Max Weber

Max Weber, właściwie Maximilian Carl Emil Weber (ur. 21 kwietnia 1864 w Erfurcie, zm. 14 czerwca 1920 w Monachium) – niemiecki socjolog, historyk, ekonomista, prawnik, religioznawca i teoretyk polityki. Uważany jest za jednego z klasyków socjologii, jak również kulturoznawstwa i nauk społecznych. Stworzone przez niego teorie i pojęcia miały wielki wpływ na socjologię gospodarczą, religii, polityki i prawa. Z jego nazwiskiem łączona jest teza „protestantyzm – kapitalizm”, zasada „wolności oceny” oraz odróżnienie „etyki poglądów” od „etyki odpowiedzialności”.

Max Weber jest obok Ferdinanda Tönniesa i Georga Simmela jednym z trzech założycieli niemieckiej socjologii. Uważany jest za twórcę socjologii władzy i obok Émile'a Durkheima za założyciela socjologii religii. Obok Karola Marksa zalicza się do wybitnych klasyków socjologii gospodarki. Przyczynił się także do rozwoju innych dziedzin socjologi takich jak: socjologia prawa, organizacji i muzyki. Oprócz materiałowych analiz historycznych wniósł znaczący wkład do metodologii i teorii współczesnej historii.

Do jego najbardziej znanych i rozpowszechnionych prac należą rozprawy z lat 1904 i 1905 z zakresu socjologii wydane pt. Etyka protestancka a duch kapitalizmu (Die protestantische Ethik und der 'Geist' des Kapitalismus) i wydane pośmiertnie przez jego żonę Mariannę Weber pismo Gospodarka i społeczeństwo (Wirtschaft und Gesellschaft, 1921/22). (wyznanie ewangelickie)

Max Weber (1894). Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

• Ojciec: Max Weber (1836-1897), prawnik, polityk narodowo-liberalny, radca miejski, poseł do Landtagu i Reichstagu;
• Matka: Helene z domu Fallenstein (1844–1919);
• Rodzeństwo: 7 m.in. brat Alfred (1868–1958, socjolog), Karl (ur. 1870, architekt), Arthur (1877–1952, oficer), najstarsza siostra Clara (1875–1953, poślubiła lekarza Ernsta Mommsena (1863–1930), syna Theodora Mommsena);
• Żona: od 1893 Marianne z domu Schnitger (1870–1954);
• Dzieci: bezdzietny.

Życiorys

Młodość i okres studiów

Max Weber urodził się 21 kwietnia 1864 w Erfurcie jako pierwsze z ośmiorga dzieci prawnika Maxa Webera i Helene z domu Fallenstein (1844–1919). Ze strony matczynej był siostrzeńcem historyka Hermanna Baumgartena oraz kuzynem historyka sztuki Fritza Baumgartena i teologa Otto Baumgartena.

15-letni Max Weber (z lewej) oraz bracia Alfred (w środku) i Karl (po prawej) w 1879 roku. Źródło: Wikimedia Commons

W wieku dwóch lat Max Weber zachorował na zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. W berlińskim domu rodziców przebywali politycy i uczeni jak Wilhelm Dilthey, Levin Goldschmidt, Heinrich von Sybel, Heinrich von Treitschke i Theodor Mommsen. Już w wieku 13 lat czytał pisma filozoficzne Arthura Schopenhauera, Barucha Spinozy i Immanuela Kanta, ale także dzieła literackie np. Johanna Wolfganga Goethego.

Po maturze w Königliches Kaiserin-Augusta-Gymnasium w Charlottenburgu studiował od 1882 do 1886 roku, z roczną przerwą na służbę wojskową w Strasburgu, prawo, ekonomię, filozofię i historię w Heidelbergu, Getyndze i Berlinie. Weber był członkiem korporacji studenckiej Burschenschaft Allemannia (SK), z której wystąpił 17 października 1917 roku. Po zdanym pierwszym egzaminie prawniczym 15 maja 1886 roku w Wyższym Sądzie Krajowym w Celle pracował przez cztery lata jako referendarz w Berlinie. Dzięki dysertacji Die Entwickelung des Solidarhaftprinzips und des Sondervermögens der offenen Handelsgesellschaft aus den Haushalts- und Gewerbegemeinschaften in den italienischen Städten uzyskał 1 sierpnia 1889 roku na Uniwersytecie Fryderyka Wilhelma w Berlinie tytuł doktora prawa. Promotorem jego pracy był Levin Goldschmidt. W czasie publicznej dysputy doszło do sławnej interwencji Theodora Mommsena: „Synu, tu masz moją włócznię, staje się ona zbyt ciężka dla mojego ramienia”^[1]. 18 października 1890 roku zdał drugi egzamin państwowy.

