Knut Hamsun

Knut Hamsun (ur. 4 sierpnia 1859 r. w Garmo / Garmostrædet[1] koło Lom lub w Vågå[2], (Oppland, Norwegia) jako Knud Pedersen; zm. 19 lutego 1952 r. w Nørholm koło Grimstad) - norweski pisarz. W 1920 r. otrzymał Nagrodę Nobla za książkę »Błogosławieństwo ziemi«, która ukazała się w Norwegii w 1917 r. pt. »Markens Grøde«.[3] (wyznania ewangelickiego)

Knut Hamsun
Knut Hamsun, 1939.
Źródło: Wikimedia Commons

Genealogia

Ojciec: Peder Pedersen, rolnik i krawiec; matka: Tory Olsdatter; - ożenił się 1) w 1898 r. (rozwód w 1906) z Bergljot Bech, 2) w 1909 r. z Marie Andersen.

Życiorys

Dzieciństwo i młodość

Knut Hamsun urodził się 4 sierpnia 1859 r. jako czwarte z siedmiu dzieci rolnika Pedera Pedersena i Tory Olsdatter i po 3 tygodniach został ochrzczony w kościele klepkowym w Garmo (Garmo stavkirke) jako Knud Pedersen.

W 1863 r. rodzina przeprowadziła się do Hamarøy w okręgu Nordland, gdzie kupiła małe gospodarstwo rolne Hamsund. Ojciec dodatkowo zarabiał jako krawiec. Zacofane, prawie feudalne społeczeństwo z jego patriarchalnymi stosunkami między panem i poddanym uwarunkowało konserwatywne nastawienie Hamsuna.[4] Jako dziewięciolatek trafił na kilka lat do wuja Hansa Ohlsena w Presteid, u którego jego rodzice byli zadłużeni. Tam pracował jako siła pomocnicza w gospodarstwie parafialnym i czytał na głos teksty biblijne. Retrospektywnie Knut Hamsun określał ten czas później jako męczeństwo. Po konfirmacji pracował jako pomocnik w sklepie kupca Walsøe w Tranøy i napisał tam pierwsze wiersze.

W 1875 r. jako szesnastolatek rozpoczął wędrówkę po Norwegii. W tym czasie pracował jako robotnik portowy, obwoźny handlarz i pisarz gminny.

Nazwisko

Jako autor używał początkowo nazwisko Pedersen, ale w 1878 r. dołączył do tego nazwę gospodarstwa i występował jako Knut Pedersen Hamsund. Wśród ówczesnych ludzi wykształconych i wychodźców było przyjęte, że poza lub zamiast nazwiska ojca stosowano nazwisko rodzinne, które często odpowiadało miejscu,w którym znajdowały się dobra rodzinne. W 1879 r. użył nordycko brzmiącego nazwiska Knut Pederson. W eseju z 1885 r. po raz pierwszy pojawia się nazwisko Hamsun (być może spowodowane to było błędem drukarskim), które później używał. [5] Dopiero od 1923 r.wprowadzono w Norwegi obowiązek używania nazwiska rodowego.

Wczesny rozwój literacki

W 1877 r. pojawiły się pierwsze prace literackie Hamsuna (»Den Gaadefulde«) i nowela chłopska »Björger« (Obywatel), w której opisał swoje przeżycia z okresu w Presteide. Oba pisma zostały wydrukowane i rozprowadzone w małych miasteczkach na północy Norwegii, w innych miejscach nie zostały zauważone.

W 1882 r. Knut Hamsun wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. Tam pracował jako motorniczy tramwaju w Chicago, robotnik na farmie, pomocnik handlowy (subiekt) i sekretarz. W 1885 r. wrócił do Norwegii z ciężkim zapaleniem płuc. Po wyzdrowieniu próbował pracować przez krótki czas jako dziennikarz w Oslo, ale w 1886 r. ponownie wyjechał do Stanów Zjednoczonych, gdzie między innymi pisał artykuły. W 1888 r. wrócił do Norwegii.

Hamsun nie mógł się zaaklimatyzować w Ameryce, z góry odrzucał amerykańską drogę życia. Wyraźnie ukazało się to w kilku jego esejach z tego okresu np. w »Fra det moderne Amerikas Aandsliv« (1899), w którym z punktu widzenia intelektualisty europejskiego polemicznie oceniał amerykańskie życie duchowe.

Wydana w 1890 r. powieść »Sult« (pol. Głód) przyniosła mu pierwsze literackie uznanie. W następnych latach żył w Paryżu i podejmował liczne podróże po różnych krajach (Finlandia, Rosja, Turcja, Persja).

