Michael Ende

Michael Andreas Helmuth Ende (ur. 12 listopada 1929 w Garmisch; zm. 28 sierpnia 1995 w Filderstadt) – niemiecki pisarz, autor literatury dziecięcej i młodzieżowej. Książki, takie jak Momo czyli osobliwa historia o złodziejach czasu i dziecku, które zwróciły ludziom skradziony im czas, Nie kończąca się historia oraz Kuba Guzik i maszynista Łukasz osiągnęły międzynarodowy sukces i zyskały wiele adaptacji filmowych. Pisma Michaela Ende przetłumaczono na ponad 40 języków i sprzedano w ponad 30 milionach egzemplarzy.

Michael Ende
Michael Ende w 1962 roku (zdjęcie: Christine Meile).
Źródło: Wikimedia Commons

 

Genealogia

  • Ojciec: Edgar Ende (1901–1965), malarz surrealista;

  • Matka: Luise Bartholomä (1892–1973);

  • Żona: 1) od 1964 aktorka Ingeborg Hoffmann (1921–1985), 2) od 1989 Mariko Satō.

Życiorys i twórczość

Michael Ende był synem malarza surrealisty Edgara Ende (1901–1965) i jego żony Luise Bartholomä (1892–1973). Krótko po jego narodzinach rodzice przeprowadzili się z Garmisch do Monachium, ponieważ ojciec spodziewał się, że odniesie tam sukces jako malarz. Po zaliczeniu w latach 30-tych przez nazistów obrazów Edgara Ende do „sztuki zdegenerowanej” (entartete Kunst) rodzina popadła w kryzys finansowy. Wielu przyjaciół i kolegów ojca, którzy byli Żydami, zostało deportowanych. Michael Ende nauczył się, że nic o czym w domu rozmawiano i co usłyszał nie może zdradzić. Od 1940 roku uczęszczał do Gimnazjum im. Maksymiliana (niem. Maximiliansgymnasium) w Monachium. W 1943 roku gimnazjum ewakuowano i Ende wraz z innymi dziećmi trafił do rodzinnej miejscowości Garmisch.

Jako piętnastolatek otrzymał krótko przed zakończeniem wojny rozkaz zgłoszenia się do „obrony ojczyzny”, podarł go i przyłączył się do antyhitlerowskiej Akcji o Wolność Bawarii (Freiheitsaktion Bayern). W 1948 roku zdał maturę w Waldorfschule (szkoła Rudolfa Steinera) w Stuttgarcie. Podczas pobytu w Stuttgarcie podjął pierwsze próby pisarskie, które były inspirowane twórczością dadaistów i ekspresjonistów. Do 1950 roku uczył się w szkole aktorskiej Otto Falckenberga w Monachium. W ten sposób chciał przygotować się do kariery dramaturga, gdyż aktorstwo nie było jego głównym celem. Po zakończeniu nauki występował do 1953 roku jako aktor w różnych teatrach regionalnych, między innymi kilka miesięcy w Landestheater w Szlezwiku-Holsztynie. W tym okresie pisał teksty dla różnych kabaretów politycznych. Od 1954 do 1962 roku pracował jako krytyk filmowy dla rozgłośni Bayerischer Rundfunk, co pierwszy raz zapewniło mu stałe dochody.