Kariera uniwersytecka i stanowisko polityczne

Po habilitacji w 1892 roku na uniwersytecie w Berlinie u Augusta Meitzena pismem Die römische Agrargeschichte in ihrer Bedeutung für das Staats- und Privatrecht został tam Privatdozentem, a rok później profesorem nadzwyczajnym prawa handlowego. Również w 1893 roku ożenił się z dalszą kuzynką Marianne Schnitger, która później stała się obrończynią praw kobiet, pisarką i polityczką.

W 1893 roku został dokooptowany do komitetu stowarzyszenia ekonomicznego Verein für Socialpolitik (Stowarzyszenie na rzecz Polityki Społecznej). Stowarzyszenie wydawało serię pism Schriften des Vereins für Socialpolitik i dwa czasopisma German Economic Review i Perspektiven der Wirtschaftspolitik. W 1892 roku Verein für Socialpolitik zainicjowało studia dotyczące tzw. „kwestii polskiej”, czyli nad napływem dużej ilości polskich robotników rolnych do wschodnich Niemiec. Do końca życia Weber należał do tego stowarzyszenia, w którym reprezentował generację młodych lewicowych liberałów i był w opozycji do starej generacji tzw. socjalistów katedralnych (niem. Kathedersozialisten) skupionych wokół Gustava Schmollera i Adolpha Wagnera. W 1893 roku wstąpił do Związku Wszechniemieckiego (niem. Alldeutscher Verband), który reprezentował politykę narodowościową. Związek Wszechniemiecki opuścił w 1899 roku, kiedy w tzw. „kwestii polskiej” nie był w stanie przeforsować swojego żądania zamknięcia granic dla migrujących polskich robotników. W piśmie z 22 kwietnia 1899 roku wyraźnie dał do zrozumienia, że powodem odejścia jest kwestia polska i ubolewał, że Związek Wszechniemiecki nie domagał się zupełnego wykluczenia Polaków, z taką samą gorliwością, z jaką walczył o wypędzenie Czechów i Duńczyków.^[2] Do porażki Webera w tej kwestii przyczynili się chłopscy członkowie Związku Wszechniemieckiego, którym brakowało rąk do pracy.^[3]

Od 1894 roku Max Weber był profesorem zwyczajnym ekonomii na Uniwersytecie Albrechta i Ludwika we Fryburgu w Bryzgowi. Tam wygłosił 13 maja 1895 roku mowę inauguracyjną pt. Der Nationalstaat und die Volkswirtschaftspolitik. W 1896 roku powołano go jako następcę Karla Kniesa na Uniwersytet Ruprechta i Karola w Heidelbergu. W latach dziewięćdziesiątych XIX wieku był członkiem Evangelisch-Sozialer Kongress (Ewangelicki Kongres Społeczny) oraz wspierał Friedricha Naumanna (1860–1919) i założony przez niego związek Nationalsozialer Verein.

Działalność pedagogiczna i praca naukowa

Max Weber, ok. 1907. Źródło: Wikimedia Commons

Z powodu zdiagnozowanej neurastenii Max Weber musiał w 1898 roku ograniczyć działalność pedagogiczną. Od 1900 roku już nie uczył, a w 1903 zrezygnował z profesury. Do 1918 żył jako prywatny uczony z odsetek od rodzinnego majątku.

W 1904 roku razem z Edgarem Jaffé i Wernerem Sombartem objął redakcję Archiv für Sozialwissenschaft und Sozialpolitik i ponownie podjął działalność publicystyczną. W tym samym roku odbył trzymiesięczną podróż do Stanów Zjednoczonych Ameryki, gdzie odwiedził zbory protestanckie, rzeźnie w Chicago, szkoły dla Indian i Tuskegee Institute oraz spotkał socjologa W.E.B. Du Bois, którego wysoko cenił. Wrażenia z tej podróży prowadziły u Webera do narastającego odrzucenia rasistowsko ukierunkowanych wzorców wyjaśniania historycznych i społecznych zależności.^[4]

Od 1909 roku intensywnie poświęcił się koncepcji nowego podręcznika Grundriß der Sozialökonomik. Jedyny wkład do niego ukazał się pośmiertnie w 1922 roku pt. Wirtschaft und Gesellschaft.^[5]

W 1909 roku założył razem z Rudolfem Goldscheidem, Ferdinandem Tönniesem, Georgiem Simmelem i Wernerem Sombartem Niemieckie Towarzystwo Socjologiczne (Deutsche Gesellschaft für Soziologie, DGS). Duże znaczenie dla kształtowania jego środowiska społecznego miał tzw. „krąg niedzielny” („Sonntagskreis”) żony Marianne Weber, który po przeprowadzeniu Weberów do Heidelbergu spotykał się od 1910 roku w willi dziadków Fallenstein. Do kręgu tego należeli naukowcy, politycy i intelektualiści jak Ernst Troeltsch, Georg Jellinek, Friedrich Naumann, Emil Lask, Karl Jaspers, Friedrich Gundolf, Georg Simmel, Georg Lukács, Ernst Bloch, Gustav Radbruch, Theodor Heuss i inni.

