Kurt Tucholsky

Kurt Tucholsky, pseudonimy Kaspar Hauser, Peter Panter, Theobald Tiger i Ignaz Wrobel (ur. 9 stycznia 1890 w Berlinie; zm. 21 grudnia 1935 w Göteborgu) – niemiecki dziennikarz i pisarz.

Kurt Tucholsky zalicza się do najwybitniejszych publicystów Republiki Weimarskiej. Jako politycznie zaangażowany dziennikarz i współwydawca tygodnika „Schaubühne” (od 1918 „Die Weltbühne”) okazał się krytykiem społeczeństwa w tradycji Heinricha Heine (1797–1856). Jednocześnie był satyrykiem, powieściopisarzem, poetą, twórcą tekstów kabaretowych oraz krytykiem literackim i filmowym. Uważał siebie za lewicowego demokratę, socjalistę, pacyfistę i antymilitarystę, przestrzegał przed wzmocnieniem politycznej prawicy i zagrożeniami nacjonalizmu. (wyznanie mojżeszowe, od 1918 protestanckie)

Kurt Tucholsky w Paryżu (1928). Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

• Ojciec: Alex Tucholsky (1855–1905), kupiec;

• Matka: Doris Tucholski (1861–1943), kuzynka ojca;

• Rodzeństwo: brat Fritz i siostra Ellen;

• Ożenił się: 1) 3 maja 1920 (rozwód 14 lutego 1924) z lekarką Else Weil (1889–1942, zamordowana w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu, KZ Auschwitz-Birkenau), 2) 30 sierpnia 1924 (rozwód 21 sierpnia 1933) z Mary Gerold (1898–1987).

Życiorys

Kurt Tucholsky wczesne dzieciństwo spędził w Szczecinie (wówczas niem. Stettin), dokąd z powodów zawodowych przeniesiony został jego ojciec. W 1899 rodzina wróciła do Berlina, gdzie tego samego roku rozpoczął naukę w Französisches Gymnasium. W latach 1903–07 uczęszczał do Königliche Wilhelms-Gymnasium. Po eksternistycznej maturze w 1909 zaczął od października tego samego roku studia prawnicze, ekonomiczne i germanistyczne na uniwersytecie w Berlinie, które od drugiego semestru kontynuował w Genewie. W tym czasie interesował się przede wszystkim literaturą. We wrześniu 1911 podróżował do Pragi, gdzie poznał Maxa Broda (1884–1968) i Franza Kafkę (1883–1924). W 1915 uzyskał tytuł doktora prawa na uniwersytecie w Jenie dzięki dysertacji zatytułowanej Die Vormerkung aus § 1179 BGB und ihre Wirkungen. Jednak nie poświęcił się karierze prawniczej, lecz postanowił zostać pisarzem.

Już w 1907 opublikował pierwszy tekst (Baśnie, niem. Märchen) w satyrycznym czasopiśmie „Ulk”, w którym ukazały się w następnych latach jego artykuły i wiersze. Jednak jego kariera publicystyczna zaczęła się w 1911, kiedy zaczął pisać regularnie artykuły do czasopisma socjaldemokratycznego „Vorwärts”. W 1912 odniósł pierwszy sukces dzięki opowiadaniu Rheinsberg – ein Bilderbuch für Verliebte, które było inspirowane jego pobytem w sierpniu 1911 w Rheinsbergu z przyszłą żoną Else Weil. W artykule Rosa Bertens z 1913 dla tygodnika „Schaubühne” Siegfrieda Jacobsohna (1881–1926) przedstawił pełny portret rodziny, oparty na własnych przeżyciach, kiedy po śmierci ojca w 1905, tyranizowany był wraz z rodzeństwem przez matkę. Także w powieści Schloss Gripsholm. Eine Sommergeschichte (1931), nawiązującej do opowiadania Rheinsberg – ein Bilderbuch für Verliebte pojawiają się cechy jego matki. Postawa wobec kobiet "erotomana" Tucholskyego, która oscylowała pomiędzy adoracją a strachem, była oczywiście silnie uzależniona od trudnych relacji z matką.

