Leo Perutz

Leo Perutz, właściwie Leopold Perutz (ur. 2 listopada 1882 w Pradze, zm. 25 sierpnia 1957 w Bad Ischl) – austriacki powieściopisarz, nowelista i dramaturg. Na podstawie jego powieści zrealizowano kilka filmów m.in. Markiz de Bolivar (1922), Mistrz sądu ostatecznego (1990), Śnieg świętego Piotra, (1991) i słuchowisk radiowych. (wyznanie mojżeszowe)

Leo Perutz (1882-1957)
Leo Perutz (przed 1925).
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

  • Ojciec : Benedikt (1847–1926), fabrykant tekstylny w Pradze, od 1899 w Wiedniu;
  • Matka : Emilie Österreicher (1853-1923);
  • Rodzeństwo : bracia Paul (1885–1956) i Hans (1892–1969), obaj fabrykanci tekstylni oraz siostra Charlotte (ur. 1888);
  • Ożenił się : 1) w Wiedniu w 1918 z Idą Weil (1895–1928), 2) w Wiedniu 1935 z Grete Humburger (1904–67);
  • Dzieci : syn i 2 córki z pierwszego małżeństwa.

Życiorys

Leo Perutz uczył się w latach 1888–1893 w szkole pijarów w praskim Nowym Mieście, do której chodzili też w tym czasie Felix Weltsch (1884–1964) i Max Brod (1884–1968), a później w cesarsko-królewskim Niemieckim Gimnazjum Państwowym (k.k. Deutsche Staatsgymnasium) w Pradze, z którego został wydalony w 1899 roku. Od 1899 do 1901 roku uczęszczał do gimnazjum w Českým Krumlovie (niem. Böhmisch Krumau), ale również tutaj jego wyniki w nauce były do tego stopnia złe, że nie został dopuszczony do matury. Po przeprowadzeniu się rodziny do Wiednia w 1901 r. kontynuował naukę w tamtejszym Erzherzog-Rainer-Gymnasium, ale 1902 roku opuścił go.

Od 1 października 1903 r. odbywał roczną służbę wojskową, ale po zdaniu egzaminu dla podoficerów rezerwy postanowił zostać jeszcze rok w wojsku, z którego został zwolniony ze względów zdrowotnych w grudniu 1904 roku w stopniu kaprala. W następnym roku pracował prawdopodobnie w firmie ojca. W semestrze zimowym 1905/06 zapisał się jako wolny słuchacz na Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Wiedeńskiego. W semestrze zimowym 1906/07 przeniósł się do Uniwersytetu Technicznego w Wiedniu, gdzie studiował teorię prawdopodobieństwa, statystykę, matematykę aktuarialną i ekonomię. Od 1907 r. pracował jako aktuariusz w firmie ubezpieczeniowej Assicurazioni Generali w Trieście.

W Wiedniu Leo Perutz należał do kręgu gimnazjalistów „Freilicht”, z którego wyszli też pisarze Richard Arnold Bermann (1883–1939) i Ernst Weiß (1882–1940). Regularnie czytał czasopismo „Die Fackel” Karla Krausa (1874–1936), który był jego idolem. Pierwszy szkic prozą Perutza ukazał się w lutym 1906 roku w czasopiśmie „Der Weg”, a nowela w marcu 1907 w „Sonntags-Zeit”. W Trieście oprócz pracy zawodowej nadal publikował recenzje i opowiadania. W październiku 1908 roku wrócił do Wiednia, gdzie do 1923 roku pracował w towarzystwie ubezpieczeniowym „Anker”. Jako aktuariusz obliczył m.in. tabele śmiertelności i oparte na nich stawki ubezpieczeniowe. Nazwana jego imieniem formuła rekompensaty była przez dłuższy czas stosowana w branży ubezpieczeniowej. Przez całe życie interesował się problemami matematycznymi, co znalazło odzwierciedlenie w konstrukcji kilku jego dzieł literackich.

W Wiedniu do kręgu jego znajomych należeli m.in. Peter Altenberg (1859–1919), Hermann Bahr (1863–1934), Oskar Kokoschka (1886–1980) i Alfred Polgar (1873–1955). W okresie I wojny światowej Leo Perutz odbył kilka podróży m.in. do Francji, Włoch, Hiszpanii, Turcji, Libanu, Palestyny i Egiptu. W 1915 roku ukazała się pierwsza powieść Leo Perutza Trzecia kula, w której opowieść o zdobyciu Meksyku poruszała problem utraty tożsamości. O tej powieści jak i kolejnych (Das Mangobaumwunder, 1916; Markiz de Bolibar, 1920) pozytywnie wypowiedzieli się tacy krytycy literaccy jak Kurt Tucholsky (1890–1935) i Hermann Broch (1886–1951). W sierpniu 1915 roku pomimo krótkowzroczności Leo Perutz powołany został do służby wojskowej i po czteromiesięcznym szkoleniu trafił w marcu 1916 r. na front rosyjski. Po postrzale w płuca 4 lipca tegoż roku koło Rohatynia przebywał dłuższy czas w lazarecie. Ostatecznie awansował na porucznika i od sierpnia 1917 roku pracował w cesarsko-królewskiej wojennej kwaterze prasowej, gdzie poznał Egona Erwina Kischa (1885–1948).