Lata 1892-1909

Marie i Knut Hamsun, 1909
Marie i Knut Hamsun, 1909.
Źródło: Wikimedia Commons

Pisma z tego okresu, w których indywidualny rozwój kilku bohaterów stanowi ich sedno, utorowały mu drogę do światowej renomy i składają się na impresjonistyczno-psychologiczny nurt jego twórczości. Typowe ich cechy to subiektywizm, liryzm, narracja pierwszoosobowa, gloryfikacja natury, a ich bohaterem jest włóczęga i marzyciel. W 1892 r. ukazała się książka »Mysterier» (pol. Misteria), w której przedstawia wewnętrzne rozterki człowieka. Powieść ta często była później porównywana z późniejszymi dziełami Franza Kafki (1883-1924), który poruszał podobny temat. Jedno z jego głównych dzieł »Pan« ukazało się w 1894 roku. Początkowo książka ta była pojmowana jako gloryfikacja natury, ale w drugiej jej części zostało to twierdzenie rozwiane przez Hamsuna.

W 1898 r. ukazała się powieść »Victoria«. W tym samym roku ożenił się z Bergljot Bech, z którą rozwiódł się w 1906 roku. Trzy lata później ożenił się z młodszą o 22 lata aktorką Marie Andersen, która znana jest pod nazwiskiem Marie Hamsun (1881-1969) jako autorka książek dla dzieci.

Twórczość w latach 1909-1936

Utwory powstałe po zawarciu drugiego małżeństwa pokazują dużą liczbę postaci w ich społecznych powiązaniach i cechuje je realizm i obiektywizm oraz pojawiły się w nich elementy krytyki społecznej. W latach 1906-1912 ukazała się jego trylogia wędrówki, której centralną postacią jest wędrowiec. Składa się ona z następujących części: »Under Høststjærnen« (1906), »En Vandrer spiller med Sordin« (1909) i »Den Siste Glæde« (1912). Były to ostatnie dzieła napisane w narracji pierwszoosobowej.

W 1911 r. Hamsun kupił gospodarstwo w Hamarøy, w pobliżu którego gospodarstwo miał już jego ojciec. W 1913 i 1915 opisał w książkach »Børn av Tiden« (1913) i »Segelfoss by« (1915) upadek starych rodzin posiadaczy dóbr i powstanie nowej grupy dorobkiewiczów, które napisane już były w trzeciej osobie.

W 1917 r. ukazała się jego najbardziej znana powieść »Markens Grøde« (pol. Błogosławieństwo ziemi), za którą w1920 r. otrzymał literacką Nagrodę Nobla. Opisał w niej historię cnotliwego rolnika na nieużytkach, które uprawia i żyje z owoców swojej pracy. W tym samym roku przeprowadził się na południe Norwegii, aby żyć bliżej miast. Napisał »Konerne ved Vandposten« (1920) i powieść o sanatorium »Siste Kapitel« (Ostani rozdział, 1923), do której podobieństwo wykazuje powieść jego wielbiciela Thomasa Manna (1875-1955) »Der Zauberberg« (Czrodziejska góra, 1924). W latach 1927-1933 ukazała się kolejna trylogia składająca się z 3 powieści: »Landstrykere« (1927), »August« (1930), »Men Livet lever« (1933). Poruszył tutaj tematy emigracji, ojczyzny i uprzemysłowienia w Norwegii. W 1936 r. wydał swoją ostatnią powieść »Ringen sluttet«, która nawiązuje do powieści »Sult« i na przykładzie młodego totalnego kontestatora poddaje w wątpliwość wszystkie tradycyjne wartości.

Hamsun a Niemcy

Hamsun był wielkim zwolennikiem Niemiec i zdecydowanym przeciwnikiem brytyjskiego imperializmu i komunizmu. Decydującym dla jego antybrytyjskiego nastawienia było brytyjskie postępowanie w wojnie burskiej. Już w I wojnie światowej publicznie opowiadał się po stronie Niemiec. Niemcy symbolizowały dla niego "młodą Europę". Do śmierci pozostał przyjacielem Niemiec, chociaż nie opanował języka niemieckiego.