I wojna światowa

Na początku I wojny światowej Max Weber był przez rok oficerem ds. dyscypliny w komisji szpitalnej w Heidelbergu. Końcem 1915 roku rozpoczął wzmożoną aktywność publicystyczną, zwłaszcza w Frankfurter Zeitung, w której angażował się na rzecz pokojowego porozumienia bez aneksji oraz demokratyzacji Rzeszy Niemieckiej.^[6] W 1917 roku brał udział w dwóch konferencjach kulturalnych na zamku Lauenstein, które zorganizował wydawca Eugen Diederichs w celu nowej reorientacji duchowej po wojnie. Podczas konferencji w czasie Zielonych Świątek (temat: Sinn und Aufgabe unserer Zeit; Sens i zadania naszego czasu, 29–31 maja 1917) prowadził ostrą dysputę z konserwatywnym publicystą Maxem Maurenbrecherem. W czasie jesiennego spotkania na temat Führerproblem im Staate und in der Kultur (Problem przywódców w państwie i kulturze, 29.09 – 3.10) wygłosił odczyt pt. Die Persönlichkeit und die Lebensordnungen (Osobowość i porządek życia).^[7]

W semestrze letnim 1918 roku ponownie podjął działalność pedagogiczną. W maju 1918 roku ukazało się jego „pismo polemiczne o akademickim charakterze” jako diagnostyczne współczesne zastosowanie jego socjologii politycznej Parlament und Regierung im neugeordneten Deutschland.

Okres powojenny

Po wojnie Max Weber należał do założycieli lewicowo-liberalnej Niemieckiej Partii Demokratycznej (Deutsche Demokratische Partei, DDP). W grudniu 1918 roku był doradcą przy konsultacjach konstytucyjnych w Urzędzie Spraw Wewnętrznych Rzeszy pod kierownictwem Hugo Preußa i w maju 1919 roku w negocjacjach pokojowych w Wersalu pod kierownictwem hrabiego Ulricha von Brockdorffa-Rantzau. Następnie Lujo Brentano powołał go do Monachium jako profesora nauk społecznych, historii gospodarczej i ekonomii. W wyniku nalegań studentów wygłosił w semestrze zimowym 1919/1920 wykład Abriß der universalen Sozial- und Wirtschaftsgeschichte (Zarys powszechnej historii społecznej i gospodarczej). Przypuszczalnie był to jego ostatni wykład akademicki, który ukończył.^[8] Max Weber był też członkiem zwyczajnym Bawarskiej Akademii Nauk.

W lipcu 1919 roku Max Weber został przesłuchany jako świadek w procesie przeciwko pisarzowi Ernstowi Tollerowi i ekonomiście Otto Neurathowi, których znał od czasu konferencji kulturalnych na zamku Lauenstein, a którzy pełnili czołowe funkcje w Bawarskiej Republice Rad. Pozytywne wypowiedzi Webera odnośnie etycznej postawy obu oskarżonych przyczyniły się do złagodzenia ich wyroków i uniknięcia kary śmierci.

Po zakończeniu wojny nadal postępowała radykalizacja niemieckiej prawicy, która nie chciała zaakceptować porażki, na co Max Weber reagował z coraz większą alienacją. Zdarzało się, że nacjonalistyczne grupy studentów przeszkadzały w jego wykładach. Powodem tego była postawa Webera w sprawie Antona Grafa von Arco auf Valleya, mordercy Kurt Eisner.^[9]

Grób Marianne i Maxa Weber na cmentarzu Bergfriedhof w Heidelbergu. Źródło: Wikimedia Commons

Choroba i śmierć

Jeszcze końcem maja 1920 roku Max Weber intensywnie pracował nad korektami zbioru esejów Gesammelte Aufsätzee zur Religionssoziologie. Początkiem czerwca zachorował na zapalenie płuc i musiał odwołać rozpoczęte wykłady o socjologii politycznej i socjalizmie. Zmarł 14 czerwca 1920 roku w Monachium–Schwabing. Uroczystość pogrzebowa, w czasie której mowę pogrzebową wygłosiła jego żona Marianne Weber odbyła się na Cmentarzu Wschodnim w Monachium, urnę z jego prochami złożono na cmentarzu Bergfriedhof w Heidelbergu (dział E).