Uznanie czytelników po ukazaniu się powieści Mistrz sądu ostatecznego w 1923 roku skłoniło Perutza do rezygnacji z posady urzędnika w firmie ubezpieczeniowej i do poświęcenia się wyłącznie pisarstwu. Największym sukcesem wydawniczym Leo Perutza okazała się powieść z 1928 roku Dokąd toczysz się, jabłuszko? (Wohin rollst Du, Äpfelchen?), historia powracającego z wojny, która w imponujący sposób ilustruje brak konsekwencji doświadczeń wojny światowej. Po przejęciu władzy przez nazistów stracił możliwość publikowania w Niemczech i zaczął zastanawiać się nad wyjazdem do Palestyny. Po aneksji Austrii w 1938 roku został jako Żyd zmuszony do ucieczki z ojczyzny. W lipcu 1938 roku emigrował przez Włochy do Palestyny, gdzie pozostał do końca życia. W 1940 r. przyjął obywatelstwo Palestyny. Tutaj ukończył obie ostatnie powieści, które na podstawie materiału historycznego poruszały aktualne kwestie: rozpoczętą jeszcze w latach dwudziestych książkę Nocą pod kamiennym mostem (1953) i powieść Judasz Leonarda (1959). W Palestynie jego twórczość literacka nie zyskała aprobaty, był tutaj  pisarzem nieznanym, a jego sytuacja materialna poprawiła się dopiero po wojnie, gdy ponownie zaczął pracę jako matematyk ubezpieczeniowy.

Po zakończeniu wojny chciał wrócić do Austrii. W powstałym państwie izraelskim źle się czuł. Odrzucał jakikolwiek nacjonalizm, a wypędzenie Arabów przez Żydów było dla niego nie tylko odrażające, ale także zniszczyło dla niego cenioną orientalną atmosferę kraju. Do tego doszła jeszcze cenzura poczty i trudności z otrzymaniem zezwolenia na wyjazd. W 1950 r. udało mu się pierwszy raz podróżować do Austrii i Wielkiej Brytanii. W 1952 r. przyjął ponownie obywatelstwo austriackie. W następnych latach corocznie spędzał miesiące letnie w Wiedniu i Salzkammergut. Jednak nie zdecydował się na stałe powrócić do Austrii.

Próba nowego początku literackiego w powojennej Austrii była równie trudna jak w Palestynie. Nie mógł znaleźć początkowo wydawcy. Kiedy w 1953 roku ukazała się powieść Nocą pod kamiennym mostem, pojawiło się wiele pozytywnych recenzji, ale wkrótce potem wydawnictwo zbankrutowało i książka nie mogła być rozpowszechniana.

Leo Perutz zmarł 25 sierpnia 1957 roku w szpitalu w Bad Ischl i został pochowany na tamtejszym cmentarzu.

Dzieła (wybór)

Powieści

  • Die dritte Kugel (Trzecia kula), 1915.
  • Das Mangobaumwunder. Eine unglaubwürdige Geschichte, 1916, we współpracy z Paulem Frankiem.
  • Zwischen neun and neun, 1918.
  • Der Marques de Bolibar (Markiz de Bolibar), 1920.
  • Der Meister des Jüngsten Tages (Mistrz sądu ostatecznego), 1923.
  • Turlupin, 1924.
  • Der Kosak und die Nachtigall, 1927.
  • Wohin rollst du, Äpfelchen…, 1928.
  • St. Petri Schnee (Śnieg świętego Piotra), 1933.
  • Der schwedische Reiter (Rajtar szwedzkiego króla), 1936.
  • Nachts unter der steinernen Brücke (Nocą pod kamiennym mostem), 1953.
  • Der Judas des Leonardo (Judasz Leonarda), 1959, wydana pośmiertnie.

Nowele

  • Herr, erbarme Dich meiner (Panie, zmiłuj się nade mną), 1930.

Sztuki teatralne

  • Die Reise nach Preßburg, 1930, we współpracy z Hansem Adlerem.
  • Morgen ist Feiertag, 1935, we współpracy z Hansem Adlerem i Paulem Frankiem.
  • Warum glaubst Du mir nicht?, 1936, we współpracy z Paulem Frankiem.

Literatura

  • Tom Kindt: Perutz, Leo(pold) w Neue Deutsche Biographie (NDB). Tom 20, Duncker & Humblot, Berlin 2001, ISBN 3-428-00201-6, s. 207.