W czasie narodowego socjalizmu w Niemczech opowiedział się w arykułach za polityką Adolfa Hitlera (1889-1945). W 1935 r. ostro krytykował więzionego w obozie koncentracyjnym w Papenburg-Esterwegen dziennikarza i pacyfistę Carla von Ossietzky'ego (1889-1938). Określił go jako "osobliwego przyjaciela pokoju", który umyślnie w Niemczech pozostał, aby zostać męczennikiem. "Jeśli rząd zakłada obozy koncentracyjne, to powinien Pan i świat zrozumieć, że ma do tego dobra podstawy", napisał do pewnego inżyniera, który wstawiał się w obronie Ossietzky'ego. Gdy Carl von Ossietzky został w 1935 r. laureatem Pokojowej Nagrody Nobla, Hamsun wypowiedział się publicznie bardzo krytycznie i usprawiedliwiał zakładanie obozów koncentracyjnych.

Pozbawienie prawa Żydów w Rzeszy, które wymusiło początek żydowskiego wychodźstwa, tak Hamsun usprawiedliwiał: "Tak to zrozumiałem, że państwo niemieckie chce tylko zahamować żydowską władzę wewnątrz kraju, i że państwem niemieckim powinni rządzić Niemcy a nie Żydzi". Niemcy muszą "móc się bronić", gdyż zostaną "przez tę obcą rasę opanowani". Domagał się założenia odrębnego państwa dla Żydów: "Dla obu stron jest to niezadowalające, że Żydzi są do tego zmuszani, że mieszkają wśród obcych ras".

W 1936 r. Knut Hamsun nawoływał do wyboru na przywódcę norweskiej partii Nasjonal Samling (pol. Zjednoczenie Narodowe), Vidkuna Quislinga. Podczas niemieckiej inwazji w Norwegii w 1940 r. apelował do swoich krajan: "Norwedzy! Rzućcie broń i idźcie do domu! Niemcy walczą dla nas wszystkich i złamią teraz tyranię Anglii nad nami i wszystkimi krajami neutralnymi."[6]

W 1947 r. z okazji postępowania przeciw niemu w sprawie wcześniejszych wypowiedzi tak się usprawiedliwiał: "Napisałem to, aby udaremnić bezsensowne i prowokujące występowanie przeciw siłom okupacyjnym przez norweską młodzież i norweskich mężczyzn, bez najmniejszej korzyści, tylko dla samej śmierci i zagłady."[7]

Ingerencja władzy okupacyjnej w życie społeczeństwa norweskiego przepełniała Hamsuna troską. Wstawił się za za kilkoma Norwegami, którzy zostali skazani na karę śmierci przez władze okupacyjne. W kilku przypadkach jego działanie przyniosło sukces, w innych niestety nie.

Brutalne postępowanie Komisarza Rzeszy Josefa Terbovena (1898-1945 i) skłoniły go w 1943 r. do wystąpienia do władz Rzeszy o jego odwołanie. Odwiedził najpierw Josepha Goebbelsa (1897-1945), który cenił dzieła Hamsuna i załatwił mu audiencję u Hitlera. Podczas rozmowy z Hitlerem powiedział: "Metody Komisarza Rzeszy nie nadają się dla nas, jego 'pruskość' jest u nas nie do przyjęcia, a jeszcze te egzekucje - więcej już tego nie chcemy!"[8] Mimo odważnego wystąpienia nic nie wskórał.

Po wojnie

Po zakończeniu II wojny światowej próbowano pociągnąć Hamsuna do odpowiedzialności za jego sympatię do państwa okupacyjnego. Ze względu na wiek (miał wówczas już 86 lat) i zasługi nie został osadzony w areszcie śledczym, lecz najpierw przewieziony do domu starców w Landvik, a później został skierowany na długie badanie w klinice psychiatrycznej w Vinderen (Oslo). Orzeczenie ekspertów brzmiało "trwałe umysłowe osłabienie" i służyć by mogło jego zwolnieniu przed odpowiedzialnością sądową. Hamsun sprzeciwił się jednak tej próbie i nalegał na usprawiedliwienie swojej postawy podczas okresu okupacji w procesie sądowym.

Oskarżenie przed Sądem Najwyższym z powodu czynu karalnego upadło jako niewiarygodne. Przypadek ten był dalej rozpatrywany według prawa krajowego, które przewidywało roszczenie odszkodowania wobec kolaborantów. Wprawdzie przynależność Hamsuna do organizacji nazistowskiej nie mogła być jednoznacznie wykazana, niemniej jednak sąd w Grimstad w dniu 16 grudnia 1947 r. skazał go głosami dwóch sędziów przysięgłych przeciw głosowi przewodniczącego sądu na "odszkodowanie" w wysokości 425.000 koron plus odsetki i koszty postępowanie z powodu "szkody na rzecz państwa norweskiego". Bezpośrednio po tym wyroku Hamsun wrócił do swojego majątku Nørholm koło Grimstad. W postępowaniu rewizyjnym kwota została zredukowana do 325.000 koron. Kara finansowa była tak wysoka, że oznaczała ruinę finansową rodziny.[9] W piśmie, w którym przedstawił swoją obronę w 1947 r., jak również w ostatniej swojej książce »På gjengrodde Stier« (Na zarośniętych ścieżkach, 1949) wykazał, że w żaden sposób nie był niepoczytalny. Knut Hamsun zmarł w wieku 92-lat w Nørholm, a urna z prochami została pochowana w jego ogrodzie.