Poglądy Maxa Webera

Socjologia

Od dawna pismo Gospodarka i społeczeństwo (Wirtschaft und Gesellschaft) uważane jest za główne dzieło Maxa Webera. Powstanie pisma można podzielić na dwa etapy: starszy od 1909 do 1914 roku i młodszy od 1918 do 1920 roku. Po wybuchu I wojny światowej Weber przerwał pracę nad Gospodarką i społeczeństwem. W drugiej fazie chciał opracować posiadany materiał, co przed śmiercią zdążył zrobić tylko częściowo. Pierwsza część pisma powstała w opublikowanej formie między 1918 a 1920 rokiem. Zawiera ona socjologiczną teorię kategorii Webera, w której w czterech rozdziałach rozważa: podstawowe pojęcia socjologiczne, socjologiczne kategorie gospodarki, typy władzy, jak również stany i klasy społeczne. Tę część, jako pierwszą, opublikowała w 1921 roku jego żona Marianna Weber w trzeciej części Grundriß der Sozialökonomik.

Teorią kategorii zajmował się już między 1909 a 1913 rokiem, ale manuskrypt na ten temat związany z Gospodarką i społeczeństwem nie zachował się. Jako rezultat jego ówczesnych rozważań można przyjąć oddzielnie opublikowane w 1913 roku pismo Kategorienaufsatz.^[10] W 1922 roku Marianne Weber wydała już nie opracowaną przez jej męża drugą część. Obie te części stanowią pierwsze wydanie Gospodarki i społeczeństwa.

Max Weber opisał socjologię jako „naukę, która interpretując społeczne działania chce zrozumieć i wyjaśnić w kategoriach przyczynowych ich przebieg i skutki.”^[11] Pojęcie działania społecznego oznacza w tej definicji centralny (chociaż nie jedyny) element merytoryczny, który jest konstytutywny dla socjologii jako nauki.

Społeczne działanie zostaje przez Webera zdefiniowane w ten sposób, że zorientowane jest zgodnie z subiektywnym sensem działania, a w rzeczywistości, w jego przebiegu, na zachowanie innych. Rozróżnia cztery idealne rodzaje działań społecznych, w zależności od rodzaju przyczyn, które mogą za nimi stać: racjonalno-celowe ((zweckrationales Handeln), racjonalno-wartościujące (wertrationales Handeln), emocjonalne (afektywne, affektuelles Handeln) i tradycyjne (traditionelles Handeln). W przypadku obu rodzajów działań racjonalnych można przyjąć, że ich powody są przyczynami działania. Ostatecznie rodzaje działań służą empirycznemu badaniu jako hipotezy przyczynowe i jako kontrastowa rama do opisu rzeczywistego postępowania.^[12]

Max Weber opowiadał się za ścisłym połączeniem tworzenia teorii i badania empirycznego, z czym związany był spór metodologiczny Methodenstreit dotyczący rodzaju stosowanych metod w naukach socjologicznych. Ponadto podkreślał, że socjologia jest nauką wolną od oceniania, co znalazło wyraz w tzw. sporze Werturteilsstreit (spór o osądy), w którym niemieccy socjologowie i ekonomiści dyskutowali kwestię, czy nauki społeczne powinny wypowiadać się normatywnie i wiążąco o polityce, względnie czy działania polityczne mogą zostać usprawiedliwione naukowo. W sporze tym nie chodziło o kwestie empiryczne, lecz o stosunek nauki do polityki. W ścisłym sensie chodziło przy tym o pole działania polityki społecznej.

Historia socjologii i gospodarki

W semestrze zimowym 1919/1920 Max Weber prowadził na uniwersytecie w Monachium wykład pt. Abriß der universalen Sozial- und Wirtschaftsgeschichte (Zarys powszechnej historii społecznej i gospodarczej), który zachował się jedynie w notatkach studentów z wykładów.^[13] Według socjolog Stefana Breuera dają one informacje o studiach Webera dotyczących starożytności, etyki gospodarczej religii światowych, rozwoju miasta oraz socjologii władzy i prawa, jak również współczesnego kapitalizmu.^[14]