Siegfried Jacobsohn stał się jego mentorem w kwestii publicystyki. Początkowo dla „Schaubühne” pisał recenzje książek i przedstawień teatralnych oraz kabaretowych, często pod pseudonimami: Theobald Tiger, Peter Panter i Ignaz Wrobel, Kaspar Hauser. Przed rozpoczęciem I wojny światowej angażował się przeciw narodowej histerii i szowinizmowi. Literatów i artystów zgadzającym się z patosem wojny i bohaterską śmiercią uznał za „stado duchem uciekających koni”.

W 1915 Kurt Tucholsky został powołany do służby wojskowej. Służbę odbywał w Kurlandii jako żołnierz batalionu inżynieryjnego, a później jako pisarz kompanijny. Od 1916 powierzono mu redagowanie gazety polowej „Der Flieger“. Prawicowi krytycy zarzucali mu później schlebianie przełożonym. Ten zarzut oportunizmu często później był powtarzany. Rzeczywiście jego postawa w czasie wojny nie była tak całkiem „bez skazy”. Z jednej strony odrzucał wojnę, ale z drugiej strony szukał w niej korzyści dla siebie, dopasowywał się do tej sytuacji i rozważał nawet karierę wojskową. Jego ataki na samowolę oficerów i korupcyjne myślenie kastowe opierało się prawdopodobnie na własnych doświadczeniach – jak pisze jego biograf Michael Hepp. Prawnik Erich Danehl (1887–1954), z którym zaprzyjaźnił się w czasie wojny, pomógł mu w 1918 w awansie na fedlfebla i odkomenderowaniu jako komisarza policji polowej do Rumunii. Tam w Turnu Severin konwertował w 1918 na protestantyzm. Z gminy żydowskiej wystąpił już 1 lipca 1914. Jesienią 1918 wrócił z wojny jako przekonany antymilitarysta i pacyfista.

Na początkowe lata Republiki Weimarskiej przypada okres najproduktywniejszy i najbardziej kontrowersyjny jego pisarstwa. Od 1918 do 1920 był redaktorem naczelnym tygodnika satyrycznego „Ulk. Illustriertes Wochenblatt für Humor und Satire”, gdzie pisał pod pseudonimem Theobald Tiger. Jednocześnie napisał artykuły dla tygodnika „Weltbühne”, wiersze, teksty kabaretowe m.in. dla kabaretu „Schall und Rauch“. W 1919 i 1920 ukazały się w formie książkowej pierwsze zbiory jego artykułów i wierszy.

W powikłanej sytuacji politycznej bezpośrednio po wojnie, Kurt Tucholsky usiłował określić swoją pozycję. Oponował przeciw militaryzmowi i duchowi poddańczości, przy czym jednocześnie był sceptyczny wobec programu marksistowskiego „Związku Spartakusa”, na czele którego stali m.in. Róża Luksemburg (1871–1919) i Karl Liebknecht (1871–1919). W styczniu 1919 ukazała się w „Weltbühne” jego seria artykułów antymilitarystycznych Militaria, w których zaatakował wilhelmowskiego ducha oficerów, którego widział w czasie wojny, a który nadal żył w okresie Republiki Weimarskiej. Przypuszczalnie jego własna postawa jako żołnierza w czasie wojny nie różniła się istotnie od tej, którą tak ostro krytykował u niemieckich oficerów. Biografowie Tucholskyego widzą w artykułach Militaria „rodzaj publicznej samoanalizy” (Hepp). Kontrowersyjne jest krótkie, bardzo lukratywne zaangażowanie Kurta Tucholskyego jako redaktora w antypolskiej gazecie „Pieron“ 1920/21, która wspierana była przez rząd, aby wywrzeć wpływ na referendum w sprawie przebiegu niemiecko-polskiej granicy na Górnym Śląsku. Później dystansował się od swojej postawy i opublikowanych „najgłupszych prac”, gdyż wówczas „nic nie rozumiał”. Z powodu tego zaangażowania nie zezwolono mu na dalsze pisanie dla czasopisma „Freiheit” Niezależnej Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (niem. USPD – Unabhängige Sozialdemokratische Partei Deutschlands), której był członkiem od 1920. W 1920 Kurt Tucholsky zredagował pod pseudonimem Ignaz Wrobel 90 artykułów i stał się jednym z najbardziej wpływowych publicystów Republiki Weimarskiej.

