Martin Walser

Martin Johannes Walser (ur. 24 marca 1927 w Wasserburgu (Bodensee)) - niemiecki pisarz, dramaturg i redaktor. Walser znany stał się dzięki przedstawieniu wewnętrznych konfliktów bohaterów w swoich powieściach i opowiadaniach.

Martin Walser
Martin Walser (2013).
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec: Martin Walser;
  • Matka: Augusta z domu Schmid;
  • Żona: od 1950 Katharina „Käthe“ Neuner-Jehle;
  • Dzieci: córki Franziska, Johanna, Alissa i Theresia, nieślubny syn Jakob Augstein z Marią Carlsson .

Biografia

Dom_narodzin_Martina_Walsera_w_Wasserburgu
Dom narodzin Martina Walsera w Wasserburgu mad Jeziorem Bodeńskim.
Źródło: Wikimedia Commons

Martin Walser urodził się 24 marca 1927 w Wasserburgu nad Jeziorem Bodeńskim jako syn Marina Walsera i jego żony Augusty z domu Schmid. Rodzice prowadzili restaurację dworcową i handlowali węglem w Wasserburgu. Jako dziesięciolatek stracił ojca. Okres dzieciństwa przedstawił w powieści Ein springender Brunnen. W latach 1938–1943 uczył się w wyższej szkole realnej w Lindau, a potem powołano go do wojska jako pomocnika obrony przeciwlotniczej. Według dokumentów Berlińskiego Archiwum Federalnego, Walser wymieniony jest w aktach NSDAP z datą wpisu 30 stycznia 1944 roku, jako 16-letni wówczas członek.[1] Jednak Walser zaprzecza, że wypełniał jakikolwiek wniosek o przyjęcie.[2] Według akt Służby Pracy Rzeszy (Reichsarbeitsdienst) pod koniec II wojny światowej był żołnierzem Wehrmachtu.

Po zakończeniu wojny zdał w 1946 roku maturę w gimnazjum Bodensee-Gymnasium w Lindau, po czym studiował literaturoznawstwo, historię i filozofię w Philosophisch-theologische Hochschule w Ratyzbonie i na Uniwersytecie Eberharda Karola w Tybindze (Eberhard Karls Universität in Tübingen). Podczas studiów zaczął pracować w 1949 roku jako redaktor w Süddeutscher Rundfunk (SDR) i pisał słuchowiska.[3] W 1951 roku doktoryzował się w Tybindze dysertacją na temat Franza Kafki. Razem z Helmutem Jedele tworzył rdzeń „Genietruppe“ stuttgarckiej rozgłośni radiowej i jako niezależny współpracownik pomógł utworzyć jej dział telewizyjny. Uczestniczył w reżyserowaniu słuchowisk i w 1953 roku współpracował nad książką pierwszej telewizyjnej produkcji filmowej powojennej telewizji niemieckiej.[4] Jako redaktor rozgłośni i pisarz nawiązał liczne kontakty ze środowiskiem literackim.

Od 1953 roku uczestniczył regularnie w posiedzeniach Grupy 47 (Gruppe 47), która wyróżniła go w 1955 roku za opowiadanie Templones Ende. Jego pierwsza powieść Małżeństwa w Philippsburgu (Ehen in Philipsburg) ukazała się w 1957 i stała się wielkim sukcesem. Odtąd Walser, jako wolny pisarz, mieszkał z rodziną w Friedrichshafen, a potem w Nußdorf nad Jeziorem Bodeńskim.

Martin_Walser 1992
Martin Walser podczas odczytu (1992).
Źródło: Wikimedia Commons

W latach 60-tych, podobnie jak Günter Grass i inni lewicowi intelektualiści, opowiadał się za wybraniem Willy Brandta na kanclerza Republiki Federalnej Niemiec. W 1964 roku był słuchaczem toczących się we Frankfurcie nad Menem procesów przeciwko zbrodniarzom wojennym z obozu koncentracyjnego w Auschwitz. Protestował przeciwko wojnie w Wietnamie,[5] podróżował do Moskwy i uważany był w latach 60-tych i 70-tych za sympatyka Niemieckiej Partii Komunistycznej, której nigdy nie był członkiem; do grona jego przyjaciół należeli m.in. Ernst Bloch i Robert Steigerwald. W 1988 roku, w ramach serii Mów o własnym kraju (Reden über das eigene Land), wypowiadał się, że podział Niemiec uważa za „bolesną pustkę”, z którą nie może się pogodzić. Materiał ten uczynił także tematem opowiadania Dorle und Wolf. Chociaż Walser wyraźnie podkreślał, że jego stanowisko z biegiem czasu nie zmieniło się, niektórzy obserwatorzy mówią o zmianie poglądów autora.