Terminem „kulturoznawstwo” Weber odnosił się w ten sam sposób do nauk historycznych i społecznych.^[15] Poza tym wniósł ważny wkład w rozwój ekonomii. Weber zajmował się badaniem specyfiki kapitalizmu Zachodu. Także w swoich pracach socjologicznych wychodził ze społeczno-ekonomicznego zainteresowania. Centralnym tematem były przy tym przyczyny i pojawienie się w świecie zachodnim u schyłku średniowiecza „racjonalizmu zachodniego” jako bazy kulturalnej gospodarki i społeczeństwa. Można przyjąć, że esej Die sozialen Gründe des Untergangs der antiken Kultur (Społeczne przyczyny upadku kultury antycznej, 1896) stanowi podstawę późniejszych jego prac. Szczególny rozwój Zachodu objawia się w wielu obszarach społecznych. Wymienia oprócz końca niewolnictwa rozwój zachodnich miast, racjonalne tworzenie przedsiębiorstw i organizację administracji („biurokracji”) oraz „metodyczne” kształtowanie dnia powszedniego członków społeczeństwa („styl życia”). Zmianę społeczną, która jest równoznaczna ze zmianą historyczną, wyjaśnia na podstawie „dwubiegunowego modelu”; według którego interesy zapanowały nad działaniem ludzi, ale idee, które krystalizują się w światopogląd, funkcjonują jako „przełącznik” torów, którymi te działania się poruszają.

Nauka jako powołanie i polityka jako powołanie

W listopadzie 1917 roku, w ramach programu „Geistige Arbeit als Beruf“ (Praca umysłowa jako zawód), prowadził na zaproszenie związku studenckiego wykład Wissenschaft als Beruf (Nauka jako zawód). Przedstawił w nim, co czyni „naukę” niezależną „sferą wartości” dla „wzrastającej intelektualizacji i racjonalizacji” kultury zachodniej w odniesieniu do religii, etyki lub polityki. W styczniu 1919 roku wygłosił, w ramach tego samego programu, wykład Politik als Beruf (Polityka jako zawód), w którym sformułował trzy podstawowe wymogi, które powinien spełniać polityk: pasja w sensie rzeczowości, odpowiedzialność w interesie danej sprawy, „wyczucie” jako konieczny dystans osobisty do rzeczy i ludzi. W tym wykładzie omówił także związek etyki poglądów i etyki odpowiedzialności.

Protestantyzm a kapitalizm

Dużą część swojej pracy naukowej Weber poświęcił religii, o czym świadczą dwa tomy Gesammelte Aufsätze zur Religionssoziologie (Eseje zebrane na temat socjologii religii, 1920–1921). Duży sukces odniósł Weber dzięki badaniom protestantyzmu. W piśmie Die protestantische Ethik und der ‚Geist‘ des Kapitalismus (Etyka protestancka a duch kapitalizmu, 1904/05) wykazał, że prawdopodobieństwo powstania nowoczesnego kapitalizmu istnieje, jeśli określone czynniki ekonomiczne spotykają się z religijnym „kładącym podwaliny” ascetycznym etosem zawodowym. Weber nie twierdził, że pochodzenie kapitalistycznego działania gospodarczego wynika bezpośredno z mentalności protestanckiej.

Szczególny „związek pokrewieństwa” między protestantyzmem a kapitalizmem stworzyło myślenie o obowiązku zawodowym, co wynika z protestanckiego etosu pracy. Rozwój „człowieczeństwa zawodowego”, jako jeden z komponentów „ducha kapitalistycznego”, był według Webera, w XVII, XVIII i jeszcze XIX wieku uwarunkowany przez silnie oddziałujący motyw – zawód jako „powołanie” i powstały z tego etos „racjonalnego”, ascetycznego i wewnętrznego prowadzenia życia. W zdeterminowanym przez naukę o predestynacji kalwinizmie, jak również innych nurtach protestantyzmu (metodyzm, kwakrzy, anabaptyści) oraz częściowo w pietyzmie, Weber znajduje motywy zachowania, które czyni odpowiedzialne za powstanie metodologii kształtującej całe życie.

Wobec niepewności własnego statusu religijnego, myśl o konieczności trwałego i konsekwentnego zachowania w życiu, a szczególnie w życiu zawodowym, stała się najważniejszym punktem oparcia dla własnego określenia drogi do zbawienia. Nie chodzi przy tym – jak zawsze Weber akcentował, aby uniknąć nieporozumień – o „rzeczywistą przyczynę”, lecz o „przyczynę poznania”, a więc o czysto subiektywną gwarancję pewności zbawienia. Wierzący zyskuje swoje „zbawienie” nie przez przestrzeganie obowiązku zawodowego, lecz zapewnia go sobie przez niego. W ten sposób powstała koncepcja racjonalnego prowadzenia życia jest istotnym czynnikiem w historii powstania współczesnego kapitalizmu zachodniego, jak również całej kultury zachodniej.