Kurt Tucholsky zajmował stanowisko wobec politycznych wydarzeń i szczególnie atakował reakcję sądownictwa na politycznie motywowany mord na Waltherze Rathenau (1867–1922) i zamach na Maximiliana Hardena (1861–1927). Krytykował niezdecydowaną postawę wielu polityków, którzy bali się zająć jednoznaczne stanowisko i podjąć działania w celu obrony Republiki Weimarskiej. Z powodu satyrycznych i zgryźliwych ataków ściągnął na siebie niechęć narodowych i nacjonalistycznych partii. Także często zbyt daleko szła jego krytyka Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (niem. Sozialdemokratische Partei Deutschlands, SPD).

W 1923 pracował przez krótki czas w domu bankowym. Przyczyną tego był kryzys zawodowy, który spowodował u Kurta Tucholskyego depresję, zwątpił w sens swojej pracy, co wywołało też myśli o samobójstwie. Polityczne wydarzenia coraz mniej go interesowały, a prowadzoną walkę publicystyczną o Republikę uznał za bezcelową. Również życie prywatne nie układało mu się. Rozstał się z pierwszą żoną Else Weil, która była jego młodzieńczą miłością i ożenił się w 1924 z Mary Gerold (1898–1987), z którą wyjechał do Paryża.

Kontrakt z Siegfriedem Jacobsohnem (1881–1926) umożliwił mu dużo podróży zagranicznych, czego efektem była m.in. książka Ein Pyrenäenbuch (1927). Po śmierci Jacobsohna objął w 1926 kierownictwo w tygodniku „Weltbühne”, które w maju 1927 przekazał Carlowi von Ossietzkyemu (1889–1938). Tucholsky pozostał jednak współwydawcą i nadal publikował w nim swoje artykuły. Jeszcze raz wypowiedział się w serii artykułów Deutsche Richter (Niemieccy sędziowie) na temat sądownictwa Republiki Weimarskiej. Coraz częściej pisał w tym okresie dla „Arbeiter-Illustrierte Zeitung” (AIZ), do czego inspirowało go użycie fotografii jako politycznej broni. Razem z grafikiem Johnem Heartfieldem (1891–1968) pracował nad książką Deutschland, Deutschland über alles (1929).

Początkiem 1930 Kurt Tucholsky zamieszkał w Szwecji. Jego małżeństwo z Mary Gerold uległo w 1928 rozpadowi, a 21 sierpnia 1933 doszło do rozwodu. Pomimo tego uczynił ją jedyną spadkobierczynią. Pisał coraz mniej, a w pracach z ostatnich lat pojawia się rezygnacja. Kiedy w 1931 uwięziony został Carl von Ossietzky, Tucholsky opublikował na łamach czasopisma artykuł General-Quittung, gdzie postępowanie przeciw Ossietzkyemu nazwał „procesem czarownic”. Jednak w 1932 Ossietzky ponownie musiał stanąć przed sądem, tym razem z powodu użytego przez Tucholskyego zdania „żołnierze są mordercami„ (którym jeszcze w latach 90-tych zajmował się sąd). Za radą przyjaciół, już nigdy nie przyjechał do Niemiec, ponieważ naraziłby się na niepotrzebne niebezpieczeństwo.

W tekście Reise ins Dritte Reich (1932) napisał: „Ludzie tacy jak Mussolini czy gefrajter (starszy szeregowy) Hitler istnieją nie tyle z własnej siły, a z braku charakteru ich przeciwników.”

Po przejęciu władzy przez Hitlera pisma Kurta Tucholskyego były w 1933 spalone, został pozbawiony obywatelstwa niemieckiego, a jego majątek skonfiskowany. Problemy zdrowotne i finansowe uzależnienie od jego ostatniej towarzyszki życia zuryskiej lekarki Hedwig Müller wzmocniło w nim depresję. 20 grudnia 1935 zażył śmiertelną dawkę środków nasennych i alkoholu. Pomimo przewiezienia do szpitala w Göteborgu, zmarł następnego dnia.

Dzieła (wybór)

• Rheinsberg – ein Bilderbuch für Verliebte, 1912.

• Der Zeitsparer. Grotesken von Ignaz Wrobel, 1914.

