną części rządzącej; taką jest arystokracja polska, w której chłopi są niewolnikami szlachty.” Zygmunt Krasiński napisał: „Mówią nam dzieje wszystkich uciśnionych ludów, iż naród tylko z własnej woli ginie; mordercą zawsze jest on sam i najczynniejszym sprzymierzeńcem kata.” To też zarzuca naszym przodkom Monteskiusz, że nie zastanawiali się nigdy nad tak ważnym tematem, a właściwie dopiero po upadku politycznym pomyślano o gospodarce.

O handlu i przepychu Monteskiusz tak się wyraził w piśmie O duchu praw: „Polska będzie tutaj przykładem. Ona prawie żadnej z tych rzeczy nie ma u siebie, które my nazywamy "ruchomościami" świata, oprócz jednego zboża. Kilku magnatów posiada całe prowincje: ci dręczą rolnika, aby większe ilości zboża dostarczał, które mogliby cudzoziemcom wysyłać, biorąc od nich rzeczy potrzebne ich przepychowi.” Dalej powiada: „Gdyby Polska z żadnym narodem nie prowadziła handlu, byłby jej lud szczęśliwszym. Magnaci jej nie mając nic oprócz zboża, rozdawaliby je chłopom na życie; zbyt obszerne posiadłości byłyby im ciężarem, a więc rozdzielaliby je między wieśniaków; każdy z trzód swoich miałby futra lub wełnę na odzież; magnaci, którzy zawsze lubią przepych, nie mogąc go znaleźć gdzie indzie jak we własnym kraju zachęciliby ubogich do pracy.” Autor zaleca Polsce tutaj system opiekuńczy realizowany wcześniej we Francji przez Jeana-Baptiste Colberta, który nałożył wysokie cła na towary importowane, aby rozwinąć ich produkcję w kraju i zahamować odpływ środków finansowych oraz stworzył liczne ulgi podatkowe. Dalej filozof zauważa, że „naród mógłby stać się bogatszy”, gdyby nie zaniedbywano handlu i przemysłu. W próżności i pysze upatruje odpowiedź na pytanie dlaczego handel pozostawiono w rękach obcokrajowców i Żydów: „Próżność bowiem jest równie użyteczną dla narodu sprężyną, jak zgubną jest pycha. Z próżności pochodzi przepych, przemysł, sztuka, moda, gust: z pychy idzie lenistwo, ubóstwo, niedbalstwo, zguba narodów. Lenistwo jest pychy skutkiem, praca zaś próżności następstwem; pycha Hiszpanowi (dodajmy skromnie Polakowi) pracować zakazuje; próżność Francuza do tego doprowadza, że lepiej pracuje jak drudzy.”

Na podstawie tych wypowiedzi stwierdzić można, że Monteskiusz ostro ocenił Polaków, ale uwidocznione przez niego wady panujących w Polsce stosunków społecznych i gospodarczych doprowadziły niebawem do upadku i rozbiorów Polski.

Cytaty


  1. Trzeba płakać nad ludźmi przy urodzeniu, nie przy śmierci.
  2. Ludzie są zaiste dziwaczni; bardziej cenią swoje mniemania niż rzeczywistość.
  3. Pycha jest zwierciadłem, które zawsze schlebia; pomniejsza nasze wady, powiększa nasze cnoty.
  4. Ludzie o sercach znieprawionych pogardzają prawdomównymi, ponieważ ci nie dochodzą nigdy do zaszczytów i godności.
  5. ... religia, nawet fałszywa, jest najlepszą rękojmią uczciwości.
  6. Religia chrześcijańska, która każe ludziom kochać się, chce niewątpliwie, aby każdy naród miał najlepsze prawa polityczne i najlepsze prawa cywilne, ponieważ są one, po niej, największym dobrem, jakie ludzie mogą dać i otrzymać.
  7. Taką wielką estymą obdarza się w naszych czasach nauki fizyczne, że dla nauk moralnych pozostaje już tylko obojętność.
  8. To co ongiś zwano sławą, laurami, trofeami, wieńcami zmieniło się dziś w gotówkę.
  9. Nie wszystko, co jest prawem, jest z tej racji sprawiedliwe; lecz to, co sprawiedliwe, powinno stać się prawem.
  10. Kto chce rządzić ludźmi, nie powinien gnać ich przed sobą, lecz sprawić, żeby podążali za nim.

Dzieła (wybór)


  • Lizymach, powieść z Montesquiou; tłum. Ignacy Krasicki, w: „Co tydzień”, 4/1798.
  • Arsaces y Izmenia czyli Minister jakich mało: historia wschodnia z dzieł de Montesquieu. Kraków: w Drukarni Antoniego Gröblaey Wdowy i Sukcessorów, 1804.
  • Listy perskie de Montesquieu (inny tytuł Listy perskie); przeł. z fr. Tomasz Kajetan Węgierski, 2 tomy, Warszawa: Lebrun, 1804.
  • Świątynia Wenery w Knidos; tłum. Józef Szymanowski, Warszawa : w Drukarni J. K. Mci y Rzeczypospolitey u P. Dufour, 1778 (Temple de Gnide, 1725).
  • Monteskiusza uwagi nad przyczynami wielkości i upadku Rzymian (inny tytuł Uwagi nad przyczynami wielkości i upadku rzymian); przeł. Henryk Elzenberg, Warszwa, 1869.
  • O duchu praw; przeł. Tadeusz Żeleński, 2 tomy, Warszawa: F. Hoesick, 1927.
  • Opowieści Wschodnie; tł. i oprac. Leszek Sługocki. Łódź : "Oficyna Bibliofilów", 1995.
  • Do Pafos (Voyage à Paphos); tł. i oprac. Leszek Sługocki. Łódź: "Oficyna Bibliofilów", 1999.

Literatura


  • Pierre Gascar: ontesquieu, Paris, Flammarion, 1988.
  • Louis Desgraves: Montesquieu, Paris, Fayard, 1998.

Linki


  • Montesquieu w fr.wikipedia.org (online).
  • Polskie tłumaczenia dzieł Monteskiusza: (w porządku chronologicznym) (PDF, dostęp 10.09.2020).