Pisane przez Michaela Ende sztuki teatralne nie odnosiły sukcesów. W latach 50-tych napisał manuskrypt Kuba Guzik i maszynista Łukasz (Jim Knopf und Lukas der Lokomotivführer). O jego powstaniu tak napisał: „Usiadłem przy mojej maszynie do pisania i napisałem: Kraj, w którym mieszkał maszynista Łukasz, był bardzo mały. To było pierwsze zdanie, i nie miałem najmniejszego pojęcia jak zacząć następne. Nie miałem jakiegokolwiek planu do tej historii, ani pomysłu. Po prostu pozwoliłem się prowadzić od jednego zdania do drugiego, od jednego pomysłu do następnego. Tak odkryłem pisanie jako przygodę. Historia rosła i rosła, pojawiało się coraz więcej postaci, a ku mojemu zdumieniu wątki akcji zaczęły się wzajemnie splatać.” (Der berühmte erste Satz, der einen ganzen Roman nach sich zieht) Ten niezwykły sposób pracy Michael Ende porównywał z metodą pracy malarza, który często z mglistej idei tworzy dobre dzieło. Po dziesięciu miesiącach pracy manuskrypt był gotowy. Rękopis początkowo odrzuciło łącznie dwunastu wydawców w ciągu półtora roku, twierdząc że był zbyt długi jak na książkę dla dzieci. Dopiero w 1960 roku książka została wydana na polecenie Lotte Weitbrecht w jej wydawnictwie Thienemann Verlag w Stuttgarcie. Książka Kuba Guzik i maszynista Łukasz zdobyła w 1961 roku Niemiecką Nagrodę w Dziedzinie Literatury Młodzieżowej (Deutscher Jugendliteraturpreis), stała się wielkim sukcesem i dała pisarzowi niezależność finansową. W wydawnictwie Thienemann-Verlag Ende opublikował później większość swoich pism.

W latach 1965–71 pisarz mieszkał z żoną Ingeborg Hoffmann w Starym Zamku (Altes Schloss) w Valley w pobliżu Monachium. Rozczarowaniem dla niego było w 1967 roku niepowodzenie inscenizacji tragikomedii Die Spielverderber, która otrzymała złe recenzje. Różni krytycy w Niemczech wytykali mu, właśnie z powodu książki Kuba Guzik i maszynista Łukasz, eskapizm, i że swoimi bajkami nie przygotowywał dzieci do prawdziwego życia. Krytycy zbywali go jako „pisarza dla dzieci”. Między innymi z tych powodów małżonkowie zamieszkali początkiem lat 70-tych we Włoszech, w Genzano di Roma, 30 km na południe od Rzymu. Michael Ende podkreślił, że we Włoszech, w przeciwieństwie do Niemiec, nie ma ścisłego rozróżnienia między literaturą realistyczną a fantastyczną, ale ważna jest tylko jakość słowa pisanego.

„Do salonu literackiego można wejść dowolnymi drzwiami, drzwiami więziennymi, drzwiami z domu wariatów lub drzwiami od burdelu. Tylko jednymi drzwiami nie można wejść, drzwiami z pokoju dziecięcego. Krytycy ci tego nie wybaczą. Nawet wielki Rudyard Kipling to odczuł. Zawsze się zastanawiam, skąd bierze się ta swoista pogarda dla wszystkiego, co dziecinne.”

– Michael Ende: Michael Ende und die Kritik

We Włoszech powstała jego baśniowa powieść Momo czyli osobliwa historia o złodziejach czasu i dziecku, które zwróciły ludziom skradziony im czas, która jest do dzisiaj jednym z najlepiej sprzedających się produktów pisarza (ponad 7 milionów egzemplarzy). W 1985 roku był także jednym z autorów scenariusza do filmu Momo w reżyserii Johannesa Schaafa. W filmie tym pisarz wystąpił gościnnie jako pasażer pociągu. W latach 70-tych napisał we współpracy z kompozytorem Markiem Lotharem libretto do opery Momo und die Zeitdiebe (Momo i złodzieje czasu). Prapremiera opery miała miejsce w 1978 roku w Landestheater w Coburgu. Również od 1978 roku współpracował regularnie z kompozytorem Wilfriedem Hillerem. Efektem tej współpracy były liczne muzyczne sztuki teatralne, jak np. w 1985 opera Der Goggolori lub słuchowisko Norbert Nackendick oder das nackte Nashorn (Norbert Nackendick albo nagi nosorożec). Początkiem lat 80-tych opublikował razem z politykiem Erhardem Epplerem i aktorką Hanne Tächl tom rozmów Phantasie/Kultur/Politik (Fantazja/kultura/polityka), który krytykuje technokratyczne myślenie w polityce i gospodarce.