• Fromme Gesänge. Von Theobald Tiger mit einer Vorrede von Ignaz Wrobel, 1919.

• Träumereien an preußischen Kaminen. Von Peter Panter, 1920.

• Die verkehrte Welt in Knüttelversen dargestellt von Kaspar Hauser, 1922.

• Ein Pyrenäenbuch, 1927.

• Mit 5 PS, 1928 (pol wyd. Księga pięciu szyderców, tłum. Antoni Marianowicz; prozę przeł. z niem. Jacek Frühling, Czytelnik, Warszawa 1955).

• Deutschland, Deutschland über alles. Ein Bilderbuch von Kurt Tucholsky und vielen Fotografen. Montiert von John Heartfield, 1929.

• Das Lächeln der Mona Lisa, 1929.

• Lerne lachen ohne zu weinen, 1931.

• Schloss Gripsholm. Eine Sommergeschichte, 1931 (pol. wyd. Zamek Gripsholm PIW, Warszawa 1985, ISBN 83-06-01230-5).

• Christoph Kolumbus oder Die Entdeckung Amerikas. Komödie in einem Vorspiel und sechs Bildern. Von Walter Hasenclever und Peter Panter, 1932.

Cytaty

1. Nic nie jest trudniejsze i wymaga więcej charakteru niż otwarte przeciwstawienie się własnej epoce i głośne mówienie: Nie!

2. Najpierw spostrzegłem jakie jest życie. Potem zrozumiałem, dlaczego takie jest, a potem pojąłem, dlaczego nie może być inne. A jednak chciałbym, żeby stało się inne.

3. Doświadczenie nic nie znaczy. Można także coś 35 lat źle robić.

4. Irytujące w gniewie jest to, że krzywdzisz siebie bez używania innych.

5. Własny pies nie robi hałasu – on tylko szczeka.

6. Zręczny dziennikarz ma jedną broń: pomijanie milczeniem – i dość często robi z niej użytek.

7. Czytelnik ma szczęście: może wybrać swoich pisarzy.

8. Człowiek ma dwie nogi i dwa wierzenia: jedno, kiedy mu się dobrze powodzi i jedno, gdy się mu źle wiedzie. To ostatnie nazywa się religia.

9. Socjalizm zwycięży dopiero wtedy, gdy już nie będzie istniał.

10. Los Niemca: przed okienkiem stać. Ideał Niemca: za okienkiem siedzieć.

11. Bycie tłustym nie jest cechą fizjologiczną – to jest światopogląd.

12. Musisz tylko kochać a wszystko będzie radością.

13. Głupi i rozumny tym się różnią, że głupi wciąż popełnia te same błędy, a rozumny ciągle nowe.

14. Doświadczeń nie dziedziczy się – każdy musi je sam zdobyć.

15. Istnieją ludzie, którzy wolą miejsce stojące w pierwszej klasie niż siedzące w trzeciej.

16. Istnieje różnorodność hałasu, ale cisza jest tylko jedna.

17. Niechętnie angażuję się w sprawy Kościoła; przecież nie ma najmniejszego sensu dyskutowanie z punktem widzenia, który kazał się chronić prawem karnym.

18. Czy nie rzuciło się Tobie w oczy, ile bezczelności wyjaśniane jest niepewnością?

19. Radowanie się spektaklami wojskowymi jest reklamą do kolejnej wojny.

20. Człowiek nie potyka się o swoje błędy. Potyka się zawsze o wrogów, którzy te błędy wykorzystują.

21. Nie istnieją ludzie ze sobą współżyjący. Są tylko ludzie, którzy rządzą i ci, którzy są rządzeni.

22. Czego Kościół nie może zabronić, to błogosławi.

23. Kto w kwitnącym ciele kobiecym jest w stanie zobaczyć szkielet, jest filozofem.

Literatura

• Helga Bemmann: Kurt Tucholsky. Ein Lebensbild. Verlag der Nation, Berlin 1990, ISBN 3-373-00393-8, Ullstein, München 1994, ISBN 3-548-35375-4.

• Michael Hepp: Kurt Tucholsky. Biographische Annäherungen. Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 1993, 1999, ISBN 3-498-06495-9.

Linki

• Leben und literarisches Werk von Kurt Tucholsky – biografia, interpretacje dzieł i bibliografia.