W swoich rozważaniach Weber często podkreślał, że „'duch kapitalistyczny' […] mógł powstać jedynie jako wynik określonych wpływów Reformacji, albo kapitalizm jako systemem gospodarczym jest produktem Reformacji”. Pogląd ten sam określał jako „głupią tezę doktrynalną”. Weber chciał sformułować konsekwentne „idealistyczne” przeciwne stanowisko do materializmu marksistowskiego: „[…] nie może jednakże być intencją, w miejsce jednej jednostronnej 'materialistycznej' przyczynowej interpretacji kultury i historii postawić równie jednostronną spirytualistyczną interpretację. Obie są jednakowo możliwe, ale w przypadku obu, jeśli twierdzi się, że jest to koniec badania, a nie praca wstępna, ich historyczna wartość jest równie mała.”

Wskazany przez Webera związek jest tematem niezwykle intensywnej dyskusji. Przypuszczalnie chodzi w ogóle o najczęściej rozważane poszczególne dokonania naukowe w zakresie socjologii, historii i kulturoznawstwa. Niektórzy krytycy zarzucają Weberowi, że swoje „tezy” tak sformułował, że są metodycznie „niepodważalne”.^[16]

Przeprowadzona przez Webera analiza mentalnego (względnie religijnego) i historycznego kształtowania współczesności oferuje dobrze ugruntowane ramy poznania istotnych aspektów politycznej, ekonomicznej i kulturalnej teraźniejszości (np. „racjonalizacja”, „biurokracja”, „społeczeństwo masowe”). Dla wielu współczesnych socjologicznych, kulturoznawczych, teologicznych czy filozoficznych prac naukowych (np. Teoria działania komunikacyjnego Jürgena Habermasa) teza Webera „protestantyzm – kapitalizm” oraz związana z nią teoria procesów racjonalizacji stanowi ważny punkt orientacyjny.

Etyka gospodarcza religii świata

Później Weber znacznie rozszerzył swoją socjologię religii. W Die Wirtschaftsethik der Weltreligionen (Etyka gospodarcza religii świata, 1915) odniósł się do konfucjanizmu i taoizmu, hinduizmu i buddyzmu oraz starożytnego judaizmu. Przykładowe studia o protestanckiej etyce, mającej wpływ na szczególny rozwój Zachodu, zostały w tych esejach porównane z innymi religiami i regionami świata. Również w nich przedstawił nie tylko wpływ idei religijnych na pozareligijne działania, lecz także skonfrontował te wpływy. Weber doszedł do wniosku, że religie azjatyckie wpłynęły na styl życia, który „uniemożliwił rozwój w kierunku kapitalizmu”.^[17]

Socjologia panowania

W ostatnich latach życia Weber opracował swoją socjologię panowania (Herrschaftssoziologie).^[18] Rozróżnił pojęcia władza i panowanie. Władzę definiował jako „każdą szansę narzucenia własnej woli wewnątrz stosunków społecznych, także mimo oporów, obojętnie na czym się ona opiera”, a panowanie jako „szansę znalezienia posłuchu dla polecenia o określonej treści u podległych osób”.

Socjologia panowania Webera stała się sławna przede wszystkim dzięki zasadzie konstrukcyjnej przyczyny słuszności, tzn. istnienia prawowitego porządku. Weber rozróżniał trzy czyste typy panowania: tradycyjny, charyzmatyczny i legalny. Różnią się one dwoma kryteriami: 1. podstawą legitymizacji i 2. rodzajem jednostki zarządzającej. Panowanie legalne opiera się na wierze w legalność ustanowionego porządku; sztab administracyjny tworzy biurokrację ze swoich urzędników. Panowanie tradycyjne opiera się na wierze w świętość obowiązujących od dawien dawna tradycji; sztab administracyjny składa się ze służby. Władza charyzmatyczna bazuje na podporządkowaniu się świętości, sile bohaterskiej, charakterowi jakiejś osoby; jako personel zarządzający uważa się jej popleczników.

Biurokracja odgrywa kluczową rolę w dziele Webera, podobnie jak u Karola Marksa walka klasowa. Ponieważ każde panowanie uzewnętrznia się i funkcjonuje jako administracja, administracja biurokratyczna jest najbardziej racjonalnym sposobem panowania, który jednak niesie za sobą ryzyko usamodzielnienia się. Jej techniczna sprawność czyni ją molochem, który w nowoczesnych instytucjach państwowych, jak również przedsiębiorstwach kapitalistycznych tworzy podwaliny ich „nieodzowności” i „nierozłączności”, przez co ostatecznie – w często cytowanym sformułowaniu Webera – wymyka się spod kontroli jako „twarde jak stal gniazdo zależności” („stahlhartes Gehäuse der Hörigkeit“).