W 1979 roku Michael Ende napisał powieść fantastyczną Nie kończąca się historia (Die unendliche Geschichte). Książkę przetłumaczono na 40 języków i uzyskała światowy nakład około 10 milionów egzemplarzy. Na lata 80-te przypadło apogeum popularności Michaela Ende i z kilkoma tytułami dominował na listach bestselerów w Niemczech. Początkowo popierał adaptację filmową Nie kończącej się historii przez producenta Bernda Eichingera, ale po obejrzeniu gotowego filmu był niezadowolony i określił go jako „"gigantyczny melodramat kiczu, komercji, pluszu i plastiku". Krytykował między innymi brak wewnętrznej logiki w filmie i nieprzekazanie podstawowego przesłania książki. Michael Ende kazał usunąć swoje nazwisko z wykazu osób zaangażowanych w powstanie filmu, po czym przez długi czas bezskutecznie procesował się z jego producentami, domagając się zmiany tytułu filmu lub przerwania jego produkcji.

Opublikowany w 1983 roku zbiór surrealistycznych historii Der Spiegel im Spiegel (Lustro w lustrze) skierowany był do czytelnika dorosłego. W ten sposób pisarz usiłował zaistnieć jako autora literatury dla dorosłych. Jednak niemieccy krytycy literatury (zagraniczni w mniejszym stopniu) pozostali nadal wobec niego nieprzychylni. Marcel Reich-Ranicki wypowiedział się przykładowo w ten sposób: „Odnośnie fenomenu Ende nie wypowiem się”, w zamian za co Ende uczynił krytyka postacią ohydnego, bezużytecznego „zrzędy książkowego” w wydanej w 1989 roku książce dla dzieci Szatanarchistorygenialkoholimpijski eliksir albo Wunschpunsch (Der satanarchäolügenialkohöllische Wunschpunsch). Książka stała się kolejnym sukcesem autora i przyniosła mu przyznawaną w Zurychu literacką nagrodę La vache qui lit (Krowa, która czyta). Po kolejnych książkach dla dzieci Michael Ende opublikował w 1994 roku pracę Zettelkasten (Kartoteka), w której zawarł szkice i notatki ze swojego archiwum, a także pierwszy raz napisał o własnym życiu.

Po nieoczekiwanej śmierci w 1985 roku żony Ingeborg Hoffmann, Michael Ende wrócił do Monachium. W 1989 roku ożenił się z japońską tłumaczką Mariko Satō, która kilka jego książek przetłumaczyła na język japoński. Razem z drugą żoną kilka razy odwiedził Japonię. W 1994 roku zdiagnozowano u pisarza raka żołądka. Michael Ende zmarł 28 sierpnia 1995 w Filderstadt, w wieku 65 lat, a jego ciało pochowano na Cmentarzu Leśnym (Waldfriedhof, grób nr 212-W-3) w Monachium. Ostatnią jego pracą było niedokończone libretto.

Dzieła (wybór)

  • Momo czyli Osobliwa historia o złodziejach czasu i dziecku, które zwróciły ludziom skradziony im czas; przeł. Teresa Jętkiewicz, Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia”, Warszawa 1978 (Momo oder Die seltsame Geschichte von den Zeit-Dieben und von dem Kind, das den Menschen die gestohlene Zeit zurückbrachte, 1973).
  • Nie kończąca się historia przeł. Sławomir Błaut; Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia” Warszawa 1986 (Die unendliche Geschichte, 1979).
  • Kuba Guzik i maszynista Łukasz; przeł. Ryszard Wojnakowski, Wrocław "Siedmiogród", 2000 (Jim Knopf und Lukas der Lokomotivführer, 1960; Siedmioróg 2001).
  • Kuba Guzik i Dzika Trzynastka; przeł. Ryszard Wojnakowski, „Siedmioróg”, Wrocław 2004 (Jim Knopf und die Wilde 13, 1962).
  • Szatanarchistorygenialkoholimpijski eliksir albo Wunschpunsch; przeł. Ryszard Wojnakowski, Wydawnictwo „Nasza Księgarnia”, Warszawa 2005 (Der satanarchäolügenialkohöllische Wunschpunsch, 1989).

  • Szkoła Czarów i inne opowieści; przeł. Emilia Bielicka; teksty poetyckie przeł. Krzysztof Schreyer, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Kraków 2010 (Zauberschule und andere Geschichten, 1994).

Literatura

  • Birgit Dankert: Michael Ende: Gefangen in Phantásien. Lambert Schneider, Heidelberg 2016, ISBN 978-3-650-40122-9.

Linki