Nietypowa klauzula zawarta w umowach wydawniczych umożliwiła Walserowi, po śmierci wydawcy Siegfrieda Unselda, przeniesienie w 2004 roku wszystkich swoich dzieł z wydawnictwa Suhrkamp Verlag do Rowohlt Verlag. W wyniku tego doszło do sporu z wydawcą o powieść Walsera Śmierć krytyka (Tod eines Kritikers). W związku z tym Walser zaatakował krytyka literackiego Marcela Reich-Ranickiego z jednej strony jako osobę, a z drugiej strony jako symbol rzekomo nieuczciwej sceny kulturalnej. W związku z tym publicysta Frank Schirrmacher krytykował „grę z antysemickimi kliszami”.

Walser jest członkiem Akademii Sztuk w Berlinie, Saksońskiej Akademii Sztuk, Niemieckiej Akademii Języka i literatury w Darmstadt i Niemieckiego Centrum PEN.

W 2007 roku Martin Walser przekazał dużą część swoich rękopisów do Deutsche Literaturarchiv Marbach.[6] Część z nich można zobaczyć w Literaturmuseum der Moderne w Marbach, m.in. manuskrypty: Małżeństwa w Philippsburgu, Jednorożec i Ein springender Brunnen.

Z okazji 90-tej rocznicy urodzin pisarza stacja telewizyjna ARD wyemitował film dokumentalny pt. Mein Diesseits – Unterwegs mit Martin Walser, w którym Denis Scheck i Martin Walser odwiedzili ważniejsze miejsca pobytu pisarza nad Jeziorem Bodeńskim, jak na przykład jego dom rodzinny, w którym obecnie jest szkoła baletowa.

Twórczość

W twórczości Martina Walsera ciągle pojawia się motyw niepowodzenia w życiu. Bohaterowie jego powieści i opowiadań nie dorośli do zadań, przed którymi stawia ich otoczenie, lub które sami sobie postawili. Wewnętrzny konflikt, którego z tego powodu nie mogą znieść, przejawia się we wszystkich powieściach Martina Walsera. To że walka wrze tylko w duszy jego bohaterów, podczas gdy ich zewnętrzna postawa pozostaje najczęściej drugorzędna, czyni z Martina Walsera typowego przedstawiciela niemieckiej literatury powojennej , podobnie jak Heinricha Bölla, Petera Handke czy Siegfrieda Lenza, i kontrastuje z tradycyjną anglosaską literaturą, w której dużo ważniejszy jest rozwój działań zewnętrznych.

Walser odniósł też sukces w teatrze. Już jego pierwsza sztuka Der Abstecher miała w latach 60-tych ponad pięćdziesiąt inscenizacji. Eiche und Angora była pierwszą sztuką, w której podjął się artystycznego rozliczenia z przeszłością i kwestią winy narodu niemieckiego. Pokazuje ona historię Aloisa Grübela, który nie umiał znaleźć się w nowej nazistowskiej rzeczywistości. Wzbudziła ona mieszane poglądy zarówno u publiczności, jak i krytyków. Jednak odniosła ona międzynarodowy sukces teatralny i wystawiona była w Wiedniu, Zurychu, Bazylei, Skopje, Edynburgu i ponad rok nieprzerwanie w Paryżu.[7]

Marcel Reich-Ranicki chwali pisarza słowami: „Wczesne historie Walsera są na czasie krytyczną diagnozą i protestem przeciwko takiemu stanowi rzeczy, który utrudnia jednostce rozwój, powoduje jej usychanie i ginięcie. To dotyczy też późniejszej prozy Walsera. Nawet jeśli za pomocą innych środków pokazuje wciąż w losach różnych postaci absurdalność istnienia, w którym odwaga złodzieja bankowego staje się właściwie niezbędna dla każdego zawodu. I czyni to w świadomości własnej niemocy."[8]

Mowa w Paulskirche

Martin_Walser_jako_Der Bodenseereiter
Martin Walser jako Der Bodenseereiter (1999). Fontanna w Überlingen jest artystyczną odpowiedzią Petera Lenka na mowę Martina Walsera wygłoszoną w Paulskirche w 1998 we Frankfurcie nad Menem, którego przedstawił w łyżwach na koniu.
Źródło: Wikimedia Commons