Recepcja

Dzieła Hamsuna zostały przyjęte z podziwem przede wszystkim w Niemczech, gdzie ok. 1900 r. powstało umiłowanie do wszystkiego co nordyckie. Jego wielbicielami byli Thomas Mann, Hermann Hesse (1877-1962), Robert Musil (1880-1942), Arthur Schnitzler (1862-1931), Stefan Zweig (1881-1942), Martin Buber (1878-1965) i Arnold Schönberg (1874-1951). Wszyscy oni napisali artykuły do księgi jubileuszowej, która ukazała się w Niemczech z okazji 70-tych urodzin Hamsuna. Do wydanej z tej samej okazji księgi jubileuszowej w Norwegii artykuły napisali Maxim Gorki (1868-1936), Gerhart Hauptmann (1862-1946), Heinrich Mann (1871-1950), Tomáš Garrigue Masaryk (1850-1937) i André Gide (1869-1951).

Kolaboracja Hamsuna z nazistami i jego niezrozumienie w ostatnich latach życia są tematem sztuki teatralnej Tankreda Dorsta (ur. 1925) » Eiszeit« (1973).[10] W 1975 r. na podstawie tej sztuki powstał film w reżyserii Petera Zadeka (1926-2009).

W 1988 r. zostało założone w Norwegii towarzystwo Hamsun-Gesellschaft, które zajmuje się propagowaniem wiedzy o Hamsunie i jego pismach.

Film Hamsun (1996) traktuje o ostatnich 17-tu latach życia Knuta Hamsuna. Główną rolę gra w nim Max von Sydow (Knut Hamsun) Ghita Nørby (Marie Hamsun). Poza tym kilka jego powieści i opowiadań doczekało się wersji teatralnej lub filmowej.

Na język polski jego pisma tłumaczyli m.in. Wacław Berent (1873-1940), Czesław Kędzierski (1881-1947), Franciszek Mirandola (1871-1930), Anna Marciniakówna i Leopold Staff (1878-1957).

Dzieła (wybór)

  • Fra det moderne Amerikas Aandsliv. 1889.
  • Sult. 1890 (Głód)
  • Mysterier. 1892 (Misteria).
  • Pan 1894.
  • Victoria. 1898 (Wiktoria).
  • Under oststjernen. 1907 (Pod jesienną gwiazdą).
  • Born av tiden. 1913 (Dziecię swojego czasu).
  • Segelfoss by. 1915 (Miasto Segelfoss).
  • Markens Grøde. 1917 (Błogosławieństwo ziemi).
  • Landstrykere. 1927 (Włóczęgi).
  • August. 1930 (August Powsinoga).
  • Men livet lever. 1933 (A życie toczy się dalej).
  • Ringen sluttet. 1936 (Zamknięty krąg).
  • Pa gjenngrodde stier. 1948 (Na zarośniętych ścieżkach).

Literatura

  • Artykuł powstał na podstawie „Knut Hamsun” w de.wikipedia.org (online).

Linki

  • „Knut Hamsun - sein Leben, sein Werk” (online, dostęp 25.11.2015).

Przypisy

  1. Knut Pedersen Garmostrædet.
  2. Knut Pedersen.
  3. Biografia Knuta Hamsuna na liście laureatów Nagrody Nobla.
  4. Rolf Nettum: Leben und Werk von Knut Hamsun; in Kreis der Nobelpreisfreunde, tom 20, Coron-Verlag, Zürich, s. 25.
  5. Hansen 1985, s. 32, 34; Ferguson 1990, s. 406
  6. Cytat wg Robert Ferguson: Knut Hamsun. Leben gegen den Strom, dtv, München, 1992, s. 510.
  7. Cytat wg Martin Beheim-Schwarzbach: Hamsun – mit Selbstzeugnissen und Bilddokumenten, Rowohlt, Hamburg, 1958, s. 143.
  8. Hansen 1985, s. 122.
  9. Hansen 1979.
  10. Eindrucksvolles Ekel, artykuł w Spiegel z 12 marca 1973r.