Dzieła (wybór)

• Zur Geschichte der Handelsgesellschaften im Mittelalter. Stuttgart 1889.
• Die römische Agrargeschichte in ihrer Bedeutung für das Staats- und Privatrecht. Stuttgart 1891.
• Die sozialen Gründe des Untergangs der antiken Kultur. W: Die Wahrheit. Tom 3, Zeszyt 63, Fr. Frommanns Verlag, Stuttgart 1896, s. 57–77.
• Die ‚Objektivität‘ sozialwissenschaftlicher und sozialpolitischer Erkenntnis. W: Archiv für Sozialwissenschaft und Sozialpolitik. 19 1904, s. 22–87.
• Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus. W: Archiv für Sozialwissenschaft und Sozialpolitik. 20 1904, s. 1–54 i 21, 1905, s. 1–110.
• Zur Psychophysik der industriellen Arbeit. W: Archiv für Sozialwissenschaft und Sozialpolitik. Tom 28 (1908), zeszyt 1 i 3, tom 29 (1909), zeszyt.
• Die Wirtschaftsethik der Weltreligionen, 11 esejów dotyczących konfucjanizmu, taoizmu, hinduizmu i buddyzmu, starożytnego judaizmu, w: Archiv für Sozialwissenschaft und Sozialpolitik, rocznik 41 (1915) – 46 (1919).
• Parlament und Regierung im neugeordneten Deutschland. Zur politischen Kritik des Beamtentums und Parteiwesens. München/Leipzig 1918.
• Der Sozialismus. Wien 1918.
• Wissenschaft als Beruf. München/Leipzig 1919.
• Politik als Beruf. München/Leipzig 1919.
• Gesammelte Aufsätze zur Religionssoziologie I–III. Mohr (Siebeck), Tübingen 1920/1921.
• Die rationalen und soziologischen Grundlagen der Musik. München 1921.
• Wirtschaft und Gesellschaft. Tübingen 1921/22.
• Wirtschaftsgeschichte. Abriß der universalen Sozial- und Wirtschaftsgeschichte. (wydawcy Siegmund Hellmann i Melchior Palyi) München/Leipzig 1923.

Polskie wydania pism Maxa Webera

• Etyka protestancka a duch kapitalizmu; tł. Jan Miziński, Lublin 1995.
• Racjonalność, władza, odczarowanie; wybór, wstęp, przekł. Marian Holona ; [tekst "Polityka jako zawód" w przekł. Andrzeja Kopackiego], Poznań : Wydawnictwo Poznańskie, 2011.
• Socjologia religii : dzieła zebrane : etyka gospodarcza religii światowych; tł. Tadeusz Zatorski, Grzegorz Sowinski, Dominika Motak, Kraków : Zakład Wydawniczy "Nomos", 2006.
• Polityka jako zawód i powołanie; przedm., wstęp i oprac. Zdzisław Krasnodębski ; przekł. [z niem.] Andrzej Kopacki, Paweł Dybel, Kraków : "Znak" ; Warszawa : Fundacja im. Stefana Batorego, 1998.
• Gospodarka i społeczeństwo : zarys socjologii rozumiejącej; przeł. i wstępem opatrzyła Dorota Lachowska, Warszawa : Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002.

Literatura

• Hans N. Fügen: Max Weber. Mit Selbstzeugnissen und Bilddokumenten. Rowohlt, Reinbek 2000, ISBN 3-499-50216-X.
• Gangolf Hübinger: Max Weber. Stationen und Impulse einer intellektuellen Biographie. Mohr Siebeck 2019, ISBN 978-3-16-155724-8.
• Dirk Kaesler: Max Weber: Preuße, Denker, Muttersohn. C.H. Beck Verlag, München 2014, ISBN 978-3-406-66075-7.
• Christa Krüger: Max und Marianne Weber. Tag- und Nachtansichten einer Ehe. Pendo, München/Zürich 2001, ISBN 978-3-85842-423-5.
• M. Rainer Lepsius: Max Weber und seine Kreise. Essays. Mohr Siebeck, Tübingen 2016, ISBN 978-3-16-154738-6.
• Marianne Weber: Max Weber. Ein Lebensbild. Piper, München 1989 ISBN 3-492-10984-5.
• Zdzisław Krasnodębski: M.Weber. Warszawa : "Wiedza Powszechna", 1999.
• Alfred Skorupka: Max Weber jako prekursor filozofii cywilizacji. Sosnowiec : Progres Wydawnictwo-Druk-Reklama, 2017, ISBN 978-8-39-382696-4.
• Marian Orzechowski: Polityka, władza, panowanie w teorii Maxa Webera / Marian Orzechowski. Warszawa : Państ. Wydaw. Naukowe, 1984.