Z okazji przyznania Nagrody Pokojowej Księgarzy Niemieckich Martin Walser wygłosił 11 października 1998 roku mowę w kościele Paulskirche we Frankfurcie nad Menem, w której odrzucił „instrumentalizowanie (wykorzystywanie) holocaustu i hańby Niemców” w mediach do aktualnych potrzeb. Podkreślił, że „zawsze dobre cele są poważane, ale instrumentalizowanie […] Auschwitz nie nadaje się do tego, żeby stać się procedurą grożenia, w każdym czasie stosowanym środkiem zastraszania czy pałką moralną, czy też tylko obowiązkowym ćwiczeniem.” Mowa ta wywołała kontrowersyjne dyskusje, a nawet protesty.

Niektórzy interpretowali jego wypowiedź w sposób następujący: Zbrodnie nacjonalistyczne mogłyby być przez niektórych ludzi wykorzystane do poparcia politycznych i finansowych roszczeń wobec Niemiec. Także ten, kto wciąż podejmuje temat zbrodni, czuje się lepszy moralnie od innych ludzi. Tematyka Auschwitz nie powinna być sprowadzona tylko do „pałki moralnej”, właśnie z powodu jej wielkiego znaczenia. Mowa postrzegana była też jako reakcja na krytykę Marcela Reich-Ranickiego książki Ein springender Brunnen. Marcel Reich-Ranicki miał pretensje, że Auschwitz nie zostało wspomniane w książce, której akcja toczy się w okresie nazistowskim.

W mowie tej Martin Walser domagał się również ułaskawienia skazanego szpiega z NRD Rainera Ruppa. Lars Rensmann ocenił to jako część propagowanego przez Walsera „narodowego samopojednania” Niemców.[9]

Po mowie Walsera na zakończenie wszyscy stojąc klaskali, za wyjątkiem przewodniczącego Centralnej Rady Żydów w Niemczech Ignatza Bubisa, jego żony Idy i Friedricha Schorlemmersa. Bubis określił mowę jako „intelektualne podżeganie”, co później wycofał. Zarzucano Walserowi, że prawicowi rewizjoniści, którzy chcieli ten temat odblokować, mogliby na niego się powoływać. Walser przeciwstawił się tej krytyce i stwierdził, że nie miał zamiaru politycznie wykorzystywać swoich „osobistych poglądów” i mówił wyłącznie o subiektywnych odczuciach.

W wywiadzie w 2015 roku dla czasopisma Spiegel Walser wyjaśnił, że nie myślał o wykorzystywaniu Auschwitz w stosunkach niemiecko-żydowskich, lecz w codziennej polityce niemieckiej, jak np. przez Güntera Grassa w jego odrzuceniu zjednoczenia Niemiec czy przez Joschka Fischera w jego poparciu niemieckiej interwencji w wojnie w Kosowie. Żałował, że tę mowę tak wygłosił i dotknął nią Bubisa.[10]

Stosunek do judaizmu

Po debatach wokół przemówienia w Paulskirche podobno czy faktycznie nastąpił zwrot Walsera ku „obywatelskiej” stronie tematów publicznych, gdy pojawił się jako gościnny mówca na zamkniętym spotkaniu CSU w Wildbad Kreuth. Gdy w opublikowanej w 2002 roku powieści z kluczem Śmierć krytyka skrytykował Marcela Reich-Ranickiego, dało to pretekst Frankowi Schirrmacherowi do posądzenia Walsera o antysemityzm. Reich-Ranicki wypowiedział się w tej sprawie w maju 2010 roku w wywiadzie dla Spiegel: „Nie uważam go za antysemitę. Ale jest dla mnie ważne, wskazać na to, że krytyk, który go rzekomo najczęściej dręczył, także jest Żydem. Liczy przez to, że podąży za nim jego publika. Niech Pan zauważy, nie było nigdy ani jednej uwagi antysemickiej od Grassa, ani jednej. A o jego książkach z pewnością nie tylko pozytywnie pisałem.”[11]

Kulturoznawca Matthias N. Lorenz badał pisma Walsera w dysertacji pt. Auschwitz drängt uns auf einen Fleck pod kątem przedstawienia Żydów względnie dyskursu o Auschwitz. W swojej pracy dokumentuje występowanie ogólnie przyjętych stereotypów antysemickich. Cierpienie Żydów jest wyraźnie utożsamiane z cierpieniem „Niemców”. Często znajduje się wrażliwych Niemców, którzy czują się jako „przegrani historii”: pozbawieni godności, napiętnowani, ograbieni z tożsamości.[12]

Pomnik Pomordowanych Żydów Europy (Das Holocaust-Mahnmal) w Berlinie został określony przez Martina Walsera w fazie projektowania jako „koszmar tak wielki jak boisko piłkarskie w sercu stolicy” i „zrzutowisko wieńców”; wbrew temu po ukończeniu prac wypowiedział się pozytywnie o pomniku.[13]

Dzieła (wybór)

  • Małżeństwa w Philippsburgu (Ehen in Philipsburg, 1957, wyd. polskie 1966).
  • Półmetek: powieść (Halbzeit, 1960, wyd. polskie 1978).
  • Eiche und Angora.Eine deutsche Chronik. (1962, sztuka teatralna).
  • Erfahrungen und Leseerfahrungen (1965).
  • Jednorożec (Das Einhorn, 1966, wyd. polskie 1971).
  • Opis formy: studium o Kafce (Beschreibung einer Form, Franz Kafka, 1961, wyd. polskie 1972)
  • Der Sturz (1973).
  • Spłoszony koń : nowela (Ein fliehendes Pferd,1978, wyd. pol. 1981).
  • Seelenarbeit (1979).
  • Dom pod Łabędziem (Das Schwanenhaus, 1980, wyd. pol. 1987).
  • Brandung (1985)
  • Die Verteidigung der Kindheit (1991).
  • Bez wzajemności (Ohne einander, 1993, wyd. pol. 1995).
  • Finks Krieg (1996).
  • Ein springender Brunnen (1998).
  • Śmierć krytyka (Tod eines Kritikers, 2002, wyd. pol. 2002).
  • Leben und Schreiben (2005, pamiętniki 1951–1962).
  • Angstblüte (2006, powieść).
  • Ein liebender Mann (2008, powieść).
  • Leben und Schreiben (2008, pamiętniki 1963–1973).
  • Leben und Schreiben (2010, pamiętniki 1974–1978).
  • Muttersohn (2011, powieść).
  • Ein sterbender Mann (2016).
  • Mädchenleben oder Die Heiligsprechung (2019, legenda).

Linki

Przypisy

  1. Dieter Hildebrandt soll in NSDAP gewesen sein. W: Die Welt, 30.06.2007.
  2. Walser, Lenz und Hildebrandt: All diese Karteikarten der NSDAP. Frankfurter Allgemeine Zeitung, 1.07.2007.
  3. Edgar Lersch, Reinhold Viehoff: Rundfunk, Politik, Literatur. Martin Walsers frühe Erfahrungen beim Süddeutschen Rundfunk zwischen 1949 und 1957. W: Jahrbuch Medien und Geschichte. 2, 2002, s. 213–257.
  4. Tytuł: Man erholt sich. Ein sommerliches Ferienfeuilleton. Pierwsza emisja 1955. Harald Keller: Der Dichter als Fernsehpionier – Ein Nachtrag zum 85. Geburtstag von Martin Walser. W: Funkkorrespondenz, 29.03.2012, ZDB-ID 525657-4.
  5. Carlo Schellemann i Martin Walser: Stationen Vietnams. Röderberg-Verlag, Frankfurt 1968.
  6. Pressebericht. W: Presseportal.
  7. Jörg Magenau: Martin Walser. Eine Biographie. Aktualisierte und erweiterte Neuauflage, Rowohlt, Reinbek 2008, ISBN 978-3-499-24772-9, s. 180–183.
  8. Kritik von Marcel Reich-Ranicki w zeit.de, (dostęp 11.02.2020).
  9. Lars Rensmann: Enthauptung der Medusa. Zur diskurshistorischen Rekonstruktion der Walser-Debatte im Licht politischer Psychologie. W: Micha Brumlik, Hajo Funke & Lars Rensmann (Hrsg.): Umkämpftes Vergessen. Walser Debatte, Holocaust-Mahnmal und neuere deutsche Geschichtspolitik. Berlin 2004, s. 36.
  10. Martin Doerry & Volker Hage: Spiegel-Gespräch: „Einsam ist man sowieso“. E: Der Spiegel. Nr. 19, 2015, s. 136.
  11. Der Spiegel Nr. 21, 22.05.2010, s. 123.
  12. Recenzja Auschwitz drängt uns auf einen Fleck W: Perlentaucher.
  13. Gewissen und Öffentlichkeit – Ein Deutungsvorschlag zur Walser-Bubis-Kontroverse – autor Georg Pfleiderer W: Zeitschrift für evangelische Ethik Heft 4 1999.