Linki

• Biografia Maxa Webera w de.wikipedia.org (online).
• Pisma Maxa Webera i o nim w Deutsche Digitale Bibliothek.
• Pisma Maxa Webera w Zeno.org

Przypisy

1. ↑ Max Weber: Zur Geschichte der Handelsgesellschaften im Mittelalter. Nach südeuropäischen Quellen. Stuttgart: Ferdinand Enke 1889, oraz Lutz Kaelber: Max Webers Dissertation (uvm.edu dostęp: 2.02.2020).
2. ↑ List Maxa Webera do przewodniczącego Alldeutscher Verband, Ernsta Hasse, z 22. April 1899, w: Max Weber: Briefe 1895–1902, MWG II/3, Tübingen 2015, s. 658–660. Marianne Weber: Max Weber: A Biography. Transaction Publishers, 1988, ISBN 0-88738-702-0, s. 224/225.
3. ↑ Wolfgang J. Mommsen: Max Weber und die deutsche Politik 1890–1920. Tübingen 2004, ISBN 1-84520-034-9.
4. ↑ Jürgen Kaube: Max Weber. Ein Leben zwischen den Epochen. Berlin 2014, s. 210.
5. ↑ Max Weber: Wirtschaft und Gesellschaft. W: Wolfgang Schluchter (Hrsg.): MWG. Band I/24. Tübingen 2009.
6. ↑ Hinnerk Bruhns: Max Weber und der Erste Weltkrieg. Tübingen 2017.
7. ↑ Gangolf Hübinger: Max Weber. Stationen und Impulse einer intellektuellen Biographie. Tübingen 2019, s. 267–286.
8. ↑ Vorwort der Herausgeber zur ersten Auflage. W: Max Weber: Wirtschaftsgeschichte. Abriß der universalen Sozial- und Wirtschaftsgeschichte. Wydane przez prof. S. Hellmann und Dr. M. Palyi. Trzecie wydania. Duncker & Humblot, Berlin 1958, s. XVIII.
9. ↑ Joseph E. Drexel: Geschichte und Geschichten – Ein Leben in Franken. Odczyt: Bayerischer Rundfunk, Studio Nürnberg, 27. März 1969. Verlag Nürnberger Presse, Nürnberg 1969, s. 14 f.
10. ↑ Über einige Kategorien der verstehenden Soziologie. W: Logos 4 (1913), 253–294 i w: Max Weber, Gesammelte Aufsätze zur Wissenschaftslehre, 7 wydanie, Tübingen 1988, 427–474.
11. ↑ Max Weber: Soziologische Grundbegriffe. W: Wirtschaft und Gesellschaft. Soziologie, Unvollendet 1919–1920. w: Knut Borchardt, Edith Hanke i Wolfgang Schluchter (wydawcy): MWG. Band I/23. Mohr (Siebeck),Tübingen 2013, s. 149.
12. ↑ Gert Albert: Hermeneutischer Positivismus und dialektischer Essentialismus Vilfredo Paretos. Wiesbaden 2005, s. 161 ff.
13. ↑ Max Weber: Abriß der universalen Sozial- und Wirtschaftsgeschichte. Max Weber Gesamtausgabe. Band III/6, Mit- und Nachschriften 1919/20. Mohr Siebeck, Tübingen 2011.
14. ↑ Stefan Breuer: Historische Entwicklung und begriffliche Konstruktion. Max Webers Vorlesung von 1919/20 zur Sozial- und Wirtschaftsgeschichte. W: Neue Zürcher Zeitung z 14 kwietnia 2012.
15. ↑ Jürgen Kocka: Max Webers Bedeutung für die Geschichtswissenschaft. W: Ders. (wydawca): Max Weber, der Historiker. Vandenhoeck u. Ruprecht, Göttingen 1986, s. 13-27, tutaj s. 13.
16. ↑ Heinz Steinert: Max Webers unwiderlegbare Fehlkonstruktionen: Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus. Campus, Frankfurt am Main 2010, s. 20 f.
17. ↑ Dirk Käsler: Max Weber. Eine Einführung in Leben, Werk und Wirkung. Campus, Frankfurt am Main 1995, s. 164.
18. ↑ Stefan Breuer: Max Webers Herrschaftssoziologie. Campus, Frankfurt am Main 1991